De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders

Julius 1566.

[1 Juli 1566]

⁺ Op den lesten Junio en den eersten Julio was tot Antwerpen wederal den breeden raet vergadert om de nieuwe predicatie te doen verbieden oft te doen verstooren. Maer sommighe wyckmeesteren versaghen haer uyter stat, omdat se in sulcx niet concenteren en souden, als de heeren der stat haer voerhielden: en die er present waeren en wouden oock niet concenteren. Maer de ambachten sonden haer cnapen som om en som niet, dat sy elck verboden den 2 dach Julio, als Ons Lievrouwendach, uytter stat te gaen oft in den sermoone, en oock werdet van statswegen op den selven dach voer noen afgelesen, dat niemant na de noen en soude gaen ten sermoon, op de pene daertoe staende: maer daer en werdt geen pene genoempt en oock gingen die honderste mannen en tiende mannen 't selve waerscouwen⁽⁹¹⁾.

⁺ Maer't en baette al niet: daer liep noch vuel volcx toe en vuel die droeghen corte wapenen mede, sincroeren en pistoletten, want den roep liep in stat, dat den predicant Hermanus doerscoten sou worden ende d'ander verjaecht en geslaghen, ende Hermanus en predickte niet. Maer daer preeckten 2 ander in onse tale en een in franssoys, en het gesciede, doen een predicant aen de vergaderinghe quam, hebbende vuele van de gedeputeertste van dier religien rondt om hem, en dronghen tsamen doer 't volck, waerdoer een vreese en geloopt quam onder 't volck. En mits dien openbaerde hem een man te peerde, die 't aengenomen hadde Hermanus te doerscieten, ende scoet losse; maer men en wiste niet oft hy na den predicant scote, oft dat hy meerder verbaestheyt onder het volck

+ Raet om de predicatie te verbieden.

(91) A.C., 71.
A.A., X, p. 344, advies van de Poorterije.
A.A., II, p. 386, publicatie van 2 Juli.
J. de Wesenbeke, op. cit., p. 222.

+ Oproer in de predicatie doer quaet, dat op handen was.

[p. 65]

woude maken, want het was eenen mallen papists, geheeten Floris, een lywatier, woonende by des coordekens huys binnen Antwerpen. En hadde syn peert onder hem, so dat hy merckelyck gehuert was van de geestelyckheyt, oft hadde 't sonder loon uyt mallicheyt, om haer te believen, sulcx quaet voergenomen; maer hy viel van verbaestheyt self van den peerde, waerduer hem niet misdaen en werdt. Ende als 't wat gestilt was het geloop en gecrysch der vrouwen ende kinderen, so liep het peertvolck in de wegen om te sien oft er eenich verraet was, ende weder comende schoten, die bussen hadden, alle losse om te sien, dat se niet sonder wapen en waeren, en elck stack syn wapen omhooghe. Vuel mantels waeren verloren, en vuel ander dinghen; en daerna quam noch een geloop doer eenen waghen, daer duytsche cooplieden oplaghen, die wat luyde riepen totten wageman, ‘staet stille’, omdat sy den hoop eens oversien souden: maer dat verginck stilder en predickten doen voorts en stelden plaetse, daer hy 't brengen soude, die iets vonden hadde⁽⁹²⁾.

⁺ Hier doer, en doer ander quade roepen, werdt in Antwerpen de wapen seer opgerust; elck borger cocht wat: alle dage hoorde men roeren en pistoletten lossen, ende het werdt bevonden, dat er van den eersten Julio tot den 5 Julio wel 2000 gecocht waeren. Ende den gemeynen raet eysten de sluetelen der stat uyt de heeren handen, want op haer was quade suspitie, te weten op den mercktgrave, amptman, menheer van Berchem, Lansloet van Ursele ende syn sone; ende men seyde haer na, hadden sy de moderatie op de placcaten gemaeckt teghen die van der nieuwer religie connen doergedringhen, dat se elck souden eenen grooten scenck gehadt hebben: en sochten noch alle maniren om de geestelycke te believen, en d'ander te verdrucken⁽⁹³⁾.

⁺ Ende deestyt werden binnen Antwerpen van dese heeren, als van des statsweghen, knechten aengenomen om des daech de poorten te wachten, om de borgers te ontlasten van 't waeken soo 't scene, ende om welstaens wille en sochten sy niet dan inwoonderen, borgers en borgers kinderen, en sonderlinge oude crychlieden, die van den handel wisten⁽⁹⁴⁾.

(92) Vermeld, zonder aanduiding der oorzaak, A.C., 71.

+ Quay suspitie op sommige heeren van Antwerpen.

(93) De sleutelen van de Magistraat afgenomen:
Zie Gachard, Corresp. de Philippe II, t. I, brief Alonzo del Canto, p. 433.
E. Poullet et Ch. Piot, op. cit., t. I, p. 353.

+ Knechten in Antwerpen aengenomen, daer men quaet betrouwen in hadde.

(94) Eerst den 23 Juli werd dit middel aan den Breedenraad voorgesteld en gaf aanleiding tot ernstige geschillen. (Zie verder)
Op eigen gezag echter had de Magistraat aan schepen Jan van Schoonhoven bevel gegeven lieden aan te werven, wat aanleiding gaf tot groote murmuratie, 5 Juli 1566.
J. de Wesenbeke, op. cit., p. 232.
In de Justificatie der Magistraat is hierover geen relaas. (A.A., X.)

[5 Juli 1566]

⁺ En op den 5 Julio en werden maer 2 poorten van der stat open gedaen, waerin 't volck beroert was, ende men metste eenighe gaten in de statmuren toe, alrecht oft men vreesde. Ende het quam ontrent 9 uren voer noen, dat een huys van eenen scrynwercker in de Lomberstrate verbrande, waerdoer meerder vreese in stat(quam): ende daer vergaderdevuel volcx, mits quam oock een geloop, soo dat alle dueren toe smeten, alsoo dat er borgerwacht moest gestelt worden, ende alle der stat poorten werden gesloten; ende 3 menschen bleven doot aen den brant. Ende eenich gheboefte wilde huysen oploopen, hadden de borgeren haer niet fellyck toe

+ Comotie doer brant binnen Antwerpen.

[p. 66]

ghesproken: de omliggende dorpen meynden, dat de stat verraden was, doerdien dat er so vuel quaey roepen waeren en sy den brant saghen⁽⁹⁵⁾.

⁺ Item eenighe heeren van den verbont teghen d'inquisitie waeren binnen Liere vergadert geweest deestyt, daer sy eenighe van de predicanten van Antwerpen ontboden, om sommighe saecken te alieren, want de goevernante met haeren aenhanck waeren qualyck op haerlieden tevreden, willende segghen, dat se oproerders waeren en oorsaeck waeren in de predicatie, die overal ghesciede in oft buyten vuele steden⁽⁹⁶⁾.

⁺ Ende het ghebuerde op den selven 5 dach Julio, dat heer Hendrick van Brederode ende sommighe ander edelen, als Culenbergh, dien avont inquaemen, om quaet te verhoeden: want den grave van Meghen, met wille van de regente en geestelyckheyt, meynde deestyt de stat van Antwerpen in te nemen metter nacht. Ende daertoe waeren die knechten⁺ meest aengenomen, want alle de heeren van der stat waeren meest geneghen de geestelycke te believen, ende niemant en was met de gemeynte, dan den edeldom des nieuwen verbonts, die haer oock wel betrouden in Antwerpen, siende dat de gemeynte tot haer geneghen was; ende de andere haer partye hadden wel willen meester van Antwerpen syn, om de sterckheyt der stat; waertoe sy niet en sagen te geraecken, waerom sy verraet sochten om metter nacht de borgers te overvallen⁽⁹⁷⁾.

Maer sy en dorsten niet aengrypen als eenighe edelen binnen waeren, waeraen de gemeynte een overhooft hadde. Aldus was elck scier treckende om Antwerpen tsynen vordeel te hebben.

(95) A.C., blz. 72.
J. de Wesenbeke, op. cit., p. 233.
A.A., X, p. 371.

+ Vergaderinghe der edelen tot Liere, omdat men haer oplegde, dat sy oorsaeck waeren in de predicatien overal.

(96) Vermeld: A.A., X, 366.
Zie ook: Sentences contre les habitans de Lierre in J. Van Vloten, Nederlands Opstand tegen Spanje (1564-1567), p. 158. Haarlem, 1856.
o.a. Aanklacht tegen Roeloff de Stakenbroeck en Claude de Billemont, Seigneur de Bermont.
Breedvoerig behandeld bij: F. Rachfahl, op. cit., t. II, p. 660.
Aldaar werd vooral over de te houden bijeenkomst der edelen te St-Truiden gehandeld.
Ten huize van Billemont, te Lier, waren op 4 Juli 1566 met Brederode, graaf van den Bergh, Lodewijk van Nassau en Kuylenburg, vermoedelijk ook predikanten aanwezig!
Zie W. Nuyens, op. cit., 70.

+ De graef van Meghen meynde met synen aenhanck Antwerpen in te nemen.

+ En den edeldom, die van de gemeynte bemint was, hadde liever Antwerpen te hebben in noot dan eenighe ander.

(97) Over het verblijf en de gedragingen van Brederode te Antwerpen:
E. Poullet et Ch. Piot, op. cit., t. I, p. 352, 354, 358.
A.C., 72.
Groen, Archives, II, p. 140, 142, 148.

[6 Juli 1566]

Ende op den 6 dach Julio deden de wethouders wederom den breeden raet vergaderen, begeerende de predicatien te verbieden, oft op te scryven haer namen die derwaerts ginghen, den raet oock voerhoudende de moderatie op 't stuc van der religien gemaeckt, te moeten aenveerden. Maer het werdt haer alle geweygert en ontseet ende scerpelyck aengesproken, ende der stat sluetelen werden haer afgenomen en de wyckmeesters⁺ in handen ghegeven. En werden oock ondervraecht, waertoe sy sonder gemeynen raet die knechten aen hadden genomen⁽⁹⁸⁾. En den grave van Megen was deestyt in stat, maer de heeren en wilden nergens af weten; maer den aencomende nacht was Brederode en Culenborch met haer edelen bevreest noch voer quaden aengryp van den grave van Megen met haeren papen aenhanck, want sy en dorsten niet slapen gaen, maer hielden wachte en de borgerwacht werdt van doen gesterckt⁽⁹⁹⁾.

+ De heeren van Antwerpen moesten der stat sluetelen overgeven.

(98) Deze zitting van den Breedenraad wordt slechts eventjes in de Justificatie der Magistraat vermeld.
Jacob van Wesenbeke, de stadspensionaris, werd echter door de Magistraat naar het Hof gedeputeerd, om aldaar verslag over deze zitting te verstrekken. De besluiten van deze zitting, overeenstemmend met het door van Haecht gegeven verslag, bij:
Jac. de Wesenbeke, op. cit., p. 234.
A.A., X, blz. 116 en 373.

(99) Jac. de Wesenbeke, op. cit., p. 236.
A.C., blz. 73-74.
Charles de Brimeu, graaf van Mghem, gouverneur van Gelderen en Zutfen, ridder van het Gulden Vlies, had zich openlijk als getrouw aanhanger der regentes aangesteld.
Over hem: F. Rachfahl, op. cit., t. II, p. 664.
Biographie Nationale, t. III, p. 66.

[7 Juli 1566]

Item op den 7 dach Julio so ginck men tot Antwerpen weder even dapper ter predicatien, ende men hoorde dat de edelen den borgeren geseyt hadden, als ommers Brederode, dat het geen wysheyt en was, dat men met sulcken menichte uytter stat ginck na de predicatie. Maer de calvinisten en wouden sulcx niet verlaten, want daerdoere vermeerderden sy en droeghen nou alderleye wapenen mede: lanck en cort geweer,⁺ roeren, hellebaerden en so voorts, want den roep die was, dat den graef van Aerenborch, als oock een van den papen voerstanders, tot Bochout

+ Men begonde nou met alle wapenen na den sermoon te gaen.

[p. 67]

liggende, eenich volck by hem hadde om de predicatien te verstooren⁽¹⁰⁰⁾, Ende sy seyden, dat Brederode haer adverteert hadde, wilden sy ommers ter predicatien gaen, dat sy haer souden versien van wapenen.

Maer in der stat werdt sonderlinghe scerpe borgerwacht gehouden, nacht en dach, en elck versach hem van wapenen: alle ooghenblick en hoorde men sommige dagen niet dan scieten, so elck syn busse proefde. Vuel ryck volcks en cooplieden namen met haer juweelen de vlucht uyt Antwerpen na ander steden, sommige canonicken en ander rycke papen weecken oock uytter stat vreesende oft de calvinisten, doerdien sy so lancx so stercker werden, de stat innamen en haer beroefden. Somma elck vreesde en daer werden, sommige poorten toe gehouden en verboden by nachte met trommelen achterstraeten te gaen⁽¹⁰¹⁾.

(100) De graaf van Arenberg, Jean de Ligne, eveneens Vliesridder en aanhanger der regeeringspolitiek, gouverneur van Friesland, Groningen, Overijssel.
Over hem: Biographie Nationale, t. I, p. 367.
A.C., blz. 74.
J. de Wesenbeke, op. cit., p. 236.

(101) A.C., blz. 73.
Stadsarchief, Gebodboek, vol. C, f^o 45 v^o; - A.A., X, blz. 368.

[8 Juli 1566]

⁺ Item op den 8 dach Julio quam wederom stercken quaden roep in de stat, als dat er crychvolck boven Herentals gesien waeren, die na Antwerpen quaemen, waerom de borgeren ende oversten van de natien na de wet liepen, vragende wat haer sins was, oft sy dat verraden wilden, roepende: ‘Wy en willen geen crychvolck, noch vrinden, noch vyanden.’ Ende de cooplieden seyden: ‘Laet ontbieden onsen borchtgrave, den prinsche van Oraengien’, die nou te Brusel was. Maer de heeren seyden: ‘Daer en is geen volck, en men derft den borchgraef niet ontbieden: wy en hebben geen vyanden’, en lieten haer 's avonts wederom comen: ende hadden dry mylen rondtom der stat laten bespieden en geen volck gesien. Maer de gemeynte creech slappen troost van de heeren: dan deden het uytvluchten verbieden, want desen dach waeren ontallyck vuel kisten en coffers scepe gedaen, die niet en mochten afvaren. Maer den raet der⁺ stat bleef ongerust, en sonden selve eenen poste na Brusel om den prinsche van Oraengien in stat te hebben, opdat elck op hem mocht betrouwen en goede orde stellen⁽¹⁰²⁾.

