De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders

Meerte.

[2 Maart 1569]

⁺ Op den 2 Meerte werdt tot Antwerpen een man gehanghen van Ypren, die een jaer lanck gevanghen was geweest ende dat om saecken der religien aengaende; ende die van Antwerpen vindende geen oft weynich faulte in desen man hebben hem eens na Brusel gesonden by den secreten raet van Ducdalbe, die men noempt den bloetraet, maer hebben hem tot Brusel verwesen en werdt tot Antwerpen gehanghen sonder ander vonnisse te hebben⁽²³⁾. Ende op den selven dach en ure, so gingen de papen processie van des paus aflaet en perdoens weghen ende sommighe uytgevluchten werden ingeroepen ende 5 van der principaelste gevangenen van de weder-

+ Tirannye over het volck van ander religien dewijl 't paus aflaet nochtans noù in 't gebruyck was.

(23) Vermeld bij A.C., p. 186: evenwel andere versie: de man was van Doornik en werd veroordeeld wegens opstandigheid.

[p. 81]

doopers werden den 3 dach uytgevuert na Brusel om geexamineert te worden, en dat al in den tyt van gratien⁽²⁴⁾.

⁺ Item deestyt was tot Antwerpen een kint geboren, hebbende op 't hoofd een faetsoen van een monicxcappe, wesende van een monick verscrickt, die voer haer doere quam bidden, gelyck sy 't voer manire hebben.

(24) Betreft de wederdoopers den 18 Februari gevangen. - Zie in dit verband de geboden uitgeroepen den 3 Maart: A.A., dl. II, p. 429.

+ Een monster geboren.

[5 Maart 1569]

⁺ Op den 5 dach Meerte quamen tot Antwerpen twee bootsgesellen met een scuyte aen, synde uyt Engelant gevloden en werden van Ducdalfs wegen ondervraecht, ende bekenden van de groote gereescap van oerloochscepen, die de coniginne maeckte, ende de fame die er was, dat sy met gewelt op Zeelant wou vallen en Walcheren innemen, en oock werden die van de religie, die uyt dese landen in Engelant gevlucht zyn, gedwongen de wapenen te aenveerden, om haer landt te helpen winnen, om welcke fame. Ducdalbe Walcheren met meer soldaten deet besetten.

+ Preparatie van orloghe in Engelant teghen Ducdalbe.

[7 Maart 1569]

⁺ Item op den 7 dach Meerte vercreghen die cooplieden van Antwerpen en elders wederom concent te moghen handelen op Hamborch en andere Oostersche steden, by Ducdalbe te voren verboden, omdat hy wistte, dat het de Engelsche dan daer haelden wat sy begeerden. Sodat er terstont vele scepen en sonderlinge met hoppecruyt geladen hadden, denckende oftet haest verboden werde, maer hy moest het toelaten, opdat hy Oostenlant niet oock tot vyantscap en verweckte⁽²⁵⁾.

⁺ Item op desen dach quam tot Antwerpen een poste brenghende tydinghe, hoe die geel mooren synde bevochten van den conick van Spaengien met een deel soldaten, maer hebbende al vernielt, mits hebbende bystant van den barbaerschen conick, also dat heel Spaengien beroert was, hoe men dese weder onder het jock der inquisitien sou connen brengen.

⁺ Item deestyt begonde den grave van Tweebrugghen en meer andere Duytsche heeren met vele ruyteren en knechten in Vranckeryck in te breken tot assistentie van den prinsche van Condé en andere huyghenoosche prinschen, maeckende synen leeger in Loreynen omtrent, hebbende dapper scermutsinghen tegen mons. Dumalie, cappiteyn van den conick van Vranckeryck Carel de 9. van dien name.

+ Ducdalbe moest toelaten op Hamborch te handelen hoewel 't de Engelschen dan creghen.

(25) Betreffende den handel van Engeland op Hamburg, zie enkele aanduidingen bij Kervijn, op. cit., t. V, p. 301. - Ook o.a., 361, 366 et seq.

+ Hoe die van Garnaten 't conicxs soldaten geslagen hebben en Spaengien beroert werdt.

+ Den graef van Tweebrugghen treckt met macht in Vranckeryck.

[12 Maart 1569]

⁺ Item op den 12 dach Meert so werden tot Brusel 2 wederdoopers levendich gebrant, en op den 15 dach tot Antwerpen een gehangen, die te voren dootgepynigt was. Ende Ducdalbe eyste op den 14 dach Meerte groote scattinghe op de 17 landen en dat wel tot 100 tonnen gouts, mits⁺ dien hem op zee van de coniginne van Engeland vuel gelts onthouden⁺ was ende noch dagelycx van haer Spaensche scepen genomen werden en gehaelt tot in Zeelant⁽²⁶⁾.

