De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders

April 1566.

⁺ Item in't eerste van deser maent so quaemen tot Antwerpen op diveersche dagen gesellen van avonturen in, van de frontieren van Spaengien en Gascoengien, maer sy sochten dienst op scepen oft ander werck. Maer doer dien sy quaemen 18 en 20 sterck ende dat het volck vol quader presomtien was, so vermoeyden de borgerwacht dat het soldaten waeren, om so allesskens in te comen, en leverden se in de handen der wet, die se uytter stat dede gaen, want 't volck was seer geturbeert in de spaensche inquisitie, die men sochte met gewelt in te brenghen⁽²¹⁾. Daer was tot Antwerpen een spaengiaert, dier wel 20 jaeren gewoont hadde, die den roep hadde, dat hy inquisitiemeester soude gheweest hebben, en sommighen tyt hierna hoorde men opelyck, dat van 't hoefwegen, te weten, der regenten aenhanck en geestelycheyt, hem de inquisituerscap gepresenteert was, maer uit vreese der gemeynte... (een regel afgesneden)⁽²²⁾.

+ Wie tot Antwerpen inquisituer soude geweest hebben.

(21) Er was inderdaad een begrijpelijke onrust naar aanleiding van de onderhandelingen betreffende de inquisitie in de Staten van Brabant; de verspreiding van schimpschriften herbegon.
F. Prims, op. cit., blz. 494, n^o 176.
Jacques de Wesenbeke, op. cit., p. 168.

(22) Vermoedelijk is hier bedoeld, Hieronymo de Curiel, factor van den Spaanschen koning. Zie:
L. van der Essen, ‘Épisodes de l'histoire religieuse et commerciale d'Anvers dans la seconde moitié du XVI^e siècle’, Bullet. Com. Royale d'Hist. de Belg., 1911, t. LXXX, p. 321/362.
Voor Brussel is bedoeld Alonzo del Canto. Zie over hem en zijn eerste bedrijvigheid: F. Rachfahl, op. cit., II, p.415/420.

[p. 30]

⁺ Item tot Brusel was oock een spaengiaert, die daer een groot huys getimmert hadde, om inquisituer te wesen, maer siende dese vergaderinghe der edelen, die eendrachtelyck tsamen verbonden waeren, so vertrock hy subbyt na Brugghe in poste en so voorts na Spaengien. Ende hertoch Erich van Bruynswyck hadde oock tot Antwerpen-s'Hertoghenbosche en elders bespiet groote huysen om te coopen, meynende also in alle plaetsen een seker wooninghe te hebben. Na dat den voys van hem ginck, so soude hy een geweldich inquisituer gheweest hebben, die alle d'ander, als sy gevreest hadden om 'tvolck aen te tasten, met volck byghestaen sou hebben.

⁺ Maer voer half April, so quampt openbaer, wat den edeldom tot Brusel al ghetrackteert hadde, en wat requeste sy aen de regente en goevernante gepresenteert hadden, begeerende dat men die soude seynden aen den conick Philippus, haeren heere in Spaengien: die corts oock gedruckt werdt, opdat alle menschen haer meyninghe openbaer sou syn, en begeerden corte antwoerde. Maer elck vreesde voer den valschen spaenschen raet, die't al verergert, en heeft hier in 't landt noch vuel aenhancx.

+ Den inquisiteur van Brusel neempt de vlucht.

+ Den edeldom geeft een requeste tegen de inquisitie, die corts volget.

[11 April 1566]

⁺ Item op den elfden April, so quam meneer van Brederode als éen van de principaelsten, die de 7 heeren des nieuwen verbonts in haer goedt voernemen begeerdt by te staen, binnen Antwerpen wel met hondert peerden. Ick en weete niet oft hy een van de 7 was, ende hy en alle syn edelen waeren van den hoofde tot den voete gekleedt in minnenbroeders grauwe, en elck droech onder synen mantel aen syn syde een bedelaers houten scotel. Oock was tot Brusel in't hof tmidden in de sale, een bedelaers male gehanghen gheweest. De ander heeren als Oraengien, Egmont, Culenborch, Hoochstraeten, Huerne en andere waeren te hove geweest met yseren ketenen om haeren hals, ter oorsaecken, omdat den cardinael Granvelle, nieuwe bisschop van Mechelen, daer sy som twistich teghen waeren, sonderlinge Egmont, die hem eens eenen kinnebackslach ghegeven heeft, eertyts geseyt hadde en beroempt, daer hy noch syn⁺ best om doet in Italien en Spaengien nou synde, dat hy maken soude, dat haer gouden ketenen wel yseren worden souden. En dese scotelen en grau kleederen was ter oorsaeck, dat een hovelinck en vrint van de regente geheeten Berlaymont, siende dese edelen al te hove comen, seyde tot haerder scanden: ‘Wat sullen dese Guesen al bedryven,’ haer gevende desen naem Gues, welck is te seggen bedelaer en noch meer verachtelyck. Welck woerdt wel waer genomen werdt, en maeckten daerom die cleederen en daer uyt werdt na geroepen: ‘vive le gues’ en al wat hierna in Nederlant hem verhief tegen de roomsche kercke kregen den naem guesen, gelyck in Vranckeryck huygenoosen⁽²³⁾.

⁺ Daer't nou ter tyt stille en in sommighe steden en buyten steden is den huygenoosen, dat syn die van der nieuwer religien oft calvenisten,

+ Hoe den edeldom yseren ketenen droech en grauwe cleederen droegen.

+ Den naem gues begint, daer uyt sprote ‘Vive le gues’.

