Huwelijk en gezin in Holland in de 17de en 18de eeuw

[p. 287]

Bronnen en literatuur

Onderstaand worden - in drie categorieën onderverdeeld - de belangrijkste ongedrukte bronnen, gedrukte bronnen en literatuur vermeld die ten grondslag hebben gelegen aan deze studie. Vollediger en meer gedetailleerde informatie is in de noten te vinden.

Ongedrukte bronnen

Algemeen Rijksarchief 's-Gravenhage
Staten van Holland na 1572:	Ingekomen missiven
Hof van Holland:	Criminele papieren
	Civiele sententiën
	Collectie civiele
	procesdossiers
Rechterlijk Archief Maassluis:	Rechtboeken
Rechterlijk Archief Wassenaar-Zuidwijk:	Schoutsdingboeken
Doop-, trouw- en begraafboeken
Maassluis en Wassenaar
Gaardersarchief Maassluis en Wassenaar
Gemeentearchief Leiden
Oud-Rechterlijk Archief:	Confessieboeken
	Dingboeken van grote zaken
	Vredemakersboeken
	Registers van compromissen
	Notulenboek van schout en schepenen
	Registers van het middel op het trouwen
Secretarie Archief 1575-1851:	Kohier van 1749
Doop-, (onder)trouw- en begraafboeken

[p. 288]

Gedrukte bronnen

Acta der provinciale en particuliere synoden gehouden in de Noordelijke Nederlanden gedurende de jaren 1572-1620, uitg. door J. Reitsma, S.D. van Veen, Groningen 1892-1899, 8 dl.

Acta der particuliere synoden van Zuid-Holland 1621-1700, uitg. door W.P.C. Knuttel, 's-Gravenhage 1908-1916, 6 dl., 's Rijks geschiedkundige publicatiën, kleine serie, nrs. 3, 5, 8. 11, 15, 16.

H.J. Arntzenius, Introduction to the civil law of the Netherlands, vert. door F.P. van den Heever. Pretoria 1963 (= Institutiones juris belgici...1783-1798).

R. Backx, CXXV sermoonen op de thien geboden..., Antwerpen 1711, 2 dl.

M. Bodisco, ‘Verhandeling over de verpligtingen van eenen braaven huisvader, en zulk eene huismoeder in 't gemeen burgerlijk leven...’, in Verhandelingen uitgegeeven door de Nederlandsche Maatschappij tot Nut van 't Algemeen, IV, 1795, pp. 1-82.

D. Boing, De pligten van handwerks-lieden en dienstbooden, Amsterdam 1799^2.

Briefwisseling tusschen de gebroeders Van der Goes (1659-1673), uitg. door C.J. Gonnet, Amsterdam 1899-1909, 2 dl., (Werken uitgegeven door het Historisch Genootschap, derde serie. nrs. 10-11).

Brieven van Johan de Witt, uitg. door R. Fruin, G.W. Kernkamp en N. Japikse, Amsterdam 1906-1913, 4 dl., (Werken uitgegeven door het Historisch Genootschap, derde serie, nrs. 18, 25, 31, 33).

Brieven aan Johan de Witt, uitg. door R. Fruin en N. Japikse, Amsterdam 1919-1922, 2 dl., (Werken uitgegeven door het Historisch Genootschap, derde serie, nrs. 42, 44).

H. Brouwer, De jure connubiorum..., Delft 1714^2.

A. Buurt, Daadelyke godgeleerdheid, Amsterdam 1780-1786, 4 dl.

C. van Bynkershoek, Observationes tumultuariae, uitg. door E.M. Meijers e.a., Haarlem 1926-1962, 4 dl. met systematisch compendium door M.S. van Oosten, Haarlem 1962.

J. Cats, Alle de werkcken, Amsterdam-'s-Gravenhage 1726, 2 dl.

Corte beschryvinge mitsgaders hantvesten...van den Lande van Zuyt-Hollandt, Dordrecht 1628.

J. Cos, Rechts-geleerde verhandelinge over de troubelovten en het daer op volgende huwelyk, Hoorn 1738.

C.W. Decker, Verhandeling, aangaande den ontbinding van den echt, ter zaake van confinement, Amsterdam 1781.