⁺ Ende de conick van Vranckeryck screef oock minnelyck om help aen Ducdalbe, mitsdien Ducdalbe volck gereet hadde ende Tweebrugghen wel met 8000 ruyteren sonder 't voetvolck daer in 't lant viele; maer duc de Aniou, luytenant generael syns broeders, haestede hem in alle maniren

+ 3 wederdoopers gedoyt.

+ Ducdalbe eyste groote scattinghe.

+ De coniginne roofde scepen tot in Zeelant.

(26) Over de finantieele plannen van Alva, zie Gachard, Corresp. Phil. II, t. II, p. 69 en 70: 7 en 10 Maart.

+ De conick Charel de 9 soeckt bystant aen Ducdalbe om Tweebrugghen te wederstaen.

[p. 82]

om den prinsche van Condé te slaen eer den grave van Tweebrugghen daer by sou syn.

[16 Maart 1569]

⁺ Item op den 16 dach Meerte so gesciedet tot Antwerpen, dat daer alle de stat in alle de boeckdruckers en oock boeckvercoopershuysen een rot soldaten in vielen, van weghen Loduwyck Ladron, overste colonel ende dese Duytsche mofmaffen daer in vallende, aten en droncken wat se in de huysen vonden, haer hebbende ongebaerlyck genoech, maeckende de stat beroert en menich bedroeft hert. En dit gesciede desen dach scier alle de landen doere, synde also by den raet van Ducdalbe met de sophisten van Loven en andere papen geordineert ende wirpen alle de boecken die omhooge in de winckels laghen neder ende alle die in elck huys waeren werden al in een camer gedaen en die werdt van voerseyde colonels wegen en oock van des statswegen toegesegelt; en voorts weder van eenighe papen daertoe gecommiteert synde, gevisiteert. Ende dit is langhe op handen geweest, ende dat hadden sy wel willen doen in alle de borgers huysen, maer en dorsten 't niet wel bestaen⁽²⁷⁾.

+ De Duytsche knechten tot Antwerpen vallen subeyt in alle boeckvercoopers huysen.

(27) A.C., p. 186, in dato 17 Maart. - Men leze het schrijven van Alva aan den Grooten Raad van Mechelen betreffende dit toezicht, Gachard, op. cit, p 674, 7 Maart 1569.

[19 Maart 1569]

⁺ Ende het gesciede op den 19 dach Meerte, dat 5 of 6 boeckvercoopers ende druckers gevanghen en haer goet bescreven, al eer men haer huysen nochtans gevisiteert hadde, maer sy hadden doer bespieders en verraders geproeft, dat se eenighe verboden boecken hadden vercocht. Ende dit waeren van de voernaemste catholyckste boeckvercoopers; maer uyt giericheit hadden sy dat meest gedaen ende daeronder was er eenen, genoempt Peter van Keerbergen, by wien in 't jaer 1568 alle scimpernye by de papen geordineert teghen de mertinisten en calvinisten gedruckt was, in wiens gevangenisse hem een iegelyck verwonderde⁽²⁸⁾.

⁺ Item deestyt waeren tot Brusel nieu Spaensche royroeden by den raet van Ducdalbe geordineert ende den luytenant van Spelleken, die gevangen is, werdt nou oock gevangen omdat hy na der verraders aenbrenghen niet al gevangen en hadde, maer self waerschouwinge gedaen, omdat sy vlieden souden bytyts⁽²⁹⁾.

⁺ Item op den 19 dach Meerte so werden tot Antwerpen 4 wederdoopers levendich verbrant, ende riepen, siende 't vier aencomen, seer vierich tot Godt ende eenighe van haeren broeders, staende onder 't volck riepen haer teghen, seggende: ‘Broeders stryt vromelyck’, waer na des tirans officiren omsagen en so quam een geloop onder 't volck en een dueren toe geclep tot 2 reysen, ende omtrent een half vendel moffen waeren op de merckt, die beefden van vreese, meynende dat 't gemeynte op haer gevallen sou hebben, maer 't verginck noch wel van dieshalven⁽³⁰⁾.

+ Catholycke boeckvercoopers gevangen.

(28) A.C., p. 187. - A.A., dl. XIV.

+ Nieù Spaensche royroeden geordineert opdat se tiranniger syn souden.