(23) J.L. Motley, La Révolution des Pays-Bas au XVI^e siècle (traduction G. Jottrand, A. Lacroix), Bruxelles, 1861, II, p. 33, note 2; volgt de kritiek over het ontstaan van den naam ‘Geus’.
A.C., 68.
Over de verhouding Egmont-Granvelle:
J.L. Motley, op. cit., I, 364 en nota 2 aldaar.
R. van Bastelaer, ‘L'origine et l'application du mot Gueux aux signataires du Compromis des Nobles’, (Bullet. de l'Acad. Royale d'Archéol. de Belgique, 1911, t. XIV, p. 317/323).

+ Hoe op dees tijt peys was in Vranckeryck tusschen den conick en de huygenoosen.

[p. 31]

toeghelaten te predicken, maer in alle steden niet: maer elckx is syns concientie vry en d'een en mach d'ander niet misseggen en syn in vrede nou ter tyt⁽²⁴⁾, welck noch hier in de 17 Nederlanden met moorden en hangen en bernen teghen gehouden heeft. Maer in een jaer en heeft men in Brabant weynige om 't geloove gedoyt, maer in Vlaenderen, noch tot in desen jaere, want daer de inquisitie inghedronghen is⁽²⁵⁾.

(24) Lavisse, op. cit., t. VI, 1, p. 74.
Bedoeld is hier het Edit de Pacification d'Amboise, 19 Maart 1563, gesloten. Dit edikt werd gewijzigd door het Edit de Vincennes, 14 Juni 1564 en de Déclaration de Lyon, 24 Juni 1564.

(25) J. Crespin, op. cit., t. III.
Hier vinden wij o.a. voor Vlaanderen vermeld: Lievin de Blekere, van Pamele bij Oudenaarde, p. 497; - Guillaume Hoseus, van Brugge, p. 499; - Boudouyn Dommissents, van Armentières, p. 514. - François Soete, van Aalst, p. 513; - Jean Tuscan, van Oudenaarde, p. 506; - Zie ook Jacques de Wesenbeke, op. cit., p. 194.

[5 April 1566]

Hier soude behooren te volghen de Requeste, den 5 April 1566 by den edeldom tot Brusel aen de hertoginne van Parma ende regente van dese Nederlanden haer gepresenteert is; maer also den edeldom goedtgedocht heeft, 't selfde te doen drucken, omdat elck haer goede meyninghe weten soude, want sy van scandelycke aenslaghen geblameert werden, so heeft haer goedt gedocht, sommighe brieven van de regente gesonden, uyt bevel des conicx, aen diveersche steden en copye van sommighe brieven des conicx, die de haere seer gelycken voeraen te stellen, om de oorsaecken te sien, dat het wel noot is teghen sulcx te sustineren, so doen ick oock en daer na so volcht de requeste.

⁺ Margriete by die gratien Godts hertoginne van Parma en Plaisance, regente ende goevernante van dese Nederlanden etc.
Lieve en wel beminde. Al eest so, dat men van d'beginsel van der aencompste ons heeren des conicx totter heerlyckheyt en regeringe van den lande so wel doer 't vernieuwen en confirmeren van de placcaten ende ordinantien by wylen loffelycker gedachten der keyserlycker maesteyt, wiens siele Godt genadich sy, op't stuc van der religien gemaeckt; als by den conick 't gene dat syne maet. naderhant, sonderlinge tsynen lesten vertrecke van dese landen na syn conickrycken in Spaengien gescreven heeft, opentlycken heeft moghen bekennen ende verstaen de goede ende salige begeerte en goede affectie, die syne Con. maet. altyts gedragen heeft tot onderhoudenisse van onsen ouden oprechten geloove ende Catholyke religie in den selven lande van herwaerts overe en tot verdryvinghe van allen seckten ende ketteryen, so heeft nochtans deselve con. maet. om seker redenen belieft by syne leste brieven syne voerseyde goede begeerte ons weder te ververschen, met expressen bevel U te verthoonen en voer te houden, dat hy geen saecke ter weerelt meer begeerende en is, dan de bewaernisse der voerseyde religie en syne ondersaten in goede ruste en eenicheyt te behouden, ende te bewaeren van inconvenienten, die in vuel plaetsen van der Cristenheyt doer veranderinghe van der religien gebuert syn. Wilt uyterlycken en verstaet dat de voergemelde placcaten van wylen de key-

+ Dese volgende brieven sijn in sommighe steden en quartieren gepubliceert geweest.

[p. 32]

ser Caroli 5 synen vader volcomelyck onderhouden en achtervolcht worden, en oock van meyninghe is scerpelyck te doen onderhouden, 'tghene dat by 't heylich concilium van Trenten geordineert is, sonderlingen aengaende de reformatie van de geestelyckheyt, sonder daer teghens te doen, op dat strauende de ketteryen, die quade manieren oock gebetert mogen worden. Ende voerts, dat men den inquisituers van den geloove in 't bedienen van haere officie, alle gonste ende bystant doen sal, en dat de inquisitie by den selven gedaen worde gelyck tot noch toe gedaen is geweest. En so na de geestelycke en weereltlycke rechten hem toebehoort, en so wy syne maet. in sulcke heylige gunstige saecke behooren gehoorsaen te wesen, so en hebbe ick niet cunnen onderlaten, dit teghenwordichs te scryven en by den selven van synent weghen te bevelen sonder in eenich punckt oft artikel teghen te comen oft laten gescieden, oock dat gy van tgene dat vorseyt is allen wethouderen sult bevelen te doen, sonder oochluyckinge oft verdrach. En opdat sulx te beter volbracht wordt, bevelen wy allen officieren, sulcx van halven jare tot halven jare te publiceren, en telcken een ander die sorge drage, opdat eene niet altyt verlast en sy en dat die selve niet en doe dan toesicht drage op de decreten en statuten van 't vorseyde consilium en t'allen 3 maanden ons in't lange voerscryft wat er is oprysende, ende eenen toevlucht op ons neempt in ghevalle van swaricheyt, oft aen den hooftpresident en lieden van syne maet. secreten rade etc...⁽²⁶⁾.