C. Droste, Overblyfsels van geheugchenis..., uitg. door R. Fruin, Leiden 1879, 2 dl.

H. Engelkens, Specimen iuridicum inaugurale de moralitate divortii, Groningen 1779.

J. le Francq van Berkhey, Natuurlyke historie van Holland, Amsterdam 1769-1779, 4 dl. in 7 bd.

H. de Groot, Inleidinge tot de Hollandsche rechtsgeleerdheid, uitg. door F. Dovring, H.F.W.D. Fischer, E.M. Meijers, Leiden 1952.

Groot placaet-boeck..., uitg. door C. Cau e.a., 's-Gravenhage 1658-1797, 9 dl. met registerdeel.

IJ. van Hamelsveld, De zedelijke toestand der Nederlandsche natie, op het einde der achttiende eeuw, Amsterdam 1791.

Handvesten ofte privelegiën ende octroyen...der stad Amstelredam, uitg. door H. Noordkerk, Amsterdam 1748, 3 dl.

C. Hazart, Het gheluckich ende deughdelyck houwelyck, Antwerpen 1678.

J. Hondius, Swart register van duysent sonden, Amsterdam 1679.

T.K. van den Honert, De waaragtige wegen die Godt met den menschen houdt..., Leiden 1741^4, 2 dl.

U. Huber, Heedensdaegse rechtsgeleertheyt, soo elders als in Frieslandt gebruikelijk, Amsterdam 1726^3.

D.G. van der Keessel, Praelectiones hodierni..., uitg. en vert. in het Zuid-Afrikaans door P. van Warmelo e.a., Amsterdam-Kaapstad 1961-1975, 6 dl.

Keuren der stadt Leyden, Leiden 1658.

Keuren en ordonnantien der stad Haerlem..., Haarlem 1755, 2 dl.

Klein plakkaatboek, uitg. door A.S. de Blécourt, N.J. Japikse, Groningen 1919.

[p. 289]

J. Koelman, De pligten der ouders in kinderen voor Godt op te voeden. Amsterdam 1743^3.

S. van Leeuwen, Costumen, keuren ende ordonnantien van het baljuschap ende lande van Rijnland, Leiden-Rotterdam 1667. - Het Rooms-Hollands regt, Amsterdam 1732^10.

Ph. van Limburgh, Christelyke godgeleerdheid, Amsterdam 1701-1703, 3 dl.

J. van der Linden, Verhandeling over de judicieele practijcq, of form van procedeeren...., Leiden 1794, 2 dl.

J.F. Martinet, Huisboek voor vaderlandsche huisgezinnen, Amsterdam 1793.

P. Merula, Manier van procederen in de provintien van Hollandt, Zeelandt en West-Vrieslandt belangende civiele zaaken, vermeerderd door G. de Haas. uitg. door D. Lulius en J. van der Linden, Leiden-Kampen-Amsterdam 1781-1783, 2 dl.

H. Noordkerk, De matrimoniis, ob turpe facinus, quod peccatum sodomiticum vocant..., Amsterdam 1733.

J. van Nuys Klinkenberg, Onderwys in den godsdienst, Amsterdam 1780-1794, 11 dl.

G.W. van Oosten de Bruyn, ‘Jus batavorum de gradibus....’, in Verhandelingen ter nasporinge van de wetten en gesteldheid... door een genootschap te Groningen Pro Excolendo iure patrio, III, I, 1781. pp. 1-80.

J: van Ouwerkerk de Vries, ‘Verhandeling over de verpligtingen van eenen braaven huisvader, en zulk eene huismoeder in 't gemeen burgerlijk leven...’, in Verhandelingen uitgegeeven door de Nederlandsche Maatschappij tot Nut van 't Algemeen, IV, 1795, pp. 83-184.