⁺ En desen was eene van de heeren des nieuwen verbonts, ende en conde noch niet haest gecomen, waerom dat de gemeynte begeerde, dat heer Heyndrick van Brederode niet vertrecken en soude, den prinsche en waer gecomen⁽¹⁰³⁾. Ende de borgerwacht werdt weder verdobbelt, en het gesciede, dat ontrent middernacht de gansche stat in wapen quam, elck met syn geweer in der doren en dat, doer een quade fame niet sonder reden: en elck huys stack licht uyt: menich mensch was benaut. De oorsaecke was (dat) een man te peerde quam gereden by des Keyserspoorte in de vaert aldaer, ende mat aldaer de diepte en riep tot eenen anderen, die buyten was: ‘Ten is niet te diep, het sal wel syn’, en reet voorts weder ter stat in, sonder te seggen ‘compt’. Also en wist men niet oft er iet voerhanden was oft niet, voer desen nacht. Maer een man aen den cant cackende, hadde 't gehoort, ende de spuye was opengelaten: en ginck 't de borgerwacht aen de poorte waerscouwen, dat de spuye van de vaert open was. Ende sonden mannen aen den borgemeester, en voorts aen den spuymeester, en die seyde: ‘Het is versuympt!’

+ Die heeren seyden: ‘De stat heeft nou sulcke previlegien’, dat men hem niet en dierf halen.

+ Die borgeren van Antwerpen ontbieden den borchgraef.

(102) A.C., blz. 74.
Vooraf had men de regentes verzocht zelf in de stad te willen komen, of indien zulks onmogelijk was, een heer van het Hof te zenden.
A.A., X, 116, 384, 386.
J. de Wesenbeke, op. cit., p. 243 en volgende.

+ Vreese in Antwerpen elck in wapen in der nacht.

(103) Groen, Archives II, p. 149.
A.A., X, p. 116.

[p. 68]

Ende soo ontgaf men de gemeynte alle quaet vermoeden. Maer de heeren, hebbende de statsluetelen in handen, moesten die wederovergeven: en heer Heyndrick van Brederode met syn edelen hadden oock niet geslapen, gelyck de borgeren.

⁺ Ende de nacht daerna, waeren 2 muytmakers loopende doer Borgerhout en Dambrugghe, dorpen by Antwerpen, roepende: ‘Men slaget in stat al doot!’ waerom die dorpen licht uytstaken: ende die wacht van de stat, siende dat licht en hoorende de verbaestheyt meynden, dat er crychsvolck in geweest hadde, ende riepen d' een helft van der stat wederom uytten slape. Maer den grave van Meghen was op den 9 dach Julio⁺ uyt Antwerpen ghegaen na Mechelen, want het was hem geraden, dat hy uytgaen soude eer der quaet afquame, om de quade presomtie, die de borgers op hem hadden. Ende in 't uytgaen swoer hy, dat hy 't Antwerpen noch te passe brenghen soude, dat men hem niet sien en mocht⁽¹⁰⁴⁾.

⁺ Item den 10 dach Julius, so meynde den heer van Brederode op het stathuys met de heeren tsavonts te blyven eten ende noyde ten lesten hem selven: en vrolyck wordende met syn edelen riepen: ‘vive le gues’, en so mochten dat sommighe papisten hooren en overdraghen; also dat de fame doer de stat liep, dat de calvinisten het stathuys inhadden. En de geestelycken waerscouden 't malcanderen en gingen som buytens huys slapen, als ommers den prochiaen heer Mercelis van Sint Andries kercke⁽¹⁰⁵⁾.

+ Beroerte doer muytmakers.

+ Den graef van Meghen moest uyt ontsach uyt Antwerpen wycken.

(104) J. de Wesenbeke, op. cit., p. 242.
E. Poullet et Piot, op. cit., t. I, p. 365.
Hier vindt men het verslag over het slechte onthaal, en den volksoploop, die het verblijf van den graaf van Meghem verwekte. Dit verslag vormt een scherpe tegenstelling met de gegevens verstrekt over het onthaal van Brederode in Antwerpen.

+ Doer 't roepen op een maeltyt van ‘vive le geus’ sey men dat de Calvinisten tot Antwerpen 't stathuys in hadden.

(105) Deze gebeurtenis vinden wij niet vermeld. Kenschetsend voor de atmosfeer is evenwel het feit, dat de proost Morillon uit Brussel bericht over den deken van Antwerpen: ‘...M^r le doyen qui s'est venu jecter en ce lieu...’,
E. Poullet et Ch. Piot, op. cit., t. I, p. 353.

[11 Juli 1566]

⁺ Item op den elfsten Julio werdt tot Antwerpen afgelesen, dat geen van de heeren van der Oerden, noch van de staten des lants, en hadden consent ghegeven in de openbare predicatie der Calvinisten, die nochtans op haeren naem sulcx deden, sonderlinge op den naem van Brederode⁽¹⁰⁶⁾ Maer dit gaven sy uyt, omdat het volck daer te meer toe geneghen soude syn, ende sy wisten wel, dat den edeldom haer geen leet doen en souden, want oft d'een partye, die de inquisitie willen voerstaen haer wouden overvallen, so souden sy bystant aen haer hebben. En daerom heeft den edeldom haer oock waerscouwen gedaen, als men haer predicatie heeft willen verstooren, niet omdat sy haer seer soecken voer te staen, maer vreesden voer meerderen oproer daerdoer te comen. Maer den edeldom, te weten des nieuwen verbonts, soecken meer die confessie van Ausborch, welck is Mertinus Lutherus leere voer te staen, welck Carolus Quintus dese landen beloeft heeft. En dat souden sy eer verantworden: en die leeringhe en werpt haer niet oppe tegen den wille der overheyt, oft noch niet so vuele, soeckende voer alle, dat niemant om syn geloove gevanghen noch gedoyt en werdt, en de vergaderinghe van de algemeyne generale staten, gelyck sy in haer requeste in April ghegeven, begeeren. Wat die aengaende de religie accorderen, dat sou men houden, is haer meyninghe⁽¹⁰⁷⁾. Maer de calvinisten syn van aert⁺ al en waer geen hoocheyt, met haer landen en steden in te houden, en met gewelt te predicken: en meer ander acten, gelyck sy noch gedaen hebben

+ Het werdt tot Antwerpen afgelesen, dat niemant van den edelen de Calvinisten hadde consent ghegeven om te predicken.

(106) Men had inderdaad op 11 Juli een schrijven van de regentes - in dato 9 Juli - bekend gemaakt, waarin werd verklaard dat het houden van preeken geschiedde tegen den wil van den koning en de regentes, en geenszins met de goedkeuring der voorname heeren en vliesridders.
A.A., X, p. 118 en p. 378.

(107) De gedachte de Staten-Generaal bijeen te roepen vond in de regeeringskringen meer en meer instemming en werd o.a. door niemand minder dan Viglius en Assonleville gedeeld.
Zie F. Rachfahl, op. cit., t. I, 676.

+ De Calvinisten halen 2 gevangen met gewelt, uyt Ermentiers.

[p. 69]

in de stat van Ermentiers op den 7 Julio, eysende 2 gevangenen uyt, die om der religie 2 jaeren gevangen geweest hadden. Ende de heeren seyden: ‘Wy begeeren beraet sommighe dagen!’ En de bisschop van Atrecht was in stat, ende so als sy uyt der predicatien quaemen, quaemen sy op de merckt ende besetten de straten en haelden de gevangenen met gewelt uyt: maer sulcx en is tot Antwerpen noch niet gesciet⁽¹⁰⁸⁾!

Item op den 9 dach Julius hadde heer Heyndrick, also de nieuwe Kipdorp poorte gemaeckt was metter brugghen, de oude brugghe doen af breken en de poorte toe metsen, en op den 13 dach visiteerde hy het clooster van S. Machiels, die achter een poorte aen 't Scelt hadden, daer de gemeynte altoos op murmureerde; en hy seyde, dat men 't in 't sustighen tyt behoorde toe te maken, ende op eenen ronden steenen toren, dier neffens lach behoorde gescut te stellen, en met eerde te vullen om wacht op te houden⁽¹⁰⁹⁾.

Ende tot Brusel waeren nou de staten des lants vergaert geweest en oock den edeldom, maer en conden niet accorderen; de geestelyckheyt begeerde vuel gelt te verscieten, elck na haer macht, om de roomsche kercke voer te staen en anders niet, en de ander te verdryven⁽¹¹⁰⁾. Alle dese maniren behaechden die van Antwerpen qualyck, vreesende dat de stat noch eens ingenomen soude worden van de eene oft van d' andere. Den roep was oock, dat den conick van Spaengien met volck na de Nederlanden woude comen; ende conden de papenvoerstanders Spaengiaerden in 't landt gekryghen, 't waer te beduchten, dat sy de heeren des nieuwen verbonts souden met gewelt willen verdryven, daer sy nou maer teghen malcanderen en protesteren oft procederen.

⁺ Maer ondertusschen begint men aen beyde syden al wat crychsvolcx heymelyck aen te nemen en so sorcht men, dat elck ten lesten steden inhouden sal. Ende in Nederlant en Duytschelant en Vranckeryck, tot op de frontieren, riep 't volck al: ‘vive le gues’, welck is so vuel te segghen als, wel moet het de heeren des nieuwen verbonts in Nederlant vergaen haer saecken, die sy voer hebben. Ende in Vranckeryck was nou een accort tusschen die van der religien en papisten⁽¹¹¹⁾.

(108) A.C., p. 78.
De bisschop van Atrecht moest aanzien, toen hij aldaar preekte, dat de calvinisten kalm voortgingen hunne preeken te houden.
Poullet et Ch. Piot, op. cit., t. I, p. 372.

(109) Hier is bedoeld Hendrik van Brederode. De toegang van St-Michielsabdij op de Schelde bleef een zwak punt in de verdediging van de stad. Op aandringen der calvinisten zal dan ook dra een verandering in de bewaking geschieden. Het feit wijst echter aan, in hoeverre Brederode zich met de ‘verzekering’ der stad bemoeide.

(110) Zie o.a.: A.A., X, p. 374, over de werkzaamheden van de afgevaardigden van de hoofdsteden.
De regentes had aan de prelaten in de Staten een bijzondere leening verzocht van 50.000 florijnen.
Zie Gachard, op. cit., I, p. 433.
E. Poullet et Ch. Piot, op. cit., I, p. 356, 381.
Morillon weet te melden dat de som niet 50.000, doch 60.000 gulden bedraagt, terwijl de gedeputeerden van Antwerpen bij de Staten 80.000 gulden aangeven. Stedelijk Archief, Staten van Brabant. Briefwisseling van de Magistraat, 9 Juli 1566.
De brieven van de maand Juli uit deze verzameling lichten ons trouwens in, over de gevoerde onderhandelingen in de Staten.

+ Hoe men scier al cristenryck doer seyde ‘vive le gues’.

(111) Over het aannemen van krijgsvolk.
E. Poullet et Ch. Piot, op. cit., t. I, p. 364, 381.
Gachard, op. cit., t. I, blz. 433.

[13 Juli 1566]

⁺ Item den selven 13 dach, so quam ontrent den avont den prinsche van Oraengien binnen Antwerpen, mits ontboden synde, wesende borchgraef der selver stat, en werdt van Brederode ingehaelt en van sommige borgeren en cooplieden, ontrent 200 peerden als, en hy was seer willecom, want hadden 't vuel cooplieden en borgeren geweten, sy souden hem wel met meerder menichte van peerden ingehaelt hebben, ende de inhaelders waeren wel versien van roeren⁽¹¹²⁾. Ende geen heeren van der stat en haelden hem in, maer sy verwachteden hem in 't huys van Aken, daer hy gelogeert werdt⁽¹¹³⁾. Men soude 't oock te hove qualyck genomen hebben, dat sy eenige heeren, die teghen de inquisitie waeren, seer feesteerden, want de regente met haeren aenhanck hebben dese jaeren daerin sorchvuldich geweest, dat scier alle goevernuers der steden seer goedt

+ Den prinsche van Oraengien compt in Antwerpen.

(112) Over de intrede van Oranje te Antwerpen:
A.C., 75 (13 Juli en niet 14 zooals in A.C.).
A.A., X, 391.
J. de Wesenbeke, op. cit., p. 249.
E. Poullet et Ch. Piot, op. cit., p. 375.

(113) J. de Wesenbeke, op. cit., 249.
Over het hof van Liere:
Mertens en Torfs, Geschiedenis van Antwerpen, t. IV, p. 118.

[p. 70]

paeps syn, daerom dat alle gemeynten als sonder hooft syn: nochtans moesten sommige heeren al weynich met de gemeynte huelen.

Ende het gesciede in het incomen van der statpoorten, dat de edelen van Heyndrick van Brederode riepen: ‘vive le gues’, ende doen riep alle de gemeynte, met duysent stemmen: ‘vive le gues’, ende comende aen 't huys van Aken, riep elck wederom: ‘vive le gues’, maer den prinsche hadde liever gehadt dat se geswegen hadden⁽¹¹⁴⁾. Den grave van Egmont werdt in Vlaenderen oock wel so vrindelyck ontvangen ende bemint in vuel steden, omdat hy haer bescermt hadde van der inquisitien. In Spaengien, in sommighe steden was oock al comotie om der inquisitien, willende vryheyt hebben van sulcx gelyck de Nederlanden, die geen vryheyt ghegeven is, maer sy hebben 't aen haer selven genomen doer der calvinisten predicken.

(114) A.C., 75.
A.A., X, 391, brief v. Oranje.
J. d. Wesenbeke, loc. cit.
Poullet et Ch. Piot, op. cit., t. I, p. 375.

[14 Juli 1566]

⁺ Item den 14 en 15 dach Julius, so liep men uyt Antwerpen wederom even dicke na de predicatie achter Borgerhout, en vuele noempde dit plat veldt de ‘groen kercke’; ende haer wegen besetten sy met wagenen en soldaten, die sy huerden, want den roep was weder, dat sy verstoort souden worden van den droschaert van Brabant, die genoempt was, Hans de Graef; maer 't en gesciede, mits dat den prinsche van Oraengien binnen Antwerpen was⁽¹¹⁵⁾.

+ Predicatie gedreycht te verstooren doer den droschaert oft roy roede van Brabant.