⁺ Extract uyt de leste brieven gesonden by de con. maet. aen myn vrouwe de regente met de leste expeditie, ruerende de religie.
't Eerst aengaende de placcaten, so wel oude als nieuwe op't stuc van der religien, dat syne maet, verstaen hebbende den staet in welcke de religie herwaerts over haer vindet, so en is van geene noode, de placcaten by den keyser gemaeckt, te veranderen. Maer syne maet. merckt, dat 't quaet dat er geresen is en noch vermeerdert, oorsaeck is de slappicheyt ende onnachsaemheyt van den rechters, waeromme hem belieft, so verre daer eenighe rechters syn, die se niet en derven oft en willen ter executien stellen, uyt vreese van oproer, dat men't hem advertere en ander in plaetse ordinere, die cloecker en vieriger syn tot de vorseyde executie, waeraf geen gebreck en hoort te syn, daer so vuel catholycke liefhebbers syn, etc. En sulcx doende te hopen is, dat men beter en corter sal remedieren de scade, die daer is, dan doer andere middelt. Ten tweeden. Aengaende den inquisitueren, dat men haer alle bystant doe in't bedienen van haere officie, gelyck in den brief breeder staet, en dat sy niet en concen-

(26) Zie volledige tekst bij P. Bor, op. cit., I, fol. 32, in dato 18 December 1565.

+ In woorden op corste, maer 't geheel verstant.

[p. 33]

teren, dat men van andere saecken handele, wetende dat het syne maesteyt ten herten gaet. Ten derden. Dat syne maesteyt belast haer hoocheyt, dat na dien het heylich concilium van Trenten alreede gepubliceert was, niet meer te doen en is dan ter executien te leggen, die den bisschoppen toe behoort. Haer hoocheyt huerlieden doen geven alle gonste, bystant die mogelyck is etc... als vore. Ten lesten, dat dit van noode is en tot welvaert van de religie, de welcke niet dueghen en soude, sonder dit selve: scryvende dat de heeren by haer synde, sulcx selve behooren haer te belasten en te vervoorderen etc...⁽²⁷⁾.

Den president van Hollant, Zeelant en Vrieslant hebbende dese brieven ontfangen van de regente, scryft die voorts aen de steden en meer daer toe of strenger.
Desen in synen brief al het voergaende gescreven hebbende, compt na en seet: Sult voorts scerpelyck onderhouden het placcaet by ons gedaen den 29 Marty 1564 nopende de vrouvrouwen en degene die sekeren tyt haer uyt der kercken houden en sondaechs en ander heylige daeghen geen misse en hooren; en die op wagens, in scepen, scuyten scandaluese liedekens singen teghens 't doopsel, 't sacrament en soo voorts. Doer de placcaten sal beletten eer sulcke haer vervoorderen in't openbaer te doen, want het de conick belieft als voere breeder verhaelt is. In den Hage, in Hollant, den 8 January 1566⁽²⁸⁾.

Hier volcht nou de voerreden oft propositie, die heer Heyndrick van Brederode dede voer de regente, eer den edeldom de Requeste presenteerde, om alle de placcaten, die by den conick seer gepresen worden doer ingeven van synen rade, te niet te doen by redene.
Myn Vrouwe. Der edelmannen vergadert in dese stat ende ander van gelycker qualiteyt in een tamelyck getal, de welcke om seker respeckten hunlieden hier niet gevonden en hebben, hebben gesloten voer den dienst van den conick en 't gemeyne welvaert van syne Nederlanden te presenteren uwe hoocheyt in alder ootmoet dese remonstrance, op de welcke haer believen sal te geven sulcx ordinantie als sy bevinden sal behoorlyck te wesen, biddende die te nemen voer goedt. Voorts myn Vrouwe, wy syn geadverteert, dat wy hebben beswaert geweest voer uwe hoocheyt, voer den heeren van den rade en andere, dat dese onse deliberatie principalyck heeft voorts gestelt geweest om te verwecken oproeren en muyteryen en dat d'alder afgryselycxste is; sy hebben ons opgeleyt, dat wy souden

(27) Zie voor dit ‘extract’: P. Bor, op. cit, I, f^o 32.
De brieven werden den 9 Januari 1566 te Antwerpen door de Magistraat ontvangen, met begeleidend schrijven van den Raad van Brabant. Conf. A.A., X, blz. 256.

(28) Vermoedelijk is dit mandement bedoeld bij I. Lelong, Historische beschrijvinge van de Reformatie der Stadt Amsterdam, f^o 525. Amsterdam, 1729.

[p. 34]

⁺ willen veranderen van prince; gemaeckt hebbende verbonden ende conspiratien met vrempde princen ende capiteynen, welck noyt gevallen en is in onse gedachten, en geheel contrarieert onse getrouwicheyt en t'gene dat uwe hoocheyt bevinden sal by dese remonstranse. Biddende niet te min ons te willen noemen en te ontdecken de gene, die so onrechtveerdelyck geblameert hebben so eerlycken geselschap. Daerenboven myn vrouwe, hebben de heeren hier teghenwoerdich verstaen, dat sommige van haer in't particulier bedraegen en beswaert syn van met vrempde so wel met franssoysen, duytsche als andere te effectueren den vermaledyden aenslach, bevindende ons daerin grootelycx te cort gedaen. Biddende ons so vuel te willen favuers doen, te noemen de aenbrengers, opdat het ongelyck ontdeckt worde en uwe hoocheyt daer over doe corte en exemplare justicie, en dat, om te beletten het quaet, dat daer uit soude moeghen comen, wel versekert synde, dat uwe hoocheyt nemmermeer toelaten sal, dat so eerlycken geselscap so beswaert sal blyven met so scandaluesen feyten etc... Ghesciet op den 5 April 1566⁽²⁹⁾.
De regente was haer lieden wel scoon voer het hoot, maer anders in haer absencie, geloovende meer haeren valschen raet, die't haer al ten quaetsten aengaven opdat men wie't lief oft leet waere, de inquisitie ende placcaten soude indringhen.