W. Pauw, Observationes tumultuariae novae, uitg. door H.F.W.D. Fischer e.a., Haarlem 1964-1972, 3 dl.

L. van Renesse, De heilige voorsienigheid Gods in 't beleid der huwelyken. Amsterdam 1759^5.

Resolutiën van de Heeren Staaten van Holland en Westvriesland, 31 jan. 1524-22 jan. 1795, 's-Gravenhage c. 1750-1798, 231 dl.

J. de Swaef, De geestelycke queekerye...ofte tractaet van de christelycke opvoedinghe der kinderen, Middelburg 1740^2.

G. Udemans, Practycke, dat is werckelijcke oeffeninge van de Christelycke hooftdeughden...., Dordrecht 1640.

G. Voetius, Politicae ecclesiasticae..., Amsterdam 1666-1676, 4 dl.

W. de Vos, ‘Verhandeling over het huwlyk, ter beantwoording der vraag.., Welke is het beste huwlyk, ter verkryging eener geschikte huishouding, voor het gemeene volk, de burgerlycke en hooger staat: op dat zy nuttig voor zich zelven en voor de gansche maatschappy zyn moogen?’, in Verhandelingen van het genootschap onder de zinspreuk Floreant liberales artes, 1, 1771, pp. 87-384.

P. Wittewrongel, Oeconomia christiana ofte christelicke huyshoudinghe..., Amsterdam 1661, 2 dl.

E. van Zurck, Codex batavus..., Rotterdam-Leiden 1757-1764^2, 2 dl.

Literatuur

M. Anderson, Approaches to the history of the western family, 1500-1914, Londen 1980.

H. Ankum, ‘Le mariage et les conventions matrimoniales des mineurs. Etudes sur le statut juridique des enfants mineurs dans l'histoire du droit privé néerlandais a partir du treizième siècle’, in Tijdschrift voor rechtsgeschiedenis, 46, 1978, pp. 203-249.

L.J. van Apeldoorn, Geschiedenis van het Nederlandsche huwelijksrecht vóór de invoering van de Fransche wetgeving, Amsterdam 1925.

Ph. Ariès, L'enfant et la vie familiale sous l'Ancien Régime, Parijs 1973 (1960^1).

A. Armengaud, La famille et l'enfant en France et en Angleterre du XVIe au XVIIIe siècle. Aspects démographiques, Parijs 1975.

G.C.J.J. van den Bergh (red.), Staphorst en zijn gerichten. Verslag van een juridisch-antropologisch onderzoek, Meppel-Amsterdam 1980.

[p. 290]

L.K. Berkner, ‘The stem-family and the developmental cycle of the peasant household: An eighteenth century Austrian example’, in American historical review, 77, 1972, pp. 398-418. - ‘Recent research on the history of family in Western Europe’, in Journal of marriage and the family, 35, 1973, pp. 395-405.

A. Biéler, L'homme et la femme dans la morale calviniste, Genève 1963.

J.W. Bosch, ‘Rechtshistorische aanteekeningen betreffende de overeenkomst tot het huren van dienstpersoneel, in Themis, 92, 1931, pp. 355-418, 93, 1932, pp. 23-92, 215-277. - ‘Le statut de la femme dans les anciens Pays-Bas septentrionaux’, in Recueils de la société Jean Bodin, 12, 1962, pp. 323-350.

G. Bouchard, Le village immobile. Sennely-en-Sologne au XVIIIe siècle, Parijs 1972.

R. Braun, Industrialisierung und Volksleben. Die Veränderungen der Lebensformen in einem ländlichen Industriegebiet vor 1800 (Zürcher-Oberland), Zürich 1960.

O. Brunner, ‘Das ‘ganze Haus’ und die alteuropäische ‘Okonomik’’, in zijn Neue wege der Verfassungs- und Sozialgeschichte, Göttingen 1968, pp. 103-127.

J. de Bruijn, Geschiedenis van de abortus in Nederland. Een analyse van opvattingen en discussies 1600-1979, Amsterdam 1979.

A.C. Carter, ‘Marriage counseling in the early seventeenth century: England and the Netherlands compared’, in J.A. van Dorsten (red.), Ten studies in Anglo-Dutch relations, Leiden 1974, pp. 94-127.