(115) A.C., 75

[15 Juli 1566]

⁺ Item op den 15 dach so vertrock Brederode met synen state uyt Antwerpen na Sinttruyden, alwaer op den 18 Julius alle de heeren ende edelen des nieuwen verbonts malcanderen besceyden hadden, daer sy henen trocken met alle haer macht, met eenighe ruyteren en knechten, alrecht oft sy vreesden, oft de regente met haeren aenhanck onversiens haer overviele, als sy also in een cleyn stedeken byeen waeren: daerom trocken sy gewapent, om daer met malcanderen raet te houden. Maer den prinsche van Oraengien, die bewaerde Antwerpen, alwaer de borgers noch niet sonder vreese en waeren, stekende noch alle nachten in vuel straten licht uyt. En oock wist men, dat hertoch Erich van Bruynswyck, dienaar van der regente, eenich crychsvolck by hem hadde. Ende wat sy hier sloten sul dy breeder van lesen in 't eynde van deser maent⁽¹¹⁶⁾

+ Vergaderinghe der edelen, die men guesen noemptde tot Sinttruyden met alle haer macht daer ontrent.

(116) Een flinke samenvatting over deze bijeenkomst van St-Truiden bij:
F. Rachfahl, op. cit., t. I, p. 679 en volgende.

[17 Juli 1566]

⁺ Item op den 17 dach, so was tot Antwerpen den grooten breeden raet vergadert, ende den prinsche was daer self present ende alle ambachten waeren daer, ende oock de predicanten oft haer overste. Ende des prinschen aenspraecke was, dat hy wel begeeren soude, dat men de predicatie soude laten oft tenminsten voorder van der stat predicken gaen, waerop sy lieden antwoerden, dat se liever binnen de stat waeren, ende gaven een requeste over om een kercke binnen der stat te hebben⁽¹¹⁷⁾. Maer de heeren der stat gaven den raet aen, na het bevel, dat sy hadden van der regente, vragende oft sy lieden wouden helpen om de predicatie met gewelt te verbieden, oft ten minsten oock consent geven om die te verdryven; maer den ganschen raet en oock den prinsche begeerden achterraet te houden tot op den 19 dach Julius⁽¹¹⁸⁾. Binnen

+ Grooten raet in 't prinschens presentie om de predicatie tot Antwerpen te beletten.

(117) Oranje begeerde inderdaad met zachtheid de predikatien te verhinderen: zie zijn brief aan de regentes, in dato 15 Juli 1566. A.A., X, blz. 394.
De ‘propositie’ door de ‘regeerderen’ der stad aan den Breedenraad gedaan in A.A., X, blz. 398: ook door de wethouders - de hand van Oranje is hier echter al te merkbaar - werd als middel tot cessatie der troebelen, de vergadering der Staten Gneraal vooropgesteld.
Het verzoek van de calvinisten over een plaats voor de predikatie te mogen beschikken was reeds vroeger gebeurd: immers den 3 Juli hadden de wijkmeesters zulkdanig rekwest overgemaakt. Daarna volgde een tweede rekwest in denzelfden zin. Bij J. de Wesenbeke wordt evenwel deze tweede onderhandeling gesteld vóór 17 Juli, en wordt ook geen gewag gemaakt van de aanwezigheid van den prins.
Zie J. de Wesenbeke, op. cit., 227 en 245.

(118) Zie J. de Wesenbeke, op. cit., 262.
Voor het houden van achterraad. A.A., X, blz. 121.
De voorstellen van de Magistraat werden den 18 Juli aan de ‘goede mannen’ van de zes gilden van de schutterij, aan die van de Rederijkerskamers en van een paar godsdienstige vereenigingen, voorgelegd, terwijl den 19 Juli hetzelfde geschiedde voor kooplieden en andere burgers.
A.A., X, loc. cit.

[p. 71]

dien tyde vergaderde elck ambacht syn gemeynte, opdat elck sou syn advys geven, ende sommighe dekens ende wyckmeesteren waeren wel tevreden geweest in 't verstooren der predicatien, latende haer voerstaen, dat de predicatie oorsaeck was van alle quade neeringhe. Ende sulcx was oock het aengeven van de heeren der stat, dat de predicatie oorsaeck was van alle verachterringhe der stat: maer de quade neeringhe was nou overal. Maer de meeste menichte van der ambachten oversten ende generalyck alle de gemeynte ende met den prinsche van Oraengien gaven t' samen requeste over, alsdat se geensins en wouden consent geven om de predicatie te verstooren, maer haer hielden aen hetgene dat de algemeyne generale staten van den lande souden ordineren, also verre dat het niet en contrarieerde haeren ouden rechten ende previlegien⁽¹¹⁹⁾. Ende vuele persoonen waeren quaet vermoeyende op den prinsche van Oraengien, omdat hy selfs aengaf sulcx te verlaten, twyfelende dat hy wankelde; maer ick merckte wel, dat hy vuel dingen dede om alle menschen te hooren spreken en sprekende te maken.

Ende noch boven desen, so ontboden de heeren diveersche persoonen en sommighe cooplieden, die onder geen natien oft gulden begrepen en waeren, om te hooren wat die van sin waeren; oft sy niet en wouden het preeken doen en helpen beletten; welcke oock spraecken gelyck de gemeynte⁽¹²⁰⁾. Ende doen werdt van de heeren de antwoerde tot Brusel aen de regente gedaen, gelyck sy die van de gemeynte ontfangen hadden, ende also werdt voer haer openbaer, dat de meeste voys van Antwerpen al was de roomsche kercke niet voer te staen, en so was Antwerpen seer in den haet van alsulcke voerstanders⁽¹²¹⁾.

(119) Voor het antwoord der betrokken korpsen op de voorstellen:
A.A., X, 121, 122: men wilde inderdaad de vergadering der Staten over deze punten laten beslissen.

(120) De Justificatie van de Magistraat vermeldt dat de kooplieden en burgers aandrongen niet met geweld tegen de preeken op te treden. A.A., X, 122. 20 Juli 1566.

(121) De stadspensionaris Jacob van Wesenbeke was de afgevaardigde naar de hertogin.
J. de Wesenbeke, op. cit., p. 264.
A.C., p. 76.

[19 Juli 1566]

⁺ Item op den selven 19 dach Julius was oock ontboden den cappiteyn van de calvinisten, die sylieden hielden om te goeverneren haerlieden knechten, die de predicatie wachteden, seggende, dat al wat hy dede uyt liefde was en niet om de stat eenighen hinder te doene, maer oft er eenich oproer oft comotie quame, 't selve na syn vermoghen met syn crychvolck soude beletten. En de heeren lieten hem gaen, totdat men hem weder ontbode, ende begeerde wel borge te stellen over 3 tonnen goudts, dat doer haer niets quaets ghescieden en soude, mits begeerende oock borge, dat men haer oft haere predicatie geen hinder doen en soude⁽¹²²⁾.

⁺ Item den selven 19 dach trock den prinsche van Oraengien uyt Antwerpen weynich tyts na Duffel, alwaer den graven van Huerne was, daer sy en sommighe andere van den verbonde t' samen spraecken, en trocken voorts duer, haestelyck na Sinttruyden. Maer den prinsche keerde in Antwerpen om dese stat te bewaeren, als wesende borchgraef derselver stat, ende sommighe van der calvinisten predicanten waeren oock tot Sinttruyden gereyst⁽¹²³⁾.

⁺ Item deestyt was den graef van Meghen, als wesende partye teghen de edelen des verbonts, gecomen binnen's Hertoghenbosche, ende het

+ Cappiteyn der Calvinisten werdt oock voer de wet ontboden.

(122) Dat Oranje met de afgevaardigden van de gereformeerden onderhandelde is ook vermeld bij:
J. de Wesenbeke, op. cit., p. 253.
Morillon weet daarbij te berichten, dat de calvinisten bereid waren groote sommen de storten, om over zekere plaatsen voor hunne preek te mogen beschikken.

+ 't Samen sijn van der edelen tot Duffel.

(123) Zie over deze bijeenkomst, F. Rachfahl, op. cit t. II. p. 684.
Niet graaf van Hoorne, wel Egmont was daar aanwezig, en met Oranje, door de regentes gedeputeerd.

+ Den graef van Meghen treckt uyt vreese uyt 's Hertoghenbosche.

[p. 72]

volck en bewees hem geen eere. Maer synde in syn herberghe, so quam terstont een fame binnen der stat, dat hy daer crychsknechten soude inbrenghen, ende doerdien waeren de borgeren rasch in de wapen ende sloeghen alle de poorten wel gade ende waeckten de merckt, daer hij te herberghe was, niet wetende wat hem overcomen soude, doende allen de nacht niet dan scieten. Maer 's morgens ten eersten reedt hy stil ter poorten uyt, en niemant en dede hem iet, maer haer gesicht en gerucht joech hem ter stat uyt, met de bonette in syn hant⁽¹²⁴⁾.

⁺ Item deestyt nam Hans de Grave, droschaert van Brabant noch meer volcx aen, dan hy hadde, en den roep was al om de predicatie te verstooren. Ende daerom hielden de calvinisten nou 's nachts wacht op haer groen kercke, als sy tsanderdaech predicken wouden, want den roep was, dat desen haer het velt wou afnemen, en daermede van syn beloefte gedaen soude hebben: want vuele seyden, dat hy meer socht 't gelt van de geestelyckheyt, dan de verstoornis der predicatie. Maer sy wilden haer velt behouden, want sy geen so bequamen ontrent der stat en wisten; ende de calvinisten seyden: So men ons verstoort, so sullen wy in dry daghen wel 3000 peerden, sonder 't voetvolck, van 't volck van de religie uyt desen lande byeen hebben⁽¹²⁵⁾.

Item den 22 dach so was tot Antwerpen aen de Werfpoorte een gevecht onder de waeckers ende doer dat geruchte liep een minnebroeder uyt die Borchtkercke met den volck, ende dese hadde gepredickt, dat men de beelden niet en soude scieren, ende men meynde hem daerom te capittelen, maer hy verliep uyt den clooster⁽¹²⁶⁾.

⁺ Item buyten Antwerpen stelden de calvinisten nou al sekere ordinantie in haer predicatien: de vrouwen saten in de middelt in eenen rinck met staken en coorden afgepaelt; haer huerlinghen en soldaten, die de wacht hielden, maeckten een slachoerden na den sermoone, en dan scoten sy losse, en riepen somtyts ‘vive le gues’. En van Mechelen, van Liere quam vuel volcx om te hooren, omdat men daer niet en preeckte. En ontrent de predicatie vondt men oock bier en ander dinghen te coope. Ende tot Gendt, buyten stat, daer waeren sy gemeenelyck over de 20.000 in de predicatie sterck en quaemen daer van ander stedekens, daer men niet en predickte. Ende als 't 2 heylichdaghen waeren, bleven sy 's nachts daer, om niet weder te keeren en sliepen en coeckten som in 't velt⁽¹²⁷⁾. Tot Bergen op Zoom en predickte men nou niet, welck van de overheyt aldaer belet werdt; maer vuel borgeren liepen na Steenbergen, daer men predickte, en so was 't meest al Vlaenderen, Hollant en Zeelant doere, dat men predickte: daer men 't verbode, liepen sy na den grooten hoop⁽¹²⁸⁾.

(124) Zie E. Poullet et Ch. Piot, op. cit., t. 1, p. 379.

+ Van Hans de Grave, die de predicatie socht te verstooren.

(125) A.A., X, p. 122.
A.A., X, p. 403, verklarend schrijven van de regentes in dato 20 Juli.
Toegelicht bij J. de Wesenbeke, op. cit., p. 263 en volg.

(126) Dit feit is niet vermeld. Wel waren Minderbroeders enkele dagen vroeger in hunne kerk, door zekere personen lastig gevallen geworden.
A.C., p. 73.

+ Van orden in de predicatie over al Nederlant.

(127) Over het aantal toehoorders der predicatie te Gent, zie o.a.:
V. Fris, ‘Notes pour servir à l'Histoire des Iconoclastes et des Calvinistes à Gand, de 1566 à 1568’, p. 35. (Handelingen der Maatschap. v. Gesch. en Oudheidk. te Gent, dl. IX, 1909.)
Ook Poullet et Ch. Piot, op. cit., t. I, p. 388.

(128) De predikers verschijnen in al de gewesten:
Belangrijke details vernemen wij o.a. bij:
P. Cuypers van Velthoven, Documents pour servir à l'Histoire des troubles religieux du XVI^e siècle, dans le Brabant Septentrional. Bois-le-Duc (1566-1570).
(1 deel), p. 3 en volg.
E. De Coussemaker, Troubles religieux du XVI^e siècle dans la Flandre Maritime. Bruges, 1877, 4 vol.
A. Hocquet, Tournai et le Tournaisis au XVI^e siècle au point de vue politique et social, p. 118 et suiv. (Mém. couron. Acad. Royale de Belg. Classe des lettres, t. I, 1904.)
V Fris, op. cit., p. 31.

[23 Juli 1566]

⁺ Item den 23 dach so vergaderde tot Antwerpen wederom den grooten breeden raet, te weten, alle de ambachten en de 9 gulden: en om de menichte, dat se niet wel in een camer sitten en conden, so werden sy in 2 cameren geset: maer het was meest om haer te bevanghen. Het aengeven der heeren was, dat se geen middelt en saghen om het quaet

+ Raet in Antwerpen om knechten aen te nemen, welck niet geconsenteerd, al meynden sy de gemeynte te bedriegen.

[p. 73]

geboefte en vagebonden uytter stat te crygen; vreesende, dat die eens iet quaets aenrechten souden, begeerden daerom aen te nemen binnen stat 2500 mannen, die de borgers souden ontlasten van de dach waecke, en dat elck syn neeringhe dede, en dat se die ledige boeven uytter stat mochten cryghen. Maer den raet en gaf geen gehoor en den prinsche van Oraengien en moeytdes hem niet, seggende alleen: ‘Borgers siet toe’, opdat men hem te hove niet vermaken en soude, dat hy al het quaet den borgeren ingaf. En so den raet geen gehoor en gaf, vielen sy op 1200, begeerende niet, dan scaemel borgeren aen te nemen en wilden ordineren, dat den ryckdom die betalen souden, en souden besien oft se de geestelyckheyt oock conden verwillighen daertoe wat te geven. Maer den raet seyde: ‘Ten lesten souden wy onsselfs roede moeten betalen, en gaef men consent tot 1200, daer souder meer onder menghen. Weetty gelt te vinden, betaalt de scaemele, die door het waecken haer werck verletten, dachhuere.’ Ende siet, eenen heere, geheeten Heyndrick van Berchem ginck by de gulden seggen, die boven saten: ‘De ambachten hebben geconcenteert!’ En het was geloghen, maer hadden 2 daghen beraet genomen; en so deden oock de gulden; en doen weder vergaderende en werdt er niet geconcenteert: alle de listige aenlegginge doer geestelycken raet en mochten niet helpen en het behaechde den prinsche⁽¹²⁹⁾.