Hier volcht de requeste by den edeldom overgegeven en gepresenteert op den selven dach, cort van woerden maer diep in't gronderen; soeckende seer de vergaderinghe van de algemeyne generale vergaderinghe der staten op 't feyt van de religie, opdat die souden ordineren 't gene, dat bevonden soude worden goedt en goddelyck en redelyck, maar vuele en sochten dese... (een regel afgesneden).
Requeste by den edeldom gepresenteert op't corste, maer den selven gront.
Myn Vrouwe. 't Is genoech bekent dat altyts over al cristenheyt grootelycx vermaert is geweest en noch is de groote getrouwicheyt van den volcke van dese Nederlanden tot haeren heere of prince, in de welcke den edeldom altyts de principaelste is geweest, als degene, die noyt gespaert en hebben lyf noch goedt tot bewaernisse van dien. Waerin wy, ootmoedige vasalen van syne maet., willende altyt beter en beter doen, so dat wy by dagen en nachten ons selven gereet vinden om hem te doene met lyf en goedt ootmoedigen dienst. Ende siende in wat staet de saecken van desen tyt staen, so hebben wy liever gehadt wat ondancx te behalen, dan uwe hoo-

+ Voerreden van de requeste.

(29) Zie tekst van deze voorrede bij P. Bor, op. cit., I, f^o 58.

[p. 35]

cheyt eenighe saecken te verswyghen, die namaels souden mogen comen tot achterdeel van syne maesteyt en bederffenisse van syne landen, hopende dat den tyt bewysen sal dat dese waerscouwinghe behoorde gerekent te worden onder d'alder notabelste dienste, die wy oyt mogen hebben gedaen oft noch mogen doen. Waerin wy ons selven sekerlycx perswaderen, dat uwe hoocheyt niet en sal cunnen anders dan wel nemen. Hoe wel dan, myn Vrouwe, dat wy geensins en twyffelen, dat al hetgene dat syne maesteyt, eertyts en sonderlinge nou geordineert heeft aengaende de inquisitie en scerpe onderhoudinge van de placcaten op't feyt van der religien, t'en heeft eenich fondament oft juste tittele gehadt. Ende dat omme te continueren al hetgene, dat wylen den keyser Carolus saliger gedachten, ten goeden opsiene ende meyninge geordineert hadde, nochtans aensiende, dat de differentie van den tyt teghen d'ander met haer brengt, versceyden remedien, en alreede sedert sommige jaeren de voerseyde placcaten, nietteghenstaende, dat se niet ter executien gestelt en hebben geweest scerpelyck en met alle riguer, nochtans oorsaecke ghegheven hebben van vuel grieven en inconvenienten. Maer voerwaer de leste resolutie van syne maet., duer welcke hy niet alleen en verbiet te modereren de placcaten, maer oock wil dat de inquisitie onderhouden worde en de placcaten in aller riguer ter executien gestelt worden, ons genoech occasie gevende om te vreesen, dat de beroerten sullen vermeerderen, en ten lesten mach volgen, een generale beroerte en oproer, so wy merckelycke aen den volcke alreede voer ooghen sien en gewaer wordt over al, gehoept hebbende, dat uwe hoocheyt oft de heeren staten aen u daerin remedie souden gesocht hebben. Maer nou wy gesien (hebben), dat sylieden om sommige saecken, die ons onbekent syn, hunlieden sulcx niet vervoordert en hebben, en dat 't quaet vermeerdert en de generale muyterye voer de poorte is, so hebben't wy voer goedt aengesien, dat wy sculdich syn den eedt van trouwe en waerheyt, mits oock de liefde, die wy tot hem dragen en tot onsen vaderlandt, niet langer te verbeyden: hopende dat hy onse waerscouwinge in't goede sal nemen, siende dat ons de saecke naerder aengaet dan eenige ander, nu dat wy meest in't perykel syn van alle inconvenienten en bederffenissen, mits ons goeden en huysen meest gelegen syn buyten op't landt, gereet tot den roof van alderweerelt. Ende gemerckt dat, achtervolgende den riguer van den placcaten, gelyck syne maesteyt dat beveelt, so en sal niemant van ons lieden, ja niemant van alle de landen van herwaerts overe, van wat qualiteyt oft condicie hy sy, die niet bevonden en sal worden, sculdich te syn van confiscatie van lyf en goedt, en subjeckt gemaeckt synde de valsche besculdinge van den eersten benydere, die welcke om deel te hebben in't verbuert goedt, sal willen iemant bedragen, onder't decsel van de