Y. Castan, Honnëteté et relations sociales en Languedoc (1715-1780), Parijs 1974.

W. Conze (red.), Sozialgeschichte der Familie in der Neuzeit Europas, Stuttgart 1976.

N.F. Cott, ‘Divorce and the changing status of women in eighteenth-century Massachusetts’, in William and Mary quarterly, 3rd. ser., 33, 1976, pp. 586-614. - ‘Eighteenth-century family and social life revealed in Massachusetts divorce records’, in Journal of social history, 10, 1976-1977, pp. 21-43.

F. Daelemans, ‘Leiden 1581. Een socio-demografisch onderzoek’, in A.A.G. Bijdragen, 19, 1975, pp. 137-215.

N.Z. Davis, Society and culture in early modern France, Stanford 1975.

J. Demos, A little commonwealth. Family life in Plymouth Colony, New York 1970.

J. Depauw, ‘Amour illégitime et société à Nantes au XVIIIe siècle’, in Annales ESC, 27, 1972, pp. 1155-1182.

H.A. Diederiks e.a., Een stad in achteruitgang. Sociaal-historische studies over Leiden in de achttiende eeuw, Leiden 1978.

E. Durkheim, ‘La famille conjugale’, in Revue philosophique de la France et de l'Etranger, 91, 1921, pp. 1-14.

I.H. van Eeghen, ‘Een Amsterdamse bruiloft in 1750’, in Jaarboek Amstelodamum, 50, 1958, pp. 142-188. - Meniste vrijage. Jakob van Geuns (1769-1832). Gronings dokter, Amsterdams ‘kassier’, Haarlem 1969.

B.C.J.M. van den Eerenbeemt, Het kind in onze middeleeuwsche literatuur, Amsterdam 1935.

S. Faber, ‘Kindermoord, in het bijzonder in de achttiende eeuw te Amsterdam’, in Bijdragen en mededelingen betreffende de geschiedenis der Nederlanden, 93, 1978, pp. 224-240.

H.F.W.D. Fischer, ‘De gemengde huwelijken tussen katholieken en protestanten in de Nederlanden van de XVIe tot de XVIIIe eeuw’, in Tijdschrift voor rechtsgeschiedenis, 31, 1963, pp. 463-485.

J.-L. Flandrin, Familles. Parenté, maison, sexualité dans l'ancienne société, Parijs 1974. - Les amours paysannes. Amour et sexualité dans les campagnes de l'ancienne France (XVIe-XIXe siècle), Parijs 1975.

F.F. Furstenberg Jr., ‘Industrialization and the American family. A look backward’, in American sociological review, 31, 1966, pp. 326-337.

W.J. Goode, World revolution and family patterns, New York 1963.

J. Goody, J. Thirsk, E.P. Thompson (red.), Family and inheritance. Rural society in Western Europe, 1200-1800, Cambridge 1976.

[p. 291]

P. Goubert, ‘Family and province: A contribution to the knowledge of family structures in early modern France’, in Journal of family history, 2, 1977, pp. 179-195.

H. de Haan, ‘Het huishouden in Nederlands verleden. Een studie van de literatuur’, in Tijdschrift voor sociale geschiedenis, 6, nr. 17, 1980, pp. 45-78.

J. Hajnal, ‘European marriage patterns in perspective’, in D.V. Glass, D.E.C. Eversley (red.), Population in history, Londen 1965, pp. 101-143.

W. en M. Haller, ‘The Puritan art of love’, in Huntington library quarterly, 5, 1941-1942, pp. 234-272.

T.K. Hareven, ‘Die Familie in historischer Perspektive. Laufende Arbeiten in England und die Vereinigten Staaten’, in Geschichte und Gesellschaft, 1, 1975, pp. 370-386.

J.J. Hecht, The domestic servant class in eighteenth-century England, Londen 1956.

U.J. Heerma van Voss, Defloratie en onderzoek naar het vaderschap in het oud-vaderlandsch recht, Amsterdam 1889.

D. Hunt, Parents and children in history. The psychology of family life in early modern France, New York 1972.

A.H. Huussen jr., De codificatie van het Nederlandse huwelijksrecht, 1795-1838, Amsterdam 1975.