⁺ Item, als men geenerleye manire en conde vinden, om de predicatie ten lesten te moghen verbieden, en daghelycx versterckte, so werdt deestyt toegelaten, dat den prochiaen van 't Kiel, die lest verdreven was, dat hy weder preeken mochte en de stat gaf dat consent mogelyck meest, om den anderen hoop te verminderen. En die briefkens werden binnen Antwerpen op der papen kerckdueren geplackt, dat die 't beliefde, mochten gaen hooren, also dat er ten eersten wel 3000 menschen waeren. Maer hem en was geenen tyt toegeseyt, hoe lange dat het soude mogen dueren. En die daer quaemen, waeren meestal mertenisten, dats volck, die Mertinus Lutherus leere volgen ende de confessie van Ausborch: want dese leeraer dit seer volchde⁽¹³⁰⁾. Ende op het Laer en sach men⁺ noch niettemin volcx, en haer predicant verboedt haer het scieten, seggende, opdat Godts woerdt daer doer niet gelastert en worde, maer hielden wacht met stillicheyt en oock peerden, die een myle oft half ure reden om te sien oft iet voerhanden was⁽¹³¹⁾.

(129) De vertoogen, zoo vanwege de Magistraat, als door de onderscheiden leden van den Breedenraad voorgebracht
A.A., X, p. 404-424.
De ambachten waren geen voorstanders van het innemen van krijgsknechten en wilden liever zelf al de lasten van waak en wacht op zich nemen.

+ Met scande moesten de geestelycke den prochiaen van het Kiel by Antwerpen weder laten preeken daer, ten eersten wel 3.000 menschen quamen.

(130) A.C., 78.
J. de Wesenbeke, op. cit., 247-248.
De stukken in verband met het onderzoek, later over de wederaanstelling van Mathijs van Statfelt ingezet, zijn bijeengebracht in
A.A., IX, 307 en XI, 14.

+ De Calvinisten preeckten nou sonder te scieten na en voer.

(131) A.C., p. 77 en 78.
A.A., X, p. 426.

[21 Juli 1566]

⁺ Item op den 21 dach Julius hadde men oock tot Mechelen ende tot Hertoghenbosche begonst te predicken, en oock tot Tuernout en in meer ander plaatsen, was 't dagelycx voortsgaende ende tot 72 plaetsen hadt men 't begost op den 24 Juny, op Sint Jansdach⁽¹³²⁾.

+ Beginsel van predicken tot Mechelen en Bosche.

(132) van Heurn, Historie der stad en Meyerye van's Hertogenbosch, II^e dl., p. 22.
Utrecht, 1776.
De predikant zou Cornelis van Diest zijn geweest. Ook: E. Poullet et Ch. Piot, op. cit., t. 1, p. 390-397.

[24 Juli 1566]

⁺ Item op den 27 dach Julius werdt tot Antwerpen in vuel kercken briefkens geplackt, dat men in de Borchtkercke predicken soude het woerdt Godts, soeckende nou allen haer beste predicanten om 't volck te trecken van der Calvinisten leere. Maer elck seyde: ‘Sullen sy nou Godts woerdt preeken eerst? wat hebben sy suslange jaeren geleert?’

+ Twist in clooster tot Antwerpen.

[p. 74]

Deestyt verliepen hier en daer sommighe monicken uyt haer clooster, nou eerst gevoelende, dat sy niet recht geleert en hadden: tot Antwerpen in 't Minnebruersclooster hadden de monicken oock seer gevochten onder malcanderen, mits dat de jonckste niet meer metten brootsack en wilden bedelen gaen, en der gemeynten spot syn: en daer was er doot en gequetst⁽¹³³⁾.

⁺ Item deestyt waeren tot Gendt, die noch gevanghen saten om der religien, so wel wederdoopers als ander, los en vry uytgelaten op 't conix cost, en hier tot Antwerpen was er oock noch sommighe van outs gevanghen, die men wel wilde losselaten, wouden sy haer costen betalen en so bleven sy⁽¹³⁴⁾.

⁺ Item deestyt was over al Hollant een vreese gecomen, doerdien hertoch Erich hadde begeert doer het lant te trecken, waeruyt den roep was, dat hy Amsterdam metter nacht hadde meynen in te nemen; ende also, dat men sommighe nachten al Hollant licht uyt stack in vuel steden, gelyck men in Antwerpen gedaen heeft, en hielden scerpe wacht⁽¹³⁵⁾.

⁺ Item deestyt was 't oock gesciet, dat meester Jacop van Weesbeeck, pensonaris der stat van Antwerpen, gereyst synde van statsweghen na Brusel by der regente het raport doende, dat den raet der stat geensins concenteeren en wilde, om met gewelt de predicatien te beletten. Ende sy wilde hem het placcaet medegeven, om opter galge te verbieden na de predicatie te gaen! Maer hy leyde 't neder, seggende: ‘U placcaten en gelden daer niet: 't waer moet verloren, en om my, die sulcx sou brengen, in verdriet te comen.’ Ende tot Brusel, Mechelen en Loven was 't opter galgen verboden, en desen pensonaris was groot by den prinsche van Oraengien noch tot Antwerpen synde. En de regente hielt haer so qualyck, dat se, soo sy haer geliet, niet op de regente des nieuwen verbonts en paste⁽¹³⁶⁾.

(133) Over dit feit vinden wij geen berichten: wij willen toch de aandacht trekken op het schrijven van protonotaris Castillo aan Granvelle, in dato 15 Augustus, waarin wordt gewezen op de slechte houding van zekere geestelijken: de correspondent vermeldt een twist bij de paters van St-Michiel, die - aldus Castillo - aanleiding gaf tot het vermoorden van twee of drie paters!
Verwisseling der namen o.a. door van Haecht is niet uitgesloten.
Zie E. Poullet et C. Piot, op. cit., t. I, blz. 413.
Zie ook de refutatie van dit bericht door E. Valvekens, O.P., ‘De Sint-Michielsabdij te Antwerpen vanaf 1564 tot 1596’, blz. 25 (Analecta Praemonstratensia, jrg. II en III, 1926-1927, Tongerloo). Het Necrologium der St-Michiels abdij vermeldt geene dooden voor 1566.
Het Necrologium der Minderbroeders, integendeel, geeft drie afgestorvenen voor 1566 aan.

+ Gevanghene tot Gendt om der religie los en vrij.

(134) Jac. de Wesenbeke, op. cit., p. 267. Hier wordt echter bijzonder gedoeld op het geval van Jacques Soreau, die in zijn woning te Antwerpen was aangehouden, in strijd met de stadsprivilegien, en naar Vilvoorde gevoerd. Hij wordt later, zooals uit de kroniek blijkt, uit de gevangenis te Vilvoorde, door zijn geloofsgenooten bevrijd.

+ Vreese in Hollant voer Hertoch Erich.

(135) J. de Wesenbeke, op. cit., p. 266.

+ De regente wilde op de pene van der galgen de predicatien overal doen verbieden.

(136) Jacob van Wesenbeke, de stadspensionaris, werd inderdaad naar Brussel gezonden, teneinde aan de regentes de besluiten van den Breedenraad betreffende het verbieden van de preek en de regeling der waak mede te deelen.
Jac. de Wesenbeke, op. cit., p. 263.

[28 Juli 1566]

⁺ Item op den 28 dach predickte men weder op het Kiel voer noen, en daer waeren by 7000 menschen, en men sonck oock psalmen naer costuyme van de confessie: maer de prochiaen begeerde dat het de gemeynte laten woude, seggende: ‘Ick en hebbe noch geen vasticheyt om te mogen blyven predicken,’ dat men de overheyt gehoorsaem wesen moeste by maten. Maer de calvinisten, naer noen preekende, en hy niet, seyden sy: ‘Men moedt Godt meer onderdanich syn dan den mensch’, alreede op hem scimpende. Desen prochiaen werdt oock gedaecht van den erfprochiaen van St-Joriskercke voer het capittel ende het capittel hadde 't preeken hem geern weder verboden, oft, dat hy haer eedt doen soude, buyten de roomsche kercke niet te leeren. Maer alle haer bannissement was niet, want den prinsche van Oraengien gaf hem consent tot⁺ te predicken, en hy verliet nou de misse; maer hadden de papen geweten, dat hy nou geen misse gedaen en sou hebben als vore, sy en souden hem niet hebben laten ontbieden: en hy strafte haer dwalende afgoderye meer dan te voren⁽¹³⁷⁾.

+ Den prochiaen van het Kiel predickte met consent van den prinsche.

+ Men sonck op 't Kiel nou occk psalmen en verliet de misse.

(137) Over de preek der calvinisten. A.A., X, p. 436.
Over de onderhandelingen welke door de Magistraat met het Kapittel waren gevoerd ten einde den prochiaen van het Kiel te laten optreden, zie A.A., IX, p. 310: verslag der onderhandelingen, p. 308: brief van de Magistraat aan den Aartsbisschop.

[p. 75]

Item hier volcht nou een boecxken, dat openbaer gedruckt was doer believen van eenighe, omdat de boose listen van den cardinael Granvel alle menschen soude openbaer worden, die hy en meer andere des paus adherenten begrepen heeft in dese Nederlanden, ende daernae volcht hetgene, dat de tsamen gealieerde heeren gesloten hebben tot Duffele, en tot Sinttruyden in stat gesloten hebben. Oock waeren deestyt opelyck gedruckt eenighe figuerlycke briefkens tegens de roomsche kercke.

Daer was gestelt een kercke, daer waeren gespannen aen vuel edelen treckende, met ander volck, en daer stont by geschreven aldus:

‘De lutherianen uyt Duytschelant,
die calvinisten uyt Vranckeryck
en de gues uyt Nederlant,
die trecken de roomsche kercke in 't sandt.’

Noch stond er aen d'ander sye:

‘Willen langhe blyven trecken dese drye,
so valt de winckel omverre met al de creemerye’⁽¹³⁸⁾.

(138) Het ‘boecxken’ hier aangeduid en waarvan verder een verkorte wedergave volgt, is denkelijk bedoeld, waar Morillon aan Granvelle bericht: ‘J'entendz qu'il y en at une nouvelle contre V^re Ill^me S^re que passe les précédentes.’
Poullet et Ch. Piot, op. cit., t. I, p. 405.
De juiste titel en beschrijving bij Van der Wulp, op. cit., n^o 124.
Het pamflet werd eveneens in het Fransch en in het Duitsch vertaald.
De duitsche uitgave bij Knuttel, op. cit., n^o 114.
De fransche uitgave van dit pamflet werd door Ch. Rahlenbeek gepubliceerd en bezorgd: ‘Les subtils moyens par le cardinal Grandvelle avec ses complices inventez pour instituer l'inquisition’, édit. Ch. Rahlenbeek. Bruxelles, 1866. (Collection de Mémoires relatifs à l'histoire de Belgique, n^o 23.)
De aangehaalde schimpdichten misschen door Morillon aan Granvelle overgemaakt: zie Poullet et Ch. Piot, op. cit., t. I, p. 426.

Verclaringe van de menichfuldige loose pracktycken, so van de inquisitie en placcaten by den cardinael geinventeert, om boven keyseren en coninghen en lantsheeren te domineeren. Welck tirannich voernemen de edellieden ende staten van 't Nederlant wetende, hebben met goede rechtveerdighe saecke met hen edele ende gealieerde teghens die tirannige inquisitie geopposeert, ende tot abolitie van de placcaten gecontendeert.

⁺ Beminde vrinden. 't Is gebuert, dat den keyser Carel de 5. in 't jaer 1548 opten rycxdach tot Ausborch allen de Nederlanden so voer hem, als voer syne nacomelinghen, eeuwelyck verbonden heeft, wesende oock vrint en vyant, van de vrinden ende vyanden van 't keyserryck. En so souden de Nederlanden contribueren als 2 cuervorsten ende hoewel er anders maer 7 en syn. Welck van noots weghen de keyser dit verbont heeft moeten maken, om in toecomende tyden daeraf niet berooft te worden, want sommige van dien worden 't keyserryck te leen gehouden als: Vrieslant, Gelderlant, Brabant, en Hollant met noch diveersche rycxsteden als Zutphen, Groeningen, Leewarden, Campen, Deventer en Swol, Nimmegen, Mastricht, Namen, Lemborch, Lutsenborch, Valechyn, Cameryck, Venlo, Amsterdam, Utrecht, sHertoghenbosche, Antwerpen, Mechelen, Dermonde en meer andere geincorporeert. Ende den⁺ keyser, overdenckende dat hy anno 46. en 47. teghen 't ryck sonder oorsaecke georloecht hadde, doer verleydinge van de papen, heeft hem daerom bedacht, dat in comende tyden alle die landen en steden weder om soude willen hebben, heeft om sulcx te beletten dat verbont gemaeckt. Alwaer de keyser oock, doer verleydinge van de papen heeft doen maken

+ Wat landen en steden onder het Keyseryck begrepen syn van de 17. Nederlanden.

+ Hoe voertyts Carel de 5. het Interim maeckte wesende in effeckt de inquisitie.

[p. 76]

⁺ sekere ordinantie, die genoempt worde het ‘Interim’, wesende in effeckt de spaensch inquisitie. Hebben oock hertoch Mauris ende merckgraef Aelbrecht van Brandenborch metten keyser voer den landtgraef van Hessen geaccordeert, sonder dat hy ‘eenich’ gevanghen soude. Welck contrackt is by den bisschop van Atrecht, als principael raet van den keyser, wesende nou cardinael Granvelle, verandert geweest, ende in 't woerdeken ‘eenich’, ‘eeuwich’, geset, waerom hertoch Maurits genoodicht was teghen den keyser te oerloghen, om hem dit te doen veranderen, ende den landtgraef los te hebben, ende het Interim af te hebben: en is de keyser machtich geworden, en moest voer hem van Ysbroeck vlieden⁽¹³⁹⁾.