[p. 36]

placcaten, staende alleen in ooghluyckinge van den rechter, welck wy considererende, te meer oorsaeck hebben U te bidden goede ordinantie daerin te stellen en eenen gescickten persoon aen den conick te senden om hem te bidden, van cnsent wegen, dat hem believe hierin te versien so wel voer nou als voer namaels mits 't selve nemmermeer en sal connen geschieden, en dat hem believe sulcx van synen volcke te nemen, want van noode is voer de bederffenisse van alle de landen. Ende omdat syne maet. geen oorsaeck hebben en soude te dencken, dat wy (die niet en pretenderen dan hem te bewysen seer ootmoedigen diensten) souden willen hem bedwingen en wet te stellen tot onsen beliefte, so wy niet en twyfelen dat ons tegenpartye hem dat sal willen uitleggen tot onsen achterdeele, so bidden wy syne maet, dat hem believe te maeken ander ordinantien, by advyse en overeendraghen van al de staten generael en generalyck vergadert, opdat versien worden, so merckelycke peryckelen, doer bequaeme middelen. Biddende oock uwe hoocheyt, dat dewyle syne maet. hooren sal en letten op onse rechtveerdige requeste, daerentusschen versien wilt op de vorseyde perykelen, doer een generale scorssinghe, so wel van de inquisitie als van alle executien van der voerseyder placcaten, totdat syne maesteyt daer anders sal op geordineert hebben. Wel expresselyck protesterende, dat wy voer so vuel als't ons aengaet, ons gequeten hebben in dese waerscouwinghe, so dat wy ons nou ontlasten voer Godt en voer de menschen, so verre eenich oproer, muyterye oft bloetstortinghe gesciet, doer gebreck van in tyts remedie gestelt te hebben, wy geensins en cunnen besculdicht worden, als verswegen te hebben so merckelycken quaet, nemende Godt, en den conick en uwe hoocheyt tot getuyghen, en menheeren van synen rade ende onse concientie, dat wy gedaen hebben als leale dienaers en getrouwe vasalen, sonder daerin te buyten te gaen de limiten van ons devoir. Waerom wy uwe hoocheyt te hertelycker bidden, dat gy't wilt verstaen eer dat er quaet afcome, en sult wel doen.

Gepresenteert by den edelen en welgeboren heere, heer Heyndrick van Brederode verselscapt met vuel heeren en edelen des conicx Nederlanden, den 5 april 1566⁽³⁰⁾.

(30) Volledige tekst bij P. Bor, op. cit., I, f^o 58.
Jacques de Wesenbeke, op. cit., 344 (Fransche tekst).
Volledig ook bij Groen, Archives, II, p. 80, 84.

De antwoerde gedaen tot Brussel op den 6 april 1566 op de requeste van den edelen doer mijn vrouwe de hertoginne van Parma, regente ende gouvernante over dese des conicx Nederlanden.

⁺ Haer Hoocheyt, verstaen hebbende 't gene dat versocht wordt in der requeste, is wel gelibereert te seynden die aen syne maesteyt, en te doen haer devoir om te verwillighen syne maesteyt, om te condessenderen

+ Den 6 April.

[p. 37]

totten versoecke en niet en hooren anders te hopen, dan dat syn aengeboren goedertierenheyt sal modereren; hebbende alreede haer hoocheyt doer bywesen en advys van de goeverneurs van den lande ridders van der orden en lieden van den rade, en staten ende secreten, by haer seynde,⁺ begonst te bedencken ende te maecken een moderatie van de placcaten op't stuc van der religien om dese te presenteren aen syne coniclyke maesteyt; welcke moderatie haer hoocheyt hoept, dat sulcke sal geven een iegelyck redelyck contentement. Ende gemerckt, dat haer macht so niet verre en streckt, gelyck de remonstranten wel considereren, dat sy soude moghen scorssen de inquisitie ende placcaten, gelyck sy begeeren en dat het niet en betaempt het landt te laten, aengaende de religie, sonder wet; haer betrouwende dat de remonstranten sullen tevreden wesen, van dat sy senden sal aen syne maesteyt en dat, terwyle dat verwacht wordt syn antwoerde, haer hoocheyt besorgen sal, dat so wel by de inquisituers, daer die tot nou toe geweest syn, en by d'ander rechters manierlyck in huer lieden lasten sullen wesen, so dat men geen oorsaecke en sal hebben van hem te beclaghen. Betrouwende dat de remonstranten haerlieden oock so sullen regeren, dat het van geenen noode sal wesen anders daerin te leven. En het mach wel gehoept syn doer hulpe, die haer hoocheyt doen sal, dat syne maesteyt de landen sal ontlasten van der inquisitien, daer die is, na dat men heeft mogen verstaen, dat verclaert is op de requeste van de hooftsteden van Brabant, dat die daermede niet en sullen beswaert wesen. En haer hoocheyt sal haer stellen vuel te vryelycker om te doen haer devoir, ten eynde vorseyt, als sy sekerlyck weet, dat de remonstranten een vast propoost hebben niet nieuws te willen voortstellen in de oude religie, die men onderhout in dese landen, maer die te conserveren ende bescermen met alle haere macht etc... ⁽³¹⁾.

+ Bij de regente en haeren rade wordt geordineert een moderatie.

(31) Ook bij Bor, op. cit., I, f^o 59.
Jacq. de Wesenbeke, op. cit., p. 347.

De replique oft bedanckinge van den edeldom op de antwoerde van de regente den 8 April.

Myn Vrouwe! Gesien hebbende de appostille die u belieft heeft ons te geven, so en hebben wy niet willen laten u voeral ootmoedelyc te bedancken van de corte expeditie van dien, sonderlinge van 't goet contentement, die U.L. gehadt heeft in onse vergaderinghe, dat om geen saecke en is geweest, dan tot synen dienst, tot welvaert, ruste en vrede van den lande. En tot meerder ruste van den lande, souden wy wel begeert hebben, dat de apostille wat breeder ende claerder hadt geweest. Niettemin naer dien, dat uwe hoocheyt alsulcken macht niet en heeft als wy wel souden begeeren, waerin wy droeve syn, so betrouwen wy ons na de hope, die gy ons ghegheven hebt, dat gy sulcke ordene daerin stellen sult, so wel by de wethouders als by de inquisituers, haer bevelende haer te onthouden van alle vervolghinghe, voortscomende uyter inquisitien, mandementen oft placcaten, oude oft nieuwe, totter tyt, dat syne maet.