(29) Deze feiten betroffen dus den helper van Spelleken, alias Grouwels. - Zie Poullet et Piot, op. cit., t. III, p. 487 en 524. - Ook Blaes, Mémoires anonymes sur les troubles des Pays-Bas (1565-1580), t. I, p. 84 en 85. Brussel, 1859-1866. - Bor, op. cit, t. I, p. 270.

+ 4 wederdoopers verbrant met geloop onder 't volck.

(30) A.C., p. 187.

[21 Maart 1569]

⁺ Item op den 21 dach Meerte waeren doer gebieden, geroepen van Ducdalbe alle de staten van de 17 landen, die daer oock meest quamen, uytgescheiden die van Campen, Swol en 't Heerenberch en Vrieslant ende eyste een onmogelycke scattinghe op alle coopenscap te weten, den tienden en hondersten pennick van elcke verhandelinghe en somma van tien handelinghen sou hy 't al hebben. De staten ontseyden 't en creghen

+ Van een scattinghe, die Ducdalbe eyste om alles te crijghen wat in de werelt was.

[p. 83]

21 daghen haer beraet om de apsenten te ontbieden, die niet comen wouden⁽³¹⁾.

(31) A.C., p. 187. - Gachard, Corresp. Phil. II, t. II, p. 69, brief van 7 Maart. - Ook p. 78, brief van 4 April: bondig verslag over deze zitting; zie ook Bor, op. cit., t. I, p. 280.

[23 Maart 1569]

⁺ Item op den 23 dach Meerte werden tot Middelborch alle de heeren van der wet gevangen, doer bevel van Ducdalbe ende dat deden de Duytsche soldaten, die er in laghen. De rechte oorsacke en hoorde men niet, dan so vele was 't Ducdalbe socht hem te versekeren van dien lande, vreesende oft de coniginne van Engelant dat sou willen innemen, want⁺ men sprack oock van dry casteelen in 't landt van Walcheren te maecken. Ende wel 60 oft 70 van de gevanghen Engelsche cooplieden tot Antwerpen waeren 't ontvloden, want men hadde haer laten op haeren eedt en geloove vrij gaen achter straten, maer 14 oft 15 was er bleven; ende den overste te weten den coertmeester was oock ontloopen, waerom een van de Duytsche capiteynen was die desen sonderlinghe bevolen was te bewaeren. Oock werde 't deestyt wederom verboden over alle de Nederlanden hoppecruyt oft ander goeden naer Hamborch oft Oostwaerts te vuren, omdat Ducdalbe sach dat het de Engelsche van daer wel creghen. Ende de spraecke was dat den hertogh van Feree uyt Spaengien doer Vranckeryck quam om na Engelant te reysen, welcken hertogh een Engelsche vrou hadde getrout doen ons conick in Engelant was: ende desen scene 't, sou de saecken middelen tusschen Engelant en Ducdalbe⁽³²⁾.

+ Vuel heeren en borgers tot Middelborch gevanghen.

+ Vuel wederdoopers die daer pleghen vry te preken 1566 namen de vlucht. Vuel Engelschen verloopen uyt Antwerpen.

(32) Over het gebeuren in Middelburg. A.C., p. 188. Betreffende de betrekkingen met Hamburg, zie Kervijn, op. cit., t. V, p. 301, 361, 366. - Zie ook Burgon, The Life and Times of Sir Thomas Gresham, t. II, p. 323.

[22 Maart 1569]

⁺ Item den 22 dach Meerte, so quam de tydinghe uyt Vranckeryck van eenen seer grooten slach, die gesciet was op den 13 dach Meerte, als 't sondachs, durende dien heelen dach in 't vervolghen, tusschen des conicxs broeder als capiteyn generael van syn ermeye ende des conicx oom, den prinsche van Condé, wiens geheele ermeye verstroyt was; ende hy, liggende in 't midden onder de doyen rechtede hem oppe, welck meynde dat hy vry geraecken soude, werdt haest gesien, met welcken soldaet hy parlementeerde, maer haest quam noch een ander soldaet die hem doerscote; hieraf was langhe spraecke, oft hy levende oft doot was, maer ten lesten hoorde men de waerheyt.

Ende dit was gesciet, tusschen Nieucasteel ende Jarnack, maer oock niet sonder verlies van des conicx seyde, want men sloech al de trommel tot Parys om nieuw volck ende de conick lach met weynich volcx binnen⁺ Mets in Loreynen; ende den grave van Tweebrugghen begonde vast al in 't landt te trecken: ende Ducdalbe sondt 1500 peerden en 3 regimenten voetknechten in Vranckeryck tot des conicx onderstant met den ouden grave van Mansvelt, goevernuer van Litsenborch⁽³³⁾.