⁺ Corts daerna is weder tot Ausborch eenen rycxdach gehouden, alwaer den keyser den hertoch van Sacxsen heeft moeten loslaten, ende oock den landtgrave van Hessen, ende moest oock aldaer het Interim wederroepen, by hem tot Ausborch geordineert. En op desen rycxdach is geordineert geweest sekere ordinantie, welcke genoempt wordt de confessie van Ausborch, welck vermelde, dat men niemant en soude om syn geloove oft religie dooden, welck de keyser heeft beloeft in syn Nederlanden te doen onderhouden, maer niet volbracht. Ende ter causen van welcke veranderinghe van des landtgraven contrackt van 't woerdt ‘sonder eenich’ voer ‘sonder eeuwich’, verandert gedaen by den bisschop van Atrecht, nou cardinael Granvelle, en om het tirannich Interim, by hem gheinventeert, en om dese fauten heeft hy met syn adherenten verweckt den conick Hendrick van Vranckeryck, die teghen den keyser en synen sone by de 8 jaeren lanck georloecht heeft tot groote scade van⁺ de Nederlanden⁽¹⁴⁰⁾. En de papen van Spaengien wetende, dat den keyser dit gedaen hadde, en haer tirannicheyt begonde te mercken, en hy die placcaten van 't Nederlant gemaeckt teghen die van der religie in 't Nederlant niet soo scerp en dede onderhouden, hebben alle listen gedaen om hem in Spaengien te kryghen en het leven te benemen. En om hiertoe tegeraecken, hebben sy hem geraden van alle syn Nederlanden te sceyden, en die synen sone over te geven, en het keyserrycke te renuncieren, gelyck hy oock gedaen heeft, belovende hem in Spaengien te onderhouden en jaerlycx 3 tonnen gouts te geven. Welcke overgevinge sy den conick synen sone hebben doen doen, omdat hy van alles simpel en onwetende was, en niet dan Spaens en conde spreken, wetende dat sy hem als een kint souden regieren.

⁺ Noch hebben sy aldaer des keysers suster, vrou Leonora. coniginne van Vranckeryck aldaer gecregen om het leven te benemen, omdat sy haer niet langer en souden betalen 't gene, dat sy haer met haeren eersten man, den conick van Poortugal, beloeft hadden. Noch hebben sy daer gecregen vrou Marie, keysers suster en coniginne van Hongaryen, omdat er niemant syn en soude, die den conick iet sou derven wysmaken. En hebben haer regente gemaeckt van 't conickrycke van Valence, waerin sy vondt vuel

+ Hoe de cardinael Granvelle doer 't veranderen van een woerdt vuel orloghen in Duytschelandt brochte.

(139) Bedoeld is hier het ‘Augsburger Interim’, dat den 15 Mei werd gepubliceerd. Zie G. Beutel, Ueber den Ursprung des Augsburger Interims. Dresden, 1888.
Synthetisch: Theodor Brieger, Die Reformation, p. 360. Berlin, 1914.
Over den gevangen landgraaf Philips van Hessen:
Turba, Verhaftung une Gefangennahme des Landgrafen Philipp (Arch. f. Oesterr. Gesch., 1896, p. 199).
A. Henne, op. cit., t. IX, p. 127.
Ysbroeck is hier in de plaats van Innsbruck gesteld.

+ Hoe de Confessie van Ausborch geordineert werdt.

+ Hoe den cardinael daerom den conick van Vranckeryck verweckte te orloghen teghen den keyser.

(140) Zie A. Henne, op. cit., t. IX, p. 145 en volg.

+ Hoe de Spaensche papen den keyser met syn susters maeckten in Spaengien te krygen om het leven te benemen.

[p. 77]

tirannighe costuymen, die sy begeerde te refformeren, maer de papen en wilden 't niet gedooghen, waerom sy begeerde van het goevernement te sceyden en wederom in 't Nederlant te keeren. Maer de papen, sulcx merckende, hebben haer het leven oock genomen met fenyn, omdat sy daer huer tirannicheyt niet openbaeren en soude⁽¹⁴¹⁾.

Durende welcke orloghe van Vranckeryck, hebben de Oosterlinghen anno 1556 den conick gepresenteert den Nederlanden te spysen van coren eenen termyn van 50 jaren durende, elcke veerdel Antwerpsche mate voer 12 st, en 't selve heeft den conick geaccordeert en oock de staten van den lande en haer tot Gendt en tot Antwerpen plaetse doen geven en tot meer ander plaetsen; en het werdt tot Gendt afgeroepen ende sy stelden borge sulcx te volbrengen.

⁺ Maer die bisschop van Atrecht nou cardinael Granvel met de ander bisschoppen, apten ende prelaten hebben den conick aenghegeven, souden de Oosterlinghen sulcken contrackt onderhouden, so souden sy vergaen, mits haerlieden fondatien in 't coren en ander granen geleghen en is, en niet en soude boven de 14 st. gelden, welcke niet genoech syn en soude om haer kercken en cloosteren met de reparatie te onderhouden. En hebben den conick een eye ghegeven om van de erme gemeynte eenen osse te kryghen ende brochten de dierte daerin. Want de Oosterlinghen, sulcx hoorende, hoewel haer scepen met coren geladen waren om voer den winter hier te syn, lieten se daer geladen ligghen, totdat Antwerpse en ander corencoopers haer sulcx quaemen afcoopen om winninge. En in 't jaer 1557, daer na en conde men geen coren om geldt cryghen, waerom de steden uyt noot deden overal uytroepen, dat elck syn coren soude al ter merckt brengen, op de verbuerte van het coren ende noch hondert gulden in gelde⁽¹⁴²⁾.

Welck de papen hoorende, hebben haer seer beclaecht aen den prinsche van Piedmont als gouverneur van het Nederlant, seggende, dat sy noch corens genoech hadden om het lant een jaer lanck te spysen; en souden sy sulcken menichte ter merckt brengen, sy en souden geen cooplieden vinden om te coopen⁽¹⁴³⁾. Maer sy vreesden voer den afslach, en gaven hem oock een eye, omdat hy toeliet, dat sy so vuel souden brenghen, als men op elcken mercktdach behoeven soude. En creghen voer haer eye wel een coppel ossen, want dat men cochte voer dry oft vier gulden, brachten sy tot 6, 7, 8 gl., deselve mate, die die oosterlinghen voer 12 st. ghegeven souden hebben.

⁺ Corts daerna arriveerden vuel cooplieden tot Amsterdam, die oosters coren brachten, maer terstont deden de papen doer den selven Piedmont eysen den tienden penninck van het oosters coren, en die 't weygerde, sulcke scepen niet en sou laten anckeren, op de verbuerte van lyf en goet⁽¹⁴⁴⁾. Also hadden de papen liever dat 't coren in zee verdronck, dan dat de erme wat betercoops souden hebben: also dat dit jaer by

(141) ‘Les subtils moyens par le cardinal Grandvelle...’, op. cit. (édit. Rahlenbeek), p. 7, note 2.

+ Hoe de Oosterlinghen presenteerden haer coren voer 12 st. te leveren, welck van de papen belet werdt.

(142) Over de duurte van het koren, A.C., 56.

(143) Emmanuel Philibert, zoon van den hertog van Savoie, Karel III, en van Beatrijs van Portugal, prins van Piemont, en gouverneur der Nederlandsche gewesten. M. Gachard, ‘Le duc Emmanuel Philibert de Savoie’ (Bulletin de l'Académie, Royale de Belg. XXII), p. 685.

+ Hoe, nadat de landen overal, so doer dierte als doer oerloge seer verermt synde, de papen Granvelle tot cardinael deden maken.

(144) Zie A.A., I, 260/261: de maatregelen te Antwerpen getroffen.
Over de algemeene krisis:
J. Wegg, Antwerp, 1477/1559, p. 313. London.
W. Naudé u. Schmoller, Getreidehandelspolitik der europaeischen Staaten vom 13. bis 18. Jahrhundert, S. 325. Berlin, 1901.

[p. 78]

hondertduysent menschen van gebreck gestorven syn, want men alsdoen tot Brusel een pont broots 2 st. cochte, en hebben also alle het gelt van erme en rycke gekregen, en haer bloet gedroncken en 't vleesch ghegeten⁽¹⁴⁵⁾.

⁺ De papen nou wetende, dat de landen, so wel Duytschelant, Italien, Vranckeryck als Nederlant verermpt was, so doer orloghen, als doer den dieren tyt, dochten dat het nou recht tyt was om boven de keyseren en coninghen te domineren, oft die 't leven te doen nomen. En om hiertoe te geraecken, ordineerden sy den bisschop van Atrecht cardinael te worden, mits hy seer in de gratie van de regente was, die hy als een kint regierde en noempde hem oock vader; ende hadden voerhanden hem daerna paus te maken, ende den cardinael van Lotringen soude wesen paus in Vranckeryck, en genoempt worden Godt den Sone, en den paus van Nederlant Godt den Heylighen Geest, welcke nieuwe pausen souden weten, wat sy jaerlycx Godt den Vader als paus van Roomen uitreycken souden, dies souden sy gifters syn van de beneficien, elck in syn quartier. Ende om noch te beter te domineren boven lantsheeren, so hadden se geordineert alle de nieuwe bisschoppen om de weerlycke overheyt te bedwinghen als kinderen⁽¹⁴⁶⁾.

⁺ Ende also den conick na syns vaders doot na Spaengien moest, om het landt te ontfangen, ende hier gelaten hadde 7 heeren en 5 geestelycke om de landen wel te regieren, ende Granvelle was rabbi van hen vyven, en de regente, hertoginne van Parma, was de 13. En de 5 geestelycke hebben eenen van de 7 heeren aen haer syde gekregen, geheeten Berlaymont, belovende syn kinderen vuel beneficien; en is van nature gierich en van cleynder afcomste: en so syn se nou haer sevenen, en die 't al inventeren⁽¹⁴⁷⁾. En hebben uyt Spaengien vuel jongens tot Lueven gesonden, om latyn en duyts te leeren, om metter tyt bisschoppen te worden.

⁺ Daerna hebben sommighe bisschoppen willen inleyden, als tot Antwerpen en 's Hertogenbosche en elders, welck de staten en ander heeren des lants niet geconcenteert en hebben; ende doer begeerte van sommighe cloosters, soo van Sinte Bernaerts by Antwerpen als van Tongerloo, daerteghen geopposeert hebben, daeraf willen(de) adverteren den conick⁽¹⁴⁸⁾. Ende daerom hebben die van Antwerpen met die staten van Brabant haerlieder redenen by twee ambessaten scriftelyck den conick in Spaengien doen presenteren, biddende daertoe seer ootmoedelyck, die wel te willen verstaen, om van sulcx te ontlasten, en te scouwen de bederffenis van den lande⁽¹⁴⁹⁾. Welcke scriftelycke redenen hebben de papen van Spaengien gecreghen, eer den conick die open gedaen hadde, ende daerby gesien de secreten van Brabant; ende die hebben daerop gedicht alsulcke antwoerde, als hen beliefde, en deden sulcx den conick oversenden, inhoudende dat nietteghenstaende hen

(145) J. Wegg, loc. cit.
‘Les subtils moyens par le cardinal Grandvelle...’ (édit. Rahlenbeek), p. 11, note 1.

+ Om hem den derden paus te maken, als een in Roomen, een in Vranckeryck en een in Neerlant, willende maken Godt den vader, Godt den sone, Godt den heylighen Geest.

(146) De ‘kardinaal van Lotringen’ is Charles de Lorraine, broeder van den hertog de Guise, en met dezen, raadgever van Frans II.
Over de aanstelling van Granvelle tot kardinaal en de gevolgen voor de Nederlandsche gebeurtenissen: zie E. Marx, Studien zur Geschichte des Niederlaendischen Aufstandes, S. 172. Leipzig, 1902.

+ Spaensche jongers worden geleert om bisschoppen in Nederlant te worden.

(147) Deze gegevens zijn stellig onjuist: zie over de inrichting van het bestuur bij de afvaart van koning Philips:
F. Rachfahl, op. cit., t. II, ab p. 39.
E. Marx, op. cit., p. 4.
Over ‘Karel, graaf van Berlaymont’, Biogr. nation., t. II, p. 250.

+ Ambessaten van Antwerpen na Spaengien om den conick van de bisschoppen te spreken.

(148) Zie hierover: A. Erens o. praem. ‘Tongerloo en 's Hertogenbosch. De dotatie der nieuwe bisdommen in Brabant’, (Vlaamsch Historisch Boekenfonds, n^o 2), Tongerloo, 1928.

(149) A. Erens, op. cit., p. 71, 95, en volg.

[p. 79]

⁺ rescriptsie, souden ontfanghen de bisschoppen. Heeft daerenboven de cardinael Granvelle hem tot Mechelen doen inleyden in absentie en teghens den danck van de heeren en staten van de lande, als nieuwe aertsbisschop van Mechelen. En sommige ander bisschoppen syn ontfangen geweest, en sommige geweyghert, welcke weygeringhe de dry pausen merckende, met haeren adherenten, hebben alle listen gesocht om hen tirannich voernemen te volbrengen⁽¹⁵⁰⁾. Hebben daerna, durende het concilium van Trenten, bevonden noch ontrent 7000 cloosters; ordineerden dat elck 2 uytseynden souden om te bedwinghen de steden en heeren, die sulcx weygerden, welck tirannich voernemen de heeren van Ausborch, doer groote vernufticheyt, gewaer geworden syn.

⁺ Daerna heeft de cardinael verwillicht hertoch Erich van Bruynswyck om met gewelt in Brabant te comen, om die bisschoppen voorts in te dringhen, welcken hoop den edelen vorst van Cleve doer syn landt niet en wilde laten passeren, ten waer, dat hy verclaerde waerhenen hy wilde, teghen wiens en waerom: welck hy niet doen en wilde, maer seyde, dat hy wiste dat het syn hemde soudt scueren! Also scaempde hy de meesters te noemen⁽¹⁵¹⁾. Ende ontrent Mastricht lach den prinsche van Oraengien en den grave van Egmont en meer andere met volck om Brabant te bescermen: dit hoorende Bruynswyckx volck weken hem af⁽¹⁵²⁾. Daerna heeft de cardinael alle listen gesocht om synen broeder bisschop van Luyck te maecken, om daer mede Brabant en ander landen te bedwinghen;⁺ noch heeft hy hertoch Erich tot Leyden een seer groot huys doen coopen, om aldaer syn vergaderinghe temaken en van ontrent Haerderwyck af t' scepe, teghens den eersten Paeschdach, lestgeleden 2 jaeren, en so met gewelt in te setten: en dit mordadich voernemen is sommige papen van Hollant kennelyck geweest, en dicwils seyden: ‘Wee u Hollant eer den tweeden Paeschdach comen sal.’⁽¹⁵² Ende eenen redelycken tyt voer Paeschen heeft de cardinael uyt Nederlant moeten vertrecken en is afgeset (te) sant geworden⁽¹⁵³⁾.