[p. 38]

andersins daeraf geordineert heeft. Van onsentweghen, myn vrouwe, gemerckt, dat wy niet en begeeren, dan te volgen al hetgene dat duer syne maet. met advys ende concente van de generale staten vergadert synde, sal geordineert worden, totten onderhouden van de oude religie, so hopen wy ons in sulcker voegen te regeren, dat uwe hoocheyt geen oorsaeck sal hebben van qualyck tevreden te wesen. Ende is't dat iemant bedryft eenich oproerich feyt, dat uwe hoocheyt en de raden van de state ordinere sulcke straffe als de verdienste van 't feyt eysen sal. Anderwerf protesterende dat, indien daer eenich quaet afcompt, doer gebreke van goede ordinantie daerin gestelt te hebben, dat wy ons devoir gedaen hebben. Biddende 't selve in't goede te nemen, ons presenterende te blyven seer getrouwe en onderdanige dienaers, en voer Uwe voeten te sterven voer haeren dienst, alle reyse als't uwe hoocheyt believen sal ons te ghebieden⁽³²⁾.

(32) P. Bor, op. cit., I, f^o 60.
Voor het volledig verloop der feiten zie o.a. de synthese bij:
F. Rachfahl, op. cit., 592.
W. Nuyens, op. cit., I, 2, blz. 35.
J.L., Mortley, op. cit., t. II, p. 29 en volg.

Hier volcht de Requeste van de Vier Leden des landts van Vlaenderen, de Steden en Casselryen mede gevoecht, op 't feyt van der inquisitien.

Den 11 April 1566.

Vertoonen en bidden in alder oodtmoet de Vier Leden van uwen lande ende graefschap van Vlaenderen, so voer de steden en casselryen en in den name van alle de inwoonders en ondersaten van den selven lande, hoe dat geleden eenen tyt, sy gepresenteert hadden uwer maet. requeste, omdat den selver soude believen den supplianten te laten genieten in de qualiteyt van huerlieder ouder liberteyten en vryheden, ende te verbieden den inquisituers en ander geestelycke persoonen, eenige nieuwicheyt in te brengen doer de pracktycke van der inquisitie, en dat op de voerseyde requeste noch niet en hadt geordineert geweest, omdat uwe maet. begeerde eerst te verstaen de meyninghe van de supplianten, achtervolgende de requeste hier by gevoecht; so is't dat sy, om daer op te voldoene, hun nu addresseren tot uwe maet. als daer toe bedwongen doer de obligatie van haerlieden eedt, en welvaert van den lande, ende oock nieuwelyck daertoe verweckt duer de nieuwe pracktycken en listen van myn heere de bisschop van Brugghe en meester Peeter Titelman, hem seggende inquisituer, als 't blyckt by de copyen van der articulen by henlieden voerghehouden. U biddende regaert te nemen op de redenen in't langhe verhalet in de requeste, en sonderlinge, dat uwe andere landen, haerlieden gebueren, niet en syn also in slavernye gehouden van de inquisitie, waerduer die van Vlaenderen geoorsaeckt syn hun te vertrecken en dit landt te verlaten om vry te wesen van sulcke quellinghe. Uwe maet. believe den supplianten te laten genieten en peyselyck gebruycken haer oude rechten, vryheden en costuymen, en wandt de inquisitie dese contrarie is; die wel te casseren en te niete doen, en doen ophouden. En

[p. 39]

so voorts begeerden sy wel te blyven by de oude catholycke religie, als alle placcaten te niet waeren, en de geestelycken haer niet en moeyden met den weereltlycken rechte⁽³³⁾.

(33) A.C., blz. 68.
J. de Wesenbeke, op. cit., p. 194.
F. Rachfahl, op. cit., II, p. 634.

[15 April 1566]

⁺ Op den 15 dach April ontrent den avont, so verbranden by den avont over het veer by Antwerpen 12 huysen en scuren, van welcken grooten brant vuel volcx verscrickt was; want het was den tweeden Paeschdach, so dat vuele uytter stat waeren wandelen, ende het scene van verre dat den brant in der stat was. En duerde tot middernacht, en daer verbranden 2 calveren en een peert; vuel volcx meynde dat het eenige verraderye waer geweest⁽³⁴⁾.

⁺ Item, also deestyt sommige edelen vergadert waeren, als den prinsche van Oraengien, menheer van Bergen en andere, so vertrocken sy op den 17 dach weder na Brusel om raet te houden. Men hoorde opelyck, dat de geestelycheyt vuel saecken van den edelen, alle te quaetsten, na Spaengien overscreven om haer te besculdighen aen den conick, daer tot Brusel de regente aenghegeven, dat eenighe nieuwe leeringhe tot Antwerpen openbaer gepredickt was, om de saecken te verergeren. Den roep was, dat alreede eer de requeste van den edeldom na Spaengien was, dat 4 grau monicken naer Spaengien in poste waeren, om de edelen, die 't samen verbonden waeren te vermaecken en te blameren aen den conick en synen raede.

Somma men merckte wel, dat de regente met haeren aenhanck de geestelycheyt groot geloof gaf en d'ander niet, want vuele edele en begeerden met de heeren des nieuwen verbonts niet te segelen, hoewel die niet dan 's lants welvaert en sochten⁽³⁵⁾.

+ Brant bij Antwerpen op 't veer.

(34) A.C., blz. 69.

+ De heeren worden met quaet beticht aen den Conick.

(35) Over de verdeeling van den adel en de scheiding in de Liga:
F. Rachfahl, op. cit., II, blz. 600.
W. Nuyens, op. cit., dl. I, 2, blz. 27.

