Nederlands tussen Duits en Engels

VII. Telwoorden.

In een beschouwing over de grammatische outillage van een taal spreekt het niet vanzelf dat aan het telwoord een afzonderlijk hoofdstuk wordt gewijd. Er is goede reden om de vraag te stellen of het telwoord wel in de eigenlijke grammatica thuishoort, en of de telwoorden niet moeten gelden als een lexicologische groep, die in de grammatica even veel of even weinig recht heeft op een afzonderlijke behandeling als b.v. de woorden die een maat of graad noemen of aanduiden (meter, graad, liter, enz; kort, lang, breed, diep) te midden van de overige substantiva en adjectiva. Alles wat we onder telwoorden plegen samen te vatten, laat zich immers behoorlijk onderbrengen deels bij de adjectiva, deels bij de substantiva, deels bij de voornaamwoorden, en bij die laatste groep hoeven we niet alleen te denken aan de z.g. onbepaalde telwoorden als alle, sommige, verscheiden, waarbij ook de grammaticale praktijk aarzelt over de indeling bij de telwoorden dan wel bij de onbepaalde voornaamwoorden. Wie inderdaad de telwoorden niet als een afzonderlijke morfologische groep in de grammatica wil erkennen, kan het eigenlijk grammatische daaraan behoorlijk verantwoorden bij de drie genoemde woordsoorten, eventueel met constatering van enkele apartheden, zoals de ‘stoffelijke’ adjectieven op -en tegenover de andere de eigenaardigheid hebben van geen verbogen vorm te kennen, en sommige substantieven geen meervoud hebben, zonder dat iemand daarin aanleiding zou vinden, die adjectieven en substantieven van de overige in een afzonderlijk hoofdstuk te scheiden.

Als dan de rechtmatigheid van het hoofdstuk ‘telwoorden’ in de grammatische beschrijving op theoretische gronden betwistbaar is, dan is het des te opmerkelijker, dat sedert onheuglijke tijden in alle

[p. 47]

grammatische handboeken dat hoofdstuk een blijkbaar onbetwiste plaats heeft gevonden. De bevreemding daarover wijkt, als we bedenken dat zulke boeken vanouds in de eerste plaats geschreven zijn als hulpmiddel voor het leren van een vreemde taal. En in een vreemde taal moet men toch kunnen tellen; het is waarlijk geen wonder dat in de boekjes van het type Help Uzelf op reis met...., die in het algemeen geenszins pretenderen een volledige grammatica te geven, het telwoord een grote, zelfs een onevenredig grote plaats inneemt.

Tellen is inderdaad een belangrijke functie van het spraakverkeer, en als we drie talen vergelijken uit het oogpunt van hun uitrusting in tamelijk ruime zin, dan kunnen we alle grammatische theorie laten rusten, en het van belang achten, na te gaan hoe de drie zich kwijten van de gewichtige taak van het tellen.

Het Engels dan heeft op de andere drie deze grote voorsprong, dat het boven de twintig het zakelijke en logische stelsel volgt van de tientallen voorop te plaatsen en de eenheden achteraan. Met het bezwaarlijke van het duitse en nederlandse systeem heeft ieder kind te worstelen dat rekenen leert, en ook nog iedere volwassene die veel met cijfers werkt of zelfs maar telefoneren moet. Het is didactisch misschien niet slecht gezien, maar het demonstreert wel heel duidelijk het lastige aan de nederlandse manier van tellen, dat men soms de kinderen aanvankelijk leert, van 23 eerst de 3 en daarna de 2 te schrijven: je moet het ook maar weten, dat wat je het eerst zegt net het laatst geschreven moet worden! Alle waardering voor die wiskundigen, die de logische telwijze twintig en drie of twintig drie propageren, maar.... daarmee nog niet alle hoop op succes van hun pogen.

Hebben we dan het Engels die welverdiende erepalm uitgereikt, dan sluiten we daarom het oog niet voor sommige onregelmatigheden die het Engels heeft bij de meest gebruikte lagere hoofd- en rangtelwoorden. Onregelmatigheden die zo bijzonder treffen omdat het telwoord bij uitstek een terrein is waar men systematiek en orde verwachten mag. Zo vertonen fifteen, sixteen enz. een ondoelmatige afwijking tegenover ten, waarvoor het Nederlands en het Duits zich met hun vijftien en fünfzehn niet te generen hebben. Aan elf en twaalf, die eerbiedwaardige antieke resten, misschien wel van een vroeger twaalftallig stelsel, valt in geen van de drie talen te wrikken; des te meer is een eervolle vermelding waard het Duits, dat met dreizehn systematisch is tegenover de schilderachtige wanorde van thirteen en dertien naast three en drie.

Bij de rangtelwoorden is het Engels met zijn second nog niet gekomen tot de regelmaat die het Duits en het Nederlands bereikt hebben met zweite en tweede, een gebrek aan systematiek dat te

[p. 48]

meer in het oog valt doordat het engelse rangtelwoord van romaanse oorsprong is, dus tot de jongere laag in de taal behoort: de opneming van het leenwoord heeft hier eerder een archaïsering dan een modernisering betekend. Onregelmatig is in alle drie talen het rangtelwoord bij 3, en het Engels vooral niet het minst. Als die onregelmatigheid steun, althans aansluiting vindt bij het hoofdtelwoord 30 - third en thirty in het Engels, derde en dertig in het Nederlands -, dan is dat aanleiding om ook op dit punt het Duits een plusje te geven, dat met dritte de minst stelselloze van de drie is, en met dreiszig heel dicht bij de regelmaat komt. Boven de drie in de rangtelwoorden heeft het Engels nog de onpraktische klinkerverandering in fifth naast five, een heel wat ernstiger storing dan die het Nederlands zich veroorlooft met achtste, dat buiten de regelmaat valt met zijn enige -ste onder de 10.

Maar een zo nauw narekenen leidt tot petieterigheden, al ligt dan het tellen en rekenen bij telwoorden voor de hand. Wilden we zo doorgetrokken precies zijn, dan zouden we ook niet mogen verzuimen erop te wijzen dat het Nederlands met veertien en veertig tegenover vier ook weer een onregelmatigheid heeft die het Duits niet heeft, en die in het Engels niet meer dan grafisch is met four naast forty. En eenmaal het verschil tussen grafie en ‘fonie’ erkend, zouden we evenmin mogen verzwijgen de ‘fonische’ afwijking, die grafisch niet blijkt, in fijftig, meestal ook feertig, en vaste s- in sestig en seventig, tegenover de v- en de z- in vijf, vier, zes en zeven.

De beschouwing over de telwoorden is al uitvoerig genoeg geworden, en juist het Engels is er bij de lagere, de meest gebruikte getallen het ongunstigst afgekomen. Laten we dan besluiten met te constateren dat het Engels tegenover de twee andere talen op een alleszins gelukkige wijze eenvoudig en eenvormig is bij de hogere rangtelwoorden: de apartheid van de tientallen en honderd en duizend, die in het Duits en het Nederlands met hun -ste van de lagere rangtelwoorden afwijken, kent het Engels niet.