Ende daerenboven heeft hy hertoch Erich het geweldich huys en lant van Gaesbeke doen coopen, om aldaer by Brusel syn vergaderinghe te doen, en so met gewelt hem weder te doen insetten. Heeft daerna den selven Erich op 't hoff van 's Gravenhage doen legghen in Hollant, om van daer syn volck te scepe tot 't Scevelinghen aen te brengen, om daer haer voernemen te volbrengen: welck leydt een half ure van Den Hage. Welcken hoop ontrent vastelavont lestleden 1566, men van daer heeft doen vertrecken⁽¹⁵⁴⁾. Noch hadde dese Erich bevel om te Paeschen lestgeleden met 4000 mannen Antwerpen secretelyck in te nemen: noch hebben syn adherenten, ontrent Paeschen lestgeleden, Antwerpen meynen in te nemen doer Sinte Michiels clooster, welck een open duere aen 't water hadde; noch hebben sy in 't eerste van Julio doer den grave van Meghen deselve stat meynen in te nemen, maer de heeren des lants waren ge-

+ Van 7.000 cloosters werden geordineert twee uyt elcx te comen, om met gewelt de bisschoppen in te stellen.

(150) Over het onthaal der bisschoppen in sommige steden, zie F. Rachfahl, op. cit., t. II, p. 235 en volg.
De intrede van Granvelle in Mechelen, J.-L. Motley, op. cit., t. I, p. 404.

+ Hoe de cardinael, doer den hertoch van Bruynswyck, meynde de bisschoppen in te stellen.

(151) Over hertog Erik von Brunswyck, zie hooger.
De duitsche vorsten hadden zich voorgenomen geen hulp te verleenen aan Filips II in den franschen oorlog. Meerdere vorsten weigerden de toelating soldaten in hunne gewesten aan te werven: ook de hertog van Kleef nam deze houding aan.
F. Rachfahl, op. cit., p. 191.
E. Marx, op. cit., p. 258.

(152) Over de houding van den Nederlandschen adel in dezen franschen godsdiensttwist,
F. Rachfahl, op. cit., t. I, p. 189 en volg.
E. Marx, op. cit., t. I, p. 252 en volg.
Oranje en Egmont kwamen inderdaad bijeen te Maastricht met meerdere edelen, in het voorjaar van 1562.
Zie F. Rachfahl, op. cit., p. 187.

+ Hoe den cardinael met syn consorten doer denselven, en doer den grave van Meghen, de stad van Antwerpen en meer ander meynden in te nemen by verract.

(152 Granvelle had zijn broeder Charles Perrenot, abt van Tavernay, voorgesteld. Het was evenwel Gerard van Groesbeek welke als bisschop van Luik werd aangesteld.

(153) Zie F. Rachfahl, op. cit., p. 288 en volg.

(154) Over de poging van hertog Erik het kasteel van Gaesbeek te koopen.
Zie Wauters, Histoire des environs de Bruxelles, t. I, p. 156. Bruxelles, 1850/57.

[p. 80]

waerscout, also dat doer Godts believen sy nergens hun tirannich voernemen en conden te wege brengen⁽¹⁵⁵⁾.

En den 14 July lestgeleden heeft den grave van Meghen uyt 's Hertoghenbosche moeten vertrecken, die daer teghens hem waeck houden. Ende den cardinael, merckende verdreven synde, dat Brabant teghen hem gansch opposeerde, heeft so vuel gedaen, dat de regente de inquisitie in Hollant heeft doen publiceeren, om den cardinael, haeren vadere, daer in overheyt te setten en te sien, wie daer teghen wesen soude: ende hertoch Erich beroempde hem daeraf executuer te syn⁽¹⁵⁶⁾.

⁺ Ende also den keyser den conick Philips, synen sone, alle syn landen overghegeven hadde, ende het keyserrycke gerenonceert hadde, so heeft den conick by den prinsche van Oraengien de keyserlycke crone wederom gesonden; nadien, doen dom Ferdinando, 's keysers broeder, tot keyser gecoren was, so is den prinsche wederom aen den keyser gesonden geweest als ambessaet van het Nederlant, om te vernieuwen en te confirmeren 't vorscreven verbont, by synen vader gedaen⁽¹⁵⁷⁾.

⁺ En nadien dat conick Hendrick van Vranckeryck overleden was, ende synen outsten sone, Franciscus de 2. ontfinck de croone, die een beminder was van de religie. Waerom de Cardinael van Lothringen met den hertoch van Gwise alle listen gesocht hebben om dien te vergeven, welck vergif verkeerde in een laserye; noch was den hertoch van Vendthosme en den prinsche van Conde, synen broeder, beminders van de religie. Hebben daerom de papen aldaer alle listen gesocht den selven hertoch te verleyden, getrout hebbende de dochter van Naverre, behoorende van rechtswegen conick van Naverre te wesen, hem belovende, wilde hy de religie verlaten, sy souden hem de croone oft ten minsten de jaerlycxe vruchten doen hebben: ende verleydt synde, so begeerde hy voldoeninge. Maer sy seyden, wy en hebben 't metter herten niet gemeynt, en u broeder is noch als vore, dien sy gevanghen hadden om te dooden. En om dat te volbrenghen hadden sy den conick verleydt, dat hy met den hertoch van Vendthosme uit Bordeaux trecken soude, opdat er genen oploop en sou gescieden: ende bereet wesende om te trecken, quam de conick een flaute aen, en stierf. En den cardinael van Lothringen met syn adherenten, siende het overlyden van den conick, en hebben den edelen prinsche van Conde niet derven dooden, maer losgelaten: daerna is gesuccedeert Carel, den 2 sone noch residerende.

Daerna hebben sy, den hertoch van Gwise en den hertoch van Vendthosme, orloechsvolk gedaen, om teghen den prinsche van Conde en de stat van Rouwaen en ander, te orlogen, alwaer Vendthosme gescoten werdt, en daer na stierf: en den prinsche bleef perseverende⁽¹⁵⁸⁾.

Durende welcken twist heeft den cardinael Granvelle de heeren en edellieden van het Nederlant willen bedwinghen, om dien cardinael van Lothringen ende de papen van Vranckeryck bystant te doen teghen den prinsche van Conde, segghende, dat de geestelycke, alle de werelt doere,

(155) J. de Wesenbeke, op. cit., p. 245.

(156) Over de slechte ontvangst van den graaf van Meghem te Breda en te 's Hertogenbosch.
Confer.: Poullet et Piot, op. cit., t. I, p. 379.

+ 1548 tot Ausborch.

(157) Betreffende de reizen van Oranje als gezant van den koning,
F. Rachfahl, op. cit., p. 219, 221, 223.

+ Van der papen listen in Vranckeryck en van den prinsche van Conde en hoe sy conick Franssoys verg(aeven).

(158) Over deze gebeurtenissen, die den strijd betreffen, waarin Antoine de Bourbon, duc de Vendôme, souverein van Navarra, prins Conde en Frans II gewikkeld zijn,
zie: Lavisse, op. cit., t. VI, 1: p. 6, 27, 58, 69.
Antoon van Bourbon stierf den 17 November 1562.

[p. 81]

⁺ een lichaem waeren, hebbende daertoe diveersche brieven van den conick uyt Spaengien gecreghen⁽¹⁵⁹⁾. Waervan die heeren haer excuseerden, als wetende haer tirannighe intentie; dat hen intentie was haer selven paus te maken, en noch is; en meynden oock den hertoch van Gwise conick van Vranckeryck te maken, gevende hem consent syn crychsvolck en andere, die ryck waeren, te dooden en de besoldinghe te cabassen onder het decsel, te segghen, dat se huygenoos oft van der religie waeren; maer Godt heeft eenen verweckt, die hem 't leven vercortte: maer tot confirmatie van dien seyde Gwise wel, dat hy niet alleen en was van lande, maer van gelde so ryck als een conick, hopende alle den edeldom en gemeynte te destrueren, en dan met gelt en gewelt conick te worden⁽¹⁶⁰⁾.

Binnen welcken middelentyt heeft de prinsche van Oraengien getrout de dochter van hertoch Mauritius van Sacxsen, die met vuel vrinden en heeren tot Brussel gecomen is; ende de regente begeerde aen den prinsche, dat syn huysvrou haer soude comen besoecken en daer werdt tyt gestelt⁽¹⁶¹⁾.

⁺ Ende daer vergaderden van beyde seyden vuel edelen om dese salutatie te sien: en siet Granvelle is te voren by de regente gecomen en geseyt: ‘Gy moet dese luyteriaenster een wreet aensicht toonen, want haeren vader heeft de eerste luytherianen plaetse geghunt.’ Ende de regente, die geerne elck bemint hadde, en sonderlinge den cardinael, die sy vader noempde, heeft de prinssesse daerom aengesien sonder spreken: en sy, dat siende, is oock wederom gekeert sonder spreken; dies vuele verwondert waeren⁽¹⁶²⁾.

⁺ Daerna heeft den cardinael Granvelle andere brieven van den conick uit Spaengien gecreghen, inhoudende dat de Nederlantsche heeren, cesserende alle excusatien, op alle gehoorsaemheyt die nieuwe bisschoppen souden ontfangen worden ende, dat se de papen van Vranckeryck bystant doen souden, meynende dat de heeren sulcx niet en souden derven laten. En siende, dat sy haer verexcuseerden, so werdt hy rasende gram en seyde, dat hy woude, dat sy souden de nieuwe bisschoppen ontfangen ende de papen van Vranckeryck bystant doen; ende bovendien de roomsche kercke woude wederom gereintegreert hebben, gelyck sy eertyds geweest is, al soude hy er hondert duysent op een ure doen verbranden, ende aen de overste eerst beginnen, als aen de prinssesse van Orangien. Welcke tirannighe woerden de heeren hoerden, waeren verbaest, gram, en den prinsche van Oraengien werdt grammer en seyde: ‘Men sal 't hem vergelden, hem gevende sekere portanten, die hy sal dragen allen syn daghen⁽¹⁶³⁾.’

⁺ Na denwelcken tyt is anno 1563, eenen rycxdach beroepen tot Francfoort, waer teghens hem den prinsche gereet maeckte, als ambessaet van 't Nederlant. Maer den cardinael dede hem wederroepen, waeraf den prinsche hem bedanckte, dat hy hem van sulcx ontlaste, maer ‘evenwel hebbe ick daer te doene, als een rycxheere, als grave van Nassouen en

+ Hoe hy Gwise meynde conick te maecken, en de heeren van Nederlant sochte te dwingen de papen in Vranckeryck te helpen.

(159) Gachard, Corresp. Philippe II, t. I, p. 211.

(160) Dood van hertog de Guise: Lavisse, op. cit., t. VI, 1, p. 72.
Hij stierf den 24 Februari 1563.

(161) Over dit huwelijk: R.C. Bakhuizen van den Brink, He huwelijk van Willem van Oranje. Amsterdam, 1853.

+ De groete van de regente ende de prinssesse van Orangien.

(162) Deze ontmoeting zou nooit hebben plaats gehad.
Zie: ‘Les subtils moyens...’, op. cit., édit. Rahlenbeek, p. 26, note 1.

+ Den cardinael vermeet hem 100.000 menschen op een ure te verbranden.

(163) Over de ontwikkeling van deze feiten: F. Rachfahl, op. cit., t. II, p. 175 en volg.

+ Verhalinge van eenen grooten rycxdach, daer voer den cardinael wat gecockt werdt.

[p. 82]

Catsenellenboge.’ Oock maeckte hem bereet den grave van Egmont, aen wien den cardinael oock dede ontbieden, dat hy syn geldt wel mocht sparen en daer niet te doene en hadde: maer hy seyde: In spyt van hem sal ick reysen, ick heb noch hondert duysent croonen te vuel, om te besoecken de vrinden van myn huysvrou, welck was een dochter van Beyeren⁽¹⁶⁴⁾. Also socht hy alle listen, dat se daer niet trecken en souden, en syn quaet voernemen niet daer openbaeren en souden, en eenige verbonden oft aliancen maecken om haer te wreken. Oock reysde met haer den heere Heyndrick van Brederode, oock den grave van Huerne, Culenborch, Hoochstraten, oock den grave van den Berch ende meer andere. Op dien rycxdach waeren oock die conickrycken, als Hongarien, Boemen Polen, Sweden, Godtlant, Wandelant, Engelant, Scotlant, Ierlant, Vranckeryck, occk de prinsche van Conde met syn gealieerde, alle welcke landen hebben eertyds onder 't Roomsche pausdom geweest ende het ryck mede⁽¹⁶⁵⁾.

Ende hoorende alle die boosheyt, ende vermetelycke woerden van den cardinael en synen aenhanck, ende mits het gansch Nederlant aen 't ryck verbonden is, en som te leene gehouden werdt, en sommige steden het ryck toe behooren, hebben beloeft al te samen het Nederlant te bescermen. Oock syn sommige principaelste Italiaensche heeren oock mede in dit verbont, die dat deden, omdat de papen daer oock de inquisitie wilden hebben, ende noch 14 groote heeren van Spaengien, om aldaer de inquisitie ontslagen te wesen. Op welcken rycxdach heeft hem aen 't ryck beclaecht den hertoch van Beyeren, en hulp en bystant begeert om het hertochdom van Brabant wederom te hebben, welck hem toebehoort van na het overlyden van vrou Jacobe, gelyck de cronycke van Brabant, Hollant en Seelant breeder verclaert⁽¹⁶⁶⁾. Desghelycx heeft hem beclaecht den heere van Brederode, wien van rechtswegen 't graefscap van Hollant en Seelant toebehoort, en hulpe begeert; ende den hertoch van Beyeren ende den vorst van Cleve syn namaechschap van desen Brederode en tsamen verbonden. Ende des voernoempden heeren van Brederode vrouwen moeder was, van de la Marsche uyt Vranckeryck, maechschap van den prinsche van Conde, en meer andere: syn huysvrou was een dochter van den grave van Nieuwenaert uyt Duytschelant.⁽¹⁶⁷⁾ Voorts, die pausen van desen rycxdach wetende, hebben den Torck geadverteert, dat hem wou believen daer eenen ambessaet te seynden, opdat se uyt vreese van dien, niet en souden derven haer boosheyt verhalen, oft aliancen maecken, welck sy so sekretelyck deden, dat hy 's niet en merckte en handelden openbaerlyck seer vrindelyck met de bisschoppen⁽¹⁶⁸⁾.

⁺ Corts hierna hebben de papen van Spaengien den grave van Egmont aldaer by den conick in Spaengien doen ontbieden om het leven te nemen: maer die groote heeren, dat merckende, namen hem in haer bewaeren om 't selve te beletten: maer uyt spyt maeckten sy so vuel, dat hy de inquisitie selfs moest overdragen in 't Nederlant, om te besien wie er teghen

(164) Egmont huwde den 8 April 1544 Sabina van Beieren, paltsgravin en hertogin van Beieren, en werd aldus schoonbroeder van den keurvorst Frederik III.

(165) Over de bestendige betrekkingen, door den Nederlandschen adel met Duitschland onderhouden, en doorgaans gesteund op nauwe verwantschap, zie:
E. Marx, op. cit., p. 271 en 283.

(166) Bedoeld is hier Jacoba van Beieren, wier goederen door Filips de Goede na het verdrag van Delft (3 Juli 1428), niet zonder moeilijkheden, werden afgenomen. Brabant was na de dood van Jacoba's gemaal Jan IV, overgegaan in de handen van dezes broeder, Filips van St-Pol, die in Augustus 1410 overleed, en dan door Filips de Goede, bloedverwant van Filips van St-Pol, opgevorderd.
De duitsche keizer liet deze feiten niet zonder luid protest voorbij gaan.
Zie hierover: Pirenne, Histoire de Belgique, t. II, p. 231 en volg.

(167) Brederode was de zoon van Philippine de la Marck, zuster van den heer van Sedan en van Erard, prins-bisschop van Luik.

(168) Na den vrede die de overleden keizer Ferdinand voor een periode van 8 jaren had onderteekend met Soliman II, bleven de Turken in bestendige onderhandelingen met den nieuwen keizer Maximilianus II, ten einde van dezen zekere toegevingen, o.a. in zake het bewind over Transsylvanie te bekomen.
Zie A.W. Ward, op. cit., p. 169.

+ Hoe Egmont in Spaengien ontboden, de inquisitie self moest overbrengen.

[p. 83]

⁺ opposeren soude, ende hielden hem voer haeren knechte. Ende also Brabant daer teghen was, heeft de goevernante, om te believen haeren vader, de cardinael, de tirannighe inquisitie in Hollant doen publiceren, om te doen onderhouden, mits sy geen previlegien en hadden gelyck die van Brabant, en alle inquisituers ende executuers oft bedienders daertoe geordineert, om oock te siene wie er hem teghen sou derven stellen⁽¹⁶⁹⁾.

⁺ Achtervolgende welcke tirannighe inquisitie, syn buyten en binnen Brusel diveersche huysen geordineert geweest om aldaer de voergenoemptde prinschen te doen dooden, gelyck noch onlancx de papen van Spaengien gedoyt hebben eenen pagie van den conick, den sone van den Focker (Fugger) van Ausborch. En in presentie van den conick heeft oock den cardinael met syn adherenten, durende dat hy in 't Nederlant was, seer suptylyck in de landtraden van Brabant die tirannighe inquisitie versocht, als doer den bisschop, broer Cnyf van Groeningen, den blinden esel, bisschop van Remunde, droncken Claesken, bisschop van Haerlem, Sonnius, bisschop van 's Hertoghenbosche en doer meer ander nieuwe bisschoppen⁽¹⁷⁰⁾, en sy selve hevet in den sekreten raet versocht, waerop een raetsheere antwoerde, dat het een nieuw placcaet oft ordinantie was, in de Nederlanden noyt geobserveert, seggende, dat hy sulcx bevel van den conick niet gelaten en was, dan na de cude placcaten elckeen recht te doene. Om welcke weygeringhe de cardinael werdt rasende, ende 2 raetsheeren aen de Spaensche papen besculdichde als voer ketters. En dese deden den conick scryven, dat men dese 2 heeren⁺ soude vanghen, ende haer goedt confisqueren, onderricht synde dat se ketters waeren. De heeren, sulcx wetende, hebben haer ter purge gestelt aen den prinsche d'Orange en den grave van Egmont⁽¹⁷¹⁾: daerna heeft den cardinael de brieven gepresenteert aen den procureur generael, en versocht om 't selve te volbrenghen, maer 't werdt hem belet, en die prinschen screven aen den conick, dat hy den cardinael niet en hoefde so grooten geloof te geven: maer beliefde 't hem so, so begeerden sy ontsleghen te syne van haerlieden eedt en overheyt, en dat hy syn landen selve quame regieren, want sy en wilden geen tirannen syn en niemant dooden sonder te weten redene waeromme; want den cardinael seyde: ‘de conick weet waerom, ick en hoef oulieden niet te onderrechten’⁽¹⁷²⁾.

⁺ Daer screef den conick ander brieven, ende hy wederriep syn eerste, bevelende voorts de regente, dat sy dese heeren weder stellen soude in haeren state, name en fame en den cardinael sou doen vertrecken binnen sekeren tyde uit Nederlant. Welck hy hoorende, werdt gram, en seyde, ter maeltyt wesende van den cancelier: ‘Daer syn vuel sotten in eenen capruyn, die 't my gedaen hebben, dicwils, maer ick sals gedachtich⁺ wesen’, omdat hij Lucifers val gekregen hadde; verachtende also de edele heeren, ende hem beroemde, dat hy se noch soo erm maecken (sou) dat sy noch lyve cleederen, en uyt scotelen drincken, en ysere ketenen

+ Hoe de inquisitie in Hollant afgelesen was.

(169) De reis van graaf Egmont naar Spanje.
Zie: T. Gossart, op. cit., p. 60.
F. Rachfahl, op. cit., p. 467.

+ 1566 in Meerte.

(170) Bedoeld zijn hier de minderbroeder Johannes Knijff, Willem Lindanus, Nikolaas Nieuwland, en Frans Sonnius, welke tot bisschoppen werden aangesteld.

+ Die hy meynde dat hem de antwoerde gedaen hadden en d'ander waeren hem gunstig.

(171) Over deze geschiedenis vinden wij geen aanvullende berichten.
Zie hieromtrent: ‘Les subtils moyens par le cardinal Grandvelle avec ses complices inventez pour instituer l'inquisition’, op. cit., édit. Ch. Rahlenbeek, blz. 33, nota 1.
Over het verzet in de Staten van Brabant tegen de wijze waarop de bisdommen werden ingevoerd.
Zie: Ambr. Erens, o. praem, op. cit., blz. 67 en volg.
E. Marx, op. cit., p. 367.

(172) Zie over het ontslag van Egmont en Oranje:
F. Rachfahl, op. cit., t. II, p. 156.

+ Om wat oorsaeck de cardinael uyt Nederlant moest vertrecken.

+ Nota: wat hy heeft gedacht en gevroken aen Egmont en Huerne 1567.

[p. 84]

dragen souden: welcke sy alreede doen, maer niet van ermoede⁽¹⁷³⁾.

Item hebben die 3 pausen den Torck anno 1565 voer Malta doen comen, en nou wederom 1566 in Hongerijen doen comen, om also de weerlycke heeren te quellen, opdat sy haer tirannich voernemen te beter souden moghen volbrenghen. En de papen en den Torck syn van een opinie, want wat heerlyckheyt den Torck inneempt, doet hy alle de edelen dooden, opdat se haer teghen hem niet verheffen en souden. Also oock de papen, die soecken 't selve en oock alle machtighe om te brenghen met de tirannighe inquisitie, en also alleen te domineren⁽¹⁷⁴⁾.

Finis.

(173) Toespeling op het livrei van de ligaedelen en op het herkenningsteeken der edelen van het verbond.

(174) Over de invallen der Turken, zie hooger: blz. 20, nota 13.

Hier volcht
Der guesen handelinghe en oprechte meeninghe, waerinne 't besceet wordt gedaen van weghen de goevernante, op 't vertoonen ende requeste, overghegeven aen haere hoocheyt, by den edelen heere van Brederode met den anderen edelen van dese Nederlanden. Anno 1566 in April.

Dit stont voer op 't boecxken al gedruckt, die men openbaerlyck vercocht.

Antwoerdt, dancksegginghe en protestatie op 't selve besceyt aen de hoocheyt van de regente van 't Nederlant, ghesciet tot Duffele en tot Sinttruyden in stat. Item breeder verclaringhe opt selfve antwordt, duer voorderen en begeeren van de selve haere hoocheyt⁽¹⁷⁵⁾.

(175) Vermeld bij Van der Wulp, n^o 123. - De beschrijving van het titelblad stemt overeen met de schets door van Haecht weergegeven.

Voerredene tot den leser.

Theeft ons niet alleen goedt gedocht en nootsakelycken, goedtwillighe lesere, in 't licht te brenghen de handelinghe ende oprechte mee-

[p. 85]

ninghe der hoochgeboren edelen ende andere heeren en jonckeren des gemeynen Nederlants, als vasalen ende getrouwe dienaers des conicx maesteyts, die men nou is ‘gues’ noemende, geschiet den 4. April 1566 aen de hoocheyt van de goevernante by requeste, ende oock mondelinghen verthoont. Mitsgaders alles, dat daerna gesciet is, opdat een iegelyck redelyck mensche verstaen en wete, die getrouwe waerscouwinghe gedaen ten dienste van synder conick. maet. ende tot vryheyt ende welvaren van alle syne Nederlanden, hoewel sy van sommighe quaetwillighe en bysondere, die by sulcx goedt voernemen scade souden lyden, als kettermeesters, officiers en gierighe aenbrengers, geacht worden voer oproerders, en invoerders van nieuwicheden. Maer wie dit wel overlesende, sal contrarie bevinden, hoe wel eenige ongeschickte hovelinghen seyden: ‘Unge stat de gues’, (sic) dat is een hoop guyten oft rabauwen oft bedelaers; qualyck bedacht synde, want sy hoorden wel eer anders genoempt geworden⁽¹⁷⁶⁾.

(176) Lees hier: ‘Un tas de gues’, toespeling op de uitspraak die aan de edelen den naam ‘Geuzen’ zou hebben bezorgd. Zie hooger.

Myn Vrouwe.

Sy en connen uwe hoocheyt niet weerdelycken genoech dancken van de goede presentatien, die ons op den 18 deser maent gedaen syn van mynheere de prinsche van Oraengien ende den grave van Egmont tot Duffele, welcke ons by gescrifte gelaten hebben de meeninghe van uwe hoocheyt, so hier na volcht, diewelcke in 9 articulen is⁽¹⁷⁷⁾.

⁺ Daer van de eerste is, dat gy afgeveerdicht hebt myn heere de marquis van Berghen en den grave van Montigni, aen den conick, om syne maesteyt te verthoonen onse requeste, waeraf wy U bedancken, en verhopen dat hy sal verstaen onse goede meeninghe⁽¹⁷⁸⁾.

Ten tweeden syn ons vernieuwt de presentatien, die wy gedaen hebben tot omme te sterven in den dienst van syne maet. en voer uwe voeten, daerinne wy altoos begeeren te volherden, noch noyt van andere meeninghe geweest (syn).

Ten derden, dat wy souden weten dat niet nieuws gedaen soude syn, beroerende d'inquisitie en de placcaten, naerdat wy onse requeste hebben gepresenteert, volgende onsen versoeck en wy gelooven wel dat uwe hoocheyt alle tselve voldaen heeft; maer die van der overheyt en hebben de brieven van uwe hoocheyt niet wel geobedieert, maer altoos voortsgevaren met vanghen en spannen der menschen, welck wy wel meynen, dat teghen uwen wille is, laten wy ons beduncken.

⁺ Ten vierden, dat wy als goede en getrouwe ondersaten, volgende onsen beloeften, souden willen verdrucken die ongeregeltheyt van den sectarissen, waerin wy ons best gedaen hebben: en oock om het preken te beletten, welck wy het volck niet en hebben connen beletten, vermoeyende, dat sy oorsaeck genomen hebben op het langhe vertrecken van de antwoerde van uwe hoocheyt, op hetgene dat u.l. gehoort heeft,

(177) Over de onderhandelingen te Duffel.
F. Rachfahl, op. cit., d. II, p. 685.
De genoemde tekst in 9 artikelen bij J. de Wesenbeke, op. cit., p. 372.

+ Marquis van Berghen gesonden met Montigni na Spaengien, die noyt weder en keerden.

(178) Zie hierover.
F. Rachfahl, op. cit., t. I, p. 613.
W. Nuyens, op. cit., dl. I, 2, blz. 52.
E. Gossart, op. cit., p. 67.

+ Het langhe vertoeven met de antwoerde, die de regente doen soude op de requeste, is oorsaecke van de prekinghe openbaere.

[p. 86]

in onse requeste geeyscht werdt, belovende antwoerde te doen hebben binnen 2 maenden, die noch te doen is. En oock op de manire, die men heeft in 't vergaren van den provinciaele staten, en die in sommighe poinckten gedaen syn, teghen d'oude manire van doen. En oock mede op de dreygementen, die daghelycx gedaen syn, so wel teghens ons, als oock 't gemeen volck, en bysonder doer geestelycke persoonen.

Alle welcke redenen 't volck gebrocht heeft tot openbare prekinghe en vergaderinghe, so sy ons selve geseyt hebben; ende begheerden wel, dat uwe hoocheyt hen so langhe niet opghehouden en hadde op 't gene dat in onse requeste versocht is, seggende, dat se gedruckt en geport waeren in haerder concientien, dit selve volck⁽¹⁷⁹⁾.

Ten vyfden. Dat die dinghen strecken tot oproer, en dat men opentlycken seyt, dat die uytlanders hen der saecken bemoeyen, en oock die geweest syn onse vyanden, daerop seggen wy, myn vrouwe, dat so dicwils als de uytlanders hen de saecke sullen willen bemoeyen, so sullen wy te peerde climmen, en de eerste syn, die haer sullen keeren; maer dat wy ons souden voeghen te stellen teghen de vasalen en ondersaten van den conick, en bevinden wy geensins dat 't selve dienste soude syn, maer bederffenisse van den lande ende verwoestinghe geheel, daer sy hen begeeren te voeghen onder de resolutie van de generalen staten.

Het seste, dat de sectarissen van hen geven dat het predicken soude syn doer onsen bevel en consent, dat sou men wel mogen ordeelen, dat onse requeste, in April overghegeven, tot onderhoudenisse van onse vaderlant eenighe oorsaecke is van de openbare predicatie. Daerop so antwoerden wy, myn vrouwe, dat wy noyt niemanden daertoe geraden en hebben, maer ten contrarien ons beste gedaen hebben, om te beletten doer den oproer, die wy vreesden, dat daer uyt comen soude; maer siende, dat wy se niet en conden bestiren, hebben wy haer laten doen so sy 't verstonden, en daervoer setten wy ons alle ter purge, dat wy 's al onsculdich syn; maer dat er eenighe onder ons edele geselschap syn, die de prekinghe voer goedt achten, omdat se van de selve religie syn, dat bekennen wy; nochtans en sal haer de religie niet verhinderen te doen 't ghene dat se sculdich syn te doen tot dienste synder maesteyt, so sy ons in 't generael belooft hebben en versekert.

Ten sevensten, dat wy sculdich souden (syn) naer onse vermoghen hen lieden te beletten, en dat wy metter daet souden bewysen onse meeninghe goedt te syn, ende dat onse requeste gepresenteert is geweest, om den conick dienst te doen, en het landt een weldaet; daerop seggen wy, myn vrou, dat wy in alle 't selve hebben ons uyterste neersticheyt gedaen, maer siende, dat hem het volck tot noch toe niet en heeft laten bewillighen om te volgen onse voerhoudinghe, so bidden wy uwe hoocheyt te soecken goede middele, daertoe wy ons seer geerne sullen voeghen en begeven met ganscher willen.

(179) Het uitblijven van een beslissing, o.a. in zake het bijeenroepen der Staten. Generaal, het afkondigen der Moderatie.

[p. 87]

Ten achsten, dat wy ons niet en behooren te mistrouwen op den conick, die noyt tirannye teghens syn ondersaten en heeft gebruyckt: daerop antwoerden wy myn vrouwe, dat wy ons op den conick niet en mistrouwen, maer hebben vast betrouwen en wenschen hem hier: en hoorende d'een en d'ander, soude wel goede ordinantie stellen, soo wy syn goedheyt kennen. Het laetste, dat uwe hoocheyt niet en twyfelt, dat syne aet. alle niet gedencken en sal, maer vergeten, en dat uwe hoocheyt dicwils tot onsen voordele aen syne maet. gescreven heeft, seggen wy dat wy meynen niet gedaen te hebben teghens hem, dat hy soude behooren te vergeten. Nochtans, myn vrouwe, sal uwe hoocheyt ons vergeven, is 't dat wy nou vryelyck en onbeveynst uytspreken en ou ons hert ontdecken. Onse compaignie laet hem beduncken, dat gy groot mistrouwen op ons lieden hebt, overmits de openbare bewysinghe tot Duffele by de heeren gedaen, als prinsche d'Oraengien, grave van Egmont en Huerne uyt bevel van uwen name ter contrairie te kennen is ghegeven, doer welcke mistrouwen ons verweckt syn vuel vyanden, die wel hebben gemoet geweest ons te vernielen, en openbaerlyck hebben derven redenen spreken, streckende tot oproer. Ende dat meer is, hebben dagelycx onder 't volck verbreyt, om ons in den haet te brengen, seggende, dat de ccnick te lande comende, ons soude straffen als rebellighe en meer lasteringhe. Welcke lasteringhe nochtans wy tot eenen tyt wel hebben willen lyden en al swyghende verdraegen, hoewel wy nochtans daertoe goede oorsaecke souden hebben. Maer die heymelycke aenslaghen, die wy hebben ontdeckt en noch ontdecken sullen, hebben ons tot dien noot gebracht, dat wy hebben moeten middelen soecken, om vrinden te maecken in eenighe landen, om ons te helpen, indien dat men de vasalen des conicx teghens ons soude willen verwecken. Waerom wy uwe hoocheyt bidden, onse versekeringhe in 't goede te willen nemen, also 't selve niet en streckt, dan tot een goede meeninghe, te weten tot versekeringhe van ons eyghen persoonen, en goeden en tot dienste van syne maesteyt en bescermen van synen lande. Begeeren dat wy sullen wesen onder bescermenisse van de voerscreven heeren en onder haer versekeringhe, biddende oock uwe hoocheyt een post te willen seynden aen den conick, om dese heeren dien last te geven, opdat wy ons te vryer mogen geven tot dienste van syne maet. en versekert mogen wesen, dat ons niet en sal gescieden om 't presenteren van onse requeste, verwachtende middelertyt, dat by consent en besluyt der generale staten syne maet. daer ander middelen sal hebben geordineert.

Bovendien, myn vrouwe, en mogen wy cu niet verswyghen, dat ons ter wylen dat wy tot Sinttruyden waeren, een requeste, hier by gevoecht, is gepresenteert geweest van weghen een groote partye volcxs, die oock by monde hebben aengheboden haer wapenen af te leggen, ende hen te ondergeven alle 't gene, dat by de generale staten henlieden bevolen sal worden oft geordineert, de religie aengaende, mits dat uwe hoocheyt ons

[p. 88]

gebiedt, henlieden te doen sulcke versekeringe, dat wy henlieden sullen beloven ons met henlieden te voegen, om niet te gedoogen, dat men henlieden eenich gequelt oft gewelt doen sal, so lange de resolutie by de generale staten noch ongedaen sal syn ⁽¹⁸⁰⁾. Begeerende dat uwe hoocheyt sal verdeelen in steden en provincien eenige van onslieden, die de requeste hebben gepresenteert om henlieden te houden in goeden regimente, in handen van welcke sy haer wapenen sullen stellen. Anders, myn vrouwe, sylieden doer vreese, die se hebben, verrast oft overvallen te worden, van nootswegen tot andere sullen moeten haere toevlucht nemen, om hen te betrouwen; ende sorggende, dat sylieden souden willen de franssoysen in 't landt brengen, onse erfvyanden, so hebben 't wy uwe hoocheyt geadverteert, en ons behoorlyck gequeten oft er iet quaets na volchde, ons presenterende in als tot synen dienste, so dicwils als 't uwe hoocheyt believen sal, om (te) sterven voer uwe voeten, en begeeren antwoerde⁽¹⁸¹⁾.

Myn vrouwe, menheere van Egmont heeft ons verclaert, dat uwe hoocheyt wel begeert meerder verstant van eenige punckten, gestelt in sekere articulen van onsen gescrift, uwe hoocheyt gepresenteert, welck claer genoech is; maer soeckt den tyt te verlanghen. Maer om u begeerte te voldoen, willen wy 't breeder uytleggen en om te antwoerden op 't derde articule, daer uwe hoocheyt versoeckt, dat wy die steden souden noemen, daer de gevangenen van der religien syn, en dat is tot Dornick, Rysel, Bergen, Aixe, Aeth, Brusele, Gendt en ander plaetsen, en dat vuele en uyt crachte van de placcaten.

⁺ Aengaende de 4, 5, 6 articulen, dat wy souden bewysen en doen blycken wat neersticheyt wy gedaen hebben om 't volck in ruste te houden en het preken te beletten, seggen wy myn vrouwe, dat gy muecht seynden in alle plaetsen aen de consistorien en dienaers der nieuwer religien, so men die noempt, en aldaer vernemen en sullet also bevinden.

Soo vuel als 't aengaet het 4 articule, daer questie is van de manire van doen, die gepleecht is in 't vergaderen van de provinciale staten, die in sommighe saecken gedaen syn teghens d'ordinancie, seggen wy dat ons geensins aengaet om 't selve te bewysen, also 't selve is seggen van 't gemeyn volck, die ons hebben gespecificeert, dat men gewoonelyck is te vergaderen de staten van Vlaenderen voer die van Artoys, en van d' andere staten heeft men eenighe geroepen, die in 't vergaeren niet gewoon en is te wesen en, die er behooren te syn, niet geroepen oft ten minsten so laet, dat sy er niet en conden wesen; noch geen tyt ghegeven om te antwoerden, seggende dat het U beliefde opter daet antwoerde te hebben op de moderatie van de placcaten, sonder te willen laten copye. Ende dat er brieven gescreven syn aen sommighe goevernuers van steden, om de gedeputeerde van dien, en ander edelen te trecken tot haer meeninghe.

Ende op 't articule van onse doleance, daer wy seggen ontdeckt en

(180) Bedoeld is hier het rekwest der hervormden aan de edelen te St-Truiden overgegeven en de verzekering door de vereenigde edelen aan de hervormden verstrekt.
Zie: J. de Wesenbeke, op. cit., blz. 258.
F. Rachfahl, op. cit., t. II, p. 690.

(181) Het inbrengen van Fransche hulp bleef voortdurend de oorzaak der bezorgheid van de regentes. Zie o.a. de vermaningen aan de Antwerpsche Magistraat over de aanwezigheid van Franschen in de stad.
A.A., X, p. 364, 369.
Deze vrees werd trouwens door de vooraanstaanden der regeeringspartij gedeeld. Zoo verwittigt kardinaal Granvelle den koning voor dit gevaar (17 Juli 1566) terwijl anderszijds Morillon zijn meester bericht, dat te Antwerpen meer Franschen verblijven dan te Orleans.
Zie Poullet et Piot, op. cit., t. I, p. 386, 388.

+ Wat neersticheyt den edeldom gedaen heeft om het predicken te beletten.

[p. 89]

verstaen dreygementen en heymelycke aenslaghen, seggen wy, dat claerlyck genoech terstont vernomen hebben, nadat wy onse requeste gepresenteert hebben, dat vuel heeren, immers heeren van der oerden van ons afgetoghen syn, scouwende onse geselschap als oproerders trackterende onder henlieden vuel dinghen in 't sekreet en openbaer, te voren ongewoon te doen. Immers hebben eenighe van hen bloetvrinden gewaerscout, dat sy hen met ons niet voegen en souden, en haer eer betrachten. Henlieden voer ooghen houdende, wat ons als de conick compt sal ghescieden, oock verclarende degene, die onse compromis hebben onderteekent, dat die syne maet. beloeft perdon, so verre sy hen van ons sceyden.

En also sy heeren syn, die stemmen in den raet hebben en opineren, so is wel te vermoeden dat sylieden (naer 't gevoelen dat sy van ons hebben) syne maet. willen informeren en geven sulcken advys, die niet en mogen wesen anders, dan tot achterdeel van ons en bederffenis. Oock die posten, die menichmael uyt Spaengien gecomen syn, sonder eenighe resolutie te brenghen op onse dinghen, oock mede die waerscouwinghe, die wy hebben gehadt uyt Vranckeryck, dat syne maet. begeerde passagie voer seker getal van spaensche crychlieden, en oock versochte aen de coniginne, moeder van den conick, en den raedt gelycke bystant, als sy gedaen hadden den conick van Vranckeryck gedurende de inlantsche orloghe van Vranckeryck: en den hertoch van Savoyen heeft hem hulp en bystant beloeft, om met macht herwaerts te comen. En oock mede, dat wy weten, dat de geestelyckheyt extraordinaire heeft opgebracht een tonne goudts, die wy wel gedacht hebben, dat teghens ons soude te werck gestelt worden, gelyck oock eenighe van henlieden haer wel beroempt hebben. Dat oock noyt eenighe van de ridders van der oerden, oft heeren van den gulden vliese, oft uwe hoocheyt ons geen versekeringhe en hebt willen doen, dat den conick teghens ons niet procederen en soude.

Alle welcke voerscreven redenen ons gebracht hebben in desen uytersten noot, om ons te versekeren en vrinden te maecken, hoewel wy leetwesen hebben; en dat niet by den franssoysen, dan in dese landen en in Duytschelant, dat willen wy u wel versekeren.

⁺ Soo vuel als 't aengaet, dat uw hoocheyt begeert te weten wat volck wy verstaen, (daer wy spreken van subjeckten en vasalen) verclaren wy, dat 't selve altemael syn inwoonders van dese landen van herwaerts overe, onsen compromis verwilligende⁽¹⁸²⁾.

Ende ten lesten, myn vrouwe, 't gene dat aengaet onse versekeringhe volgende 't gene, dat in onse scrift begrepen is, bevinden wy in geender maniren ons mogen tevreden geven, ende ons vertrouwen op allen dengenen van onsen geselschap, anders dan op de versekertheyt, die uwe hoocheyt ons geven sal, indien 't haer belieft, sy oock, alle de heeren ridders van der oerden, ende bysonder van de dry heeren als prinsche d'Oranghe, grave van Egmont en graef van Huerne, opdat sy lieden mogen middelaers wesen, tusschen den conick, uwe hoocheyt en ons; geensins

+ Den edeldom bekent geen vrinden gemaeckt te hebben, tot bystant, dan binnenslants oft in Duytschelant.

(182) Het is inderdaad rond deze periode dat de eerste geruchten over het aanwerven van troepen in Duitschland de ronde beginnen te doen.
Zie o.a.: Groen, Archives, t. I, p. 175, 178, 196, 197.
Poullet et Piot, op. cit., t. I, p. 364, 381, 382.
Te St-Truiden zou hierover worden gehandeld.

[p. 90]

nochtans verstaende, dat de laetsten (lasten?) en bevel, dat wy begeeren henlieden ghegeven te worden, eenichsins uwe hoocheyt en authoriteyt soude verminderen, maer dat alle bevel, dat sy doen sullen, wesen sal bevel van uwe hoocheyt.

⁺ Nochtans meynen wy genoech, dat eenighe goevernuers haer sullen belgen van 't gene, dat wy versoecken, dat sy voertsaen geen crychvolck en sullen mogen aennemen binnen noch buyten dese landen, anders dan onder het bevel van dese dry heeren, en dat dese, nadat sy het bevel en getal van crychvolck van uwe hoocheyt sullen weten, dat sy sullen (aenstellen) alsulcke cappiteynen, als haer goedt duncken sal, om syne maesteyt te dienen. Welck belgen der goevernuers wy wel souden willen voercomen, maer wy gelooven dat uwe hoocheyt sal insien, dat in dese versekeringhe minder perickel is, dan in de versekeringhe die wy te voren genomen hadden, ten eynde dat wy uwe hoocheyt geensins verder en willen versien oft verbinden, noch alle heeren in de beloefte, die sy doen sullen, dan totter tyt, dat syne maet. 't selve sal afgeslagen hebben en refuseren; begeerende alleen, indien hy 't refuseert, dry weken te syn onder haer bescutsele, na den dach van het advertissement van syn refuseren, opdat wy onder dien tyt mogen versien van ander versekeringhe.

Beroerende de versekerheyt, die uwe hoocheyt begeert van ons geselschap, wy versekeren uwe hoocheyt dat wy nou voortsaen niet altoos en sullen handelen sonder raet en advys van die dry heeren, en aengaende de macht, die wy hebben buytenslants, wy bieden ons selven altoes te geven tot dienst van syne maesteyt en des landts welvaren, doer advys der staten.

Finis.

+ Den edeldom verbint hen niet te doen sonder advijs van dry heeren, als Oraengien, Egmont en Huerne.