[21 April 1566]

⁺ Item op den 21 dach April, des sondaechs na Paeschen, so ginck de geestelycheyt tot Mechelen prossessie generale, en ordineerden sommighe daghen om te vasten. En dat, omdat er tydinghe gecomen was, dat Granvellus, haeren nieuwen en eersten bisschop, was geworden viceroy van de stat van Napels. Desen was groote oorsaecke om bisschoppen en de inquisitie in Nederlant te brenghen.

Men hoorde, dat men te meer nou seer scerpe vervolghinghe in Spaengien dede metter inquisitien, omdat Nederlant versocht van sulcx ontslaghen (te) syn, opdat sy daer niet groyen en souden. Men hoorde dat er in Spaengien, tot Madriet desen vasten gedoyt syn 27 persoonen, waeronder waeren scmmighe van 's conicx hof, een edele uit Vranckryck, eenen Veneetsiaen, 2 doctoren en daer was oock mede verbrant den neve van den Focker residerende in Antwerpen, en dese is camerlinck geweest van ons conicx vader, keyser Carolus. Den roep was eerst, dat dese ontvlucht was in een clooster, en het heel clooster syn leeringhe gehoor gaf en daerom geraseert en sou verbrant syn. Somma menich mensch compt daer deerlyck in den doot, die de beelden niet en eert gaende op der straten, en om meer ander simpel saecken. Daer was occk noch een groot heer gevanghen, die van 's conicx raedt was, en sommighe sekreten aen

+ Van scerpe justicie die de inquisitie in Spaengien dede.

[p. 40]

⁺ heeren van desen lande overgescreven hadde. Het is oock in Spaenigen gebuert, dat de conick een vader met syn huysghesin verbranden, ende doer deernisse werdt hy weenende, ende de inquisitueren seyden, dat hy daerom den doot sculdich was, ende deden hem een adere laten en dat bloet verbranden en ander penitentie doen⁽³⁶⁾.

⁺ Item deestyt was binnen Antwerpen den roep, dat er tot Brusel in 't huys (van) den inquisituer die verloopen is na Spaengien, een briefken gevonden was, daer wel 400 borgers van Antwerpen in stonden, die men voer d'eerste als die inquisitie in haer macht geweest sou hebben, sou omgebracht hebben⁽³⁷⁾. Ende daer was myn heer van Strale, een wel bemint heer van de gemeynte den eersten af, gelyck't hierna in 't jaer 1568 hy van duc d'Albe gevanghen en tot Brusel onthalst werdt, sittende in eenen stoel, doer sieckte en outheyt. Ick geloove dat hy in den haet was, om dat hy tot Mercxem by Antwerpen, daer hy heer af was, eenen predicant oft pastoor onderhielt, die 't volck geerne hoorde predicken Godts woerdt, dat hy meer prees dan vuel missen⁽³⁸⁾.

⁺ Item in 't eynde van April was eenen post uyt Spaengien gecomen, sommige seyden van den paus van Roomen, brengende seker bescheet van de moderatie, alhier tot Brusel geordineert by de regente en haeren raedt, voer goedt was aengesien by den conick oft paus en cardinalen, ende vuel heeren der steden waeren gewillich die te aenvaerden. Maer op den 27 nacht April so werden hier in Antwerpen, ende in die ander 3 hooftsteden van Brabant briefkens gesaeyt, die gedruckt waeren, waerscouwinghe doende, wat de moderatie in hielt. Ende men wist niet wie't gedaen hadde, maer men vondt er smorgens vuel in diveersche straten liggen, daer de coppye af hier volcht en 't volck was wel soo ongerust in dese moderatie als in d'inquisitie en placcaten⁽³⁹⁾.

+ Verhalinge wat sij den Conick self gedaen hebben.

(36) Focker was de naam, waarmede men de machtige financiers, de Fuggers, aanduidde: vermoedelijk is hier bedoeld een neef van Antoon Fugger, die te Antwerpen het Fockershuis bezat, en een groot aandeel heeft gehad in de financieering van Keizer Karels ondernemingen.
Zie: R. Ehrenberg, Das Zeitalter der Fugger, blz. 120. Jena, 1896. - Antoon Fugger was echter reeds in September 1560 overleden.
Over de aktiviteit der Spaansche Inquisitie: Llorente, Histoire critique de l'Inquisition d'Espagne, 4 vol. Paris, 1897.
Ook: J. Crespin, Histoire des Martyrs, op. III, p. 1 en volg.

+ Voersegginge dat menheer van Strale en meer andere gecondemneert waeren bij den Spaenschen raet.

(37) Bedoeld is hier ten huize van Alonzo del Canto.
Dat deze den koning voortdurend op de hoogte stelt van de houding van zekere personen, blijkt uit zijn briefwisseling met den koning. (Gachard, Corresp. de Philippe II, t.I.)
Dat ook lijsten van verdachten door spaansche agenten werden opgemaakt, wordt bevestigd door het beruchte Moyens pour remédier, zie:
Prof. Dr. L. van der Essen, De politieke verklikkerij in de handelswereld te Antwerpen, gedurende de tweede helft der XVI^e eeuw. (Handelingen v.h. tweede Vlaamsch Philologencongres. Gent, 1913.)
H. Pirenne, Histoire de Belgique, T. III, p. 400.
Het is evenwel niet uitgesloten, dat dit bericht op geen enkele ernstige basis steunt, en slechts moet beschouwd als een der stemmingmakende geruchten: in het jaar 1568, midden September, gaat een zelfde gerucht betreffende dokumenten gevonden in de woning van het lid van den Beroerteraad, Vargas. (Zie op deze datum in de Kroniek.)

(38) Over hem nota 18/1565, blz. 20.

+ Moderatie geordineert op 't feyt van der religien waer af 't volck beroert was.