L. Knappert, ‘De gereformeerde kerk in haren strijd om het wettig huwelijk’, in Nederlands archief voor kerkgeschiedenis, 2, 1903, pp. 217-275, 359-396. - Verloving en huwelijk in vroeger dagen. Amsterdam 1914.

R. König, Materialien zur Soziologie der Familie, Keulen 1974.

G.A. Kooy, Het modem-westers gezin. Een inleidende gezinssociologische beschouwing, Deventer 1977^3.

H.R. Lantz e.a., ‘Pre-industrial patterns in the colonial family in America: A content analysis of colonial magazines’, in American sociological review. 33, 1968, pp. 413-426.

P. Laslett, R. Wall (red.), Household and family in past time. Comparative studies in the size and structure of the domestic group over the last three centuries in England. France, Serbia, Japan and colonial North America, with further materials from Western Europe, Cambridge 1974^2.

P. Laslett, ‘Characteristics of the Western family considered over time’ in zijn Family life and illicit love in earlier generations, Cambridge 1977.

B. van Leeuwen, Het gemengde huwelijk. Pastoraal-sociografisch onderzoek naar de huwelijken van katholieken met niet-katholieken in Nederland. Assen 1959.

L. Th. van Leeuwen, Het gezin als sociologisch studieobject. Een historisch overzicht van een sub-discipline, speciaal met het oog op de situatie in Nederland, Wageningen 1977.

A. Lottin, ‘Naissances illégitimes et filles-mères à Lille au XVIIIe siècle’, in Revue d'histoire moderne et contemporaine, 17, 1970, pp. 278-322.

A. Lottin e.a., La désunion du couple sous l'ancien régime. L'exemple du nord, Parijs 1975.

G. van de Louw, ‘Enfant et société: l'exemple des Provinces-Unies’, in Revue du Nord, 58, 1976, pp. 185-208.

A. Macfarlane, The family life of Ralph Josselin, a seventeenth-century clergyman. An essay in historical anthropology, Cambridge 1970. - The origins of English individualism. The family, property and social transition, Oxford 1978.

L. de Mause (red.), The history of childhood, New York 1974.

H. Medick, ‘The proto-industrial family economy: the structural function of household and family during the transition from peasant-society to industrial capitalism’, in Social history, 3, 1976, pp. 291-315.

J.W. Milden, The family in past time. A guide to the literature, New York 1977.

M. Mitterauer, R. Sieder, Vom Patriarchat zur Partnerschaft. Zum Strukturwandel der Familie, München 1977.

H. Möller, Die kleinbürgerliche Familie im 18. Jahrhundert. Verhalten und Gruppenkultur. Berlijn 1969.

B. Mook, The Dutch family in the 17th and 18th centuries. An explorative-descriptive study, Ottawa 1977.

[p. 292]

E.S. Morgan, The Puritan family. Essays on religion and domestic relations in seventeenth-century New England, Boston 1956.

R. Muchembled. ‘Famille et histoire des mentalités (XVIe-XVIIe siècle). Etat présent des recherches’, in Revue des études sud-est européennes, 12, 1974, pp. 349-369.

J.T. Noonan Jr., Contraception. A history of its treatment by the catholic theologians and canonists, Cambridge, Mass. 1965.

D.J. Noordam, ‘De weerbare mannen van Maasland in 1747. Een historisch-demografisch onderzoek’, in Holland, 7, 1975, pp. 1-62. - ‘Ongehuwde moeders en onwettige kinderen in Maassluis’, in Holland, 9, 1977, pp. 165-178.

V.N. Olsen, The New Testament logia on divorce. A study of their interpretation from Erasmus to Milton, Tübingen 1971.

H.F.M. Peeters, Kind en jeugdige in het begin van de moderne tijd (ca. 1500-ca. 1650), Meppel 1975^2.

A. Perrenoud, ‘Malthusianisme et protestantisme: un modèle demographique weberien’, Annales ESC, 29, 1974, pp. 975-988.

R. Phillips, Family breakdown in late eighteenth century France. Divorces in Rouen, 