⁺ Men heeft langhe in Vranckeryck en sonderlinghe tot Parys geroepen, waer Conde de moort gesteken, 't waer al gewonnen; maer nou was er voer haer weder een ander op de bane, te weten den grave van Tweebrugghen met ruyteren en knechten, wesende al voer syn doot van hem ontboden en van ander hugenoosche steden en heeren als van weghe de conick van Naverre en syn moeder en den cardinael van Borbon en meer andere die noch leven.

+ Van den grooten slach in Vranckeryck, daer de prinsche van Condé bleef.

+ Ducdalbe seyndt den grave van Mansvelt met volck den conick tot assistentie.

(33) A.C., p. 188. - Lavisse, op. cit., t. VI, 1, p. 108. De veldslag had plaats op 13 Maart 1569. De kapitein Montesquiou doodde Condé. - Zie ook Gachard, Bibliothèque Nationale, t. III, p. 282, 472.

+ Noch geen eynde al was Condé doot.

[p. 84]

[25 Maart 1569]

⁺ Item op den 25 dach Meerte, quam tot Antwerpen een Spaensch sceepken aen, gelayen met oraenie appelen, daer een iegelick in verwondert was; maer sommighe seyden: De coniginne heeft 't goedt uyt Spaengien overvloedich, sy seyndt Ducdalbe wat fruyts! Maers ommighe papen en Italiaensche en Spaensche cooplieden seyden: ‘Die hoere sal 't nou so breet niet hebben, maer beter coop geven nou Condé doot is’.

⁺ Deestyt was er doer Ducdalbe weten eenighe verraderye in Engelant besteken doer cappiteynen, die hy uytgesonden hadde en seyden dat se gebannen waeren en versochten daer geloof te cryghen om volck aen te nemen teghen Ducdalbe. Ende deestyt werden vuel overste van diveersche⁺ dorpen gevanghen in de Kempen, omdat se niet tirannich genoech geweest en hadden, ende de gevangenen van Middelborch werden na Brusel gevuert, ende de heeren van Hulst meynde Ducdalbe oock te doen vanghen maer waeren 't verloopen.

⁺ Deestyt dede Ducdalbe het casteel van Antwerpen seer victalieren van alle nootelycke spyse, coren en wyn, olie en sout, asyn, speck en soo voorts.

+ Een onnoosel sceepken comt sonder Engelsch peryckel tot Antwerpen uyt Spaengien, welck wonder scene.

+ Alva meynde verradelyck eenighe haven van Engelant te cryghen.

+ Ende veul overste van dorpen werden gevangen.

+ Ducdalbe dede het casteel seer spijsen al was hij tot Brusel.

[29 Maart 1569]

⁺ Item op den 29 dach Meerte, so werden tot Antwerpen noch vier mannen, die doops oft mennonists gesint waeren, levendich verbrant ende haer tonghen waeren met yseren vyskens vast gemaeckt ende daerover eenen doeck gebonden, omdat men 's niet sien en soude; welck erger was dan een balle in den mont, want als sy nou haer pynichden om iet te spreecken, quetsten sy haer tonghe seer, ende verbrant synde, werden die lichamen op 't galgevelt, buyten der stat aen eenen staeck geset ende de hoofden daer oppe, na maniere van d'oude tirannye ende dat noch al op het bevel of 't mandaet van Carolus Quintus, daer haer de rechters mede ontsculdighen, welck haer voer den rechterstoel Cristi niet helpen en sal⁽³⁴⁾.

⁺ Item in 't eynde deser maent werden wederom 12 Spaensche scepen van de coniginne van Engelant genomen die na Nederlant meynden te comen.

Item in 't eynde van dese maent hoorde men vele van de doot van den prinsche van Condé en syn ermeye om welcke blyschap die van Parys en ander steden vierden en bedreven vruecht om de groote victorie, hoewel sommige noch langhe tyt van syn doot niet gelooven en wilden. Ende al scene 't met de papen, al genomen 't was noch achterdeel, want een ergere sy waeren verwachtende; want den grave van Tweebrugghen begonde in te breken en alle papen hoeven, dorpen en apdyen te branden, waer hy aenquam.

+ 4 doopers levendich verbrant.

(34) A.C., p. 188.

+ 12 Spaensche scepen op zee genomen.