(39) Van goedkeuring door den koning was geen kwestie: zie F. Rachfahl, op. cit., dl. II, p. 628.
Zie over de Moderatie, en hare aanneming door sommige Staten:
W. Nuyens, op. cit., dl. I, 2, blz. 46 en volg.
J.L. Motley, op. cit., t. II, p. 44 en volg.
F. Rachfahl, op. cit., dl. II, blz. 606.

Vermaninge aen de regierders ende gemeynte van de vier hooftsteden van Brabant.

⁺ Besundere goede heeren! U lieden is 't anderen tyden geremonstreert, dat de placcaten ende ordinantien op't stuc van der religien eertyts gemaeckt en sekeren tyt van jaeren ongenadelyck onderhouden, mits vier onwedersprekelycke nulliteyten, syn crachteloos van onweerden, en in desen lande van Brabant niet langer tolerable, als wesende gemaeckt sonder concent van den staten, inbrengende een nieuwe onnatuerlyck recht ende openbaere cracht, wille en tirannye, voer den tyt van wylen keyser Carolus 5. in desen lande van Brabant noyt gehoort noch gesien; contrarie den claren text van der blyder incompst by haer maesteyt gesworen; te niet doende allen ouden rechten en previlegien, contrarierende oock den religions vrede en liberteyten van den heyligen keyserrycke, daer 't hertochdom van Brabant met allen synen toebehoorten in is begrepen, in sulcker vuegen, dat alle de executien van de plac-

+ De moderatie wordt alle menschen ontdeckt door saeyboecxkens.

[p. 41]

caten tot nou toe gedaen, anders niet en is dan openbare cracht geweest en gewelt en weygeringe van rechte, justicie, daermede men onse oude rechten en previlegien mede met voeten getreden heeft. Voorts heeft men U te voeren geleydt de lichte middelen tot voerdeel van U, uwen vaderlandt, voer u vrouwen en kinderen, welck gy van eedts wegen sculdich syt, dats te weten, dat gy onsen conick als hertoch van Brabant niet eer en sult gehoorsaem syn, voerdat hy die placcaten en mandementen sal te niet gedaen hebben. Dit heeft de conick u bevolen also te doen in de blyde incompste en gesworen te straffen degene, die u souden wederspreken oft blameren, dit doende...

Ulieden, goede heeren, is noch oock kennelyck, dat den edeldom van dese landen, dese saeck verstaende, en aenmerckende, dat de wethouders ende regierders in dese saecken niet en deden gelyck sy van eedts en concientien wegen sculdich waeren haer devoir te doen, hebben aen haer hoocheyt requeste ghegheven om sulcx te niet te brenghen, tot sulcken eynde, dat men sou seynden aen den conick; by welke requeste en middele van scorssinge van executie alle ondersaten van den lande gestilt syn. Maer de cardinalisten sulcx benyende, soeckende het landt en den Co. te bederven, hebben sommige gedeputeerde der steden beleydt om de requeste te beletten ende geordineert een blauwe moderatie van de placcaten, by welcke moderatie de getrouwe ondersaten, om 't feyt van haerder concientien en religie doer eenen verradere oft vyant bedragen synde, souden voer d'eerste reyse, so verre sy by den bichtpaep haer geloove verloochenen vry wesen, en voer de tweede reyse uyten lande gebannen worden. Maer vindende haer concientie so geperswadeert, dat sy haer geloove niet en conden verloochenen, souden worden als vore, levendich verbrant en 't goedt geconfisqueert, en voorts meer ander diergelycke articulen, waermede de cardinalisten de voergaende beroerten soecken te vermeerderen en niet te verminderen.⁺ Gelyck oock de hertoginne en regente onlancx geleden heeft doen casseren 3 van haer edelmannen, omdat se van compaignie worden waeren van de andere heeren en edelen, haer voerhoudende dat se teghen den eedt gedaen hadden, die sy den conick gesworen hadden, so dat merckelyck te sien is, wat den goeden ondersaten van den cardinalisten te verwachten staet. So is den hoochsten noot eysende dat gy, bysondere goede heeren, tot den dienst van den Co. en van den lande, ende conformelyck der requesten van den edeldom, onder den naem of't decsele van moderatie niet nieuws en laet inbrengen, want die in effeckt erger is met bedeckter redenen, om elck om lyf en goedt te brengen en uyt den lande te verdryven, welck voer den tyt van den keyser noyt gesien, contrarierende allen onsen⁺ previlegien van Brabant; welck de cardinalisten aenmerckende, hebben daerom lange gepractiseert, goede heeren en ondersaten, u die te nemen en te berooven. Waerom van noode is, dat gy U terstont voecht openbaerlyck met den edeldom, en in u eerste vergaderinghe by gemeynen

+ Daer was 't sommige plaetsen verboden die sustige boecxkens gevonden hadde soude overbrengen en niet voorts leenen op lijf en goedt; en wie wijsen conde die 't gedruckt hadde, soude 600 gl. hebben, maar 't en quam niet uyt.

+ Den regierders der 4 hooftsteden van Brabant wordt geraden haer met de verbonden edelen te voegen.

[p. 42]

consente resolveert en u gecommiteerde deputeert om aen den edeldom sulcx te verclaeren: dit doende en sult geene vyanden derven vreesen; ingevalle van verachtinghe sult doer de cardinalisten den landen haest sien in een deerlycke, wonderlycke verwoestinghe⁽⁴⁰⁾.

(40) Jacques de Wesenbeke, op. cit., p. 210. Over de verspreiding van dit manifest, brief der regentes aan de stedelijke Magistraat, in dato 1 Mei 1566. A.A., X, blz. 307.
Door de Magistraat werden inlichtingen ingewonnen. Zie A.A. X, blz. 310/11 en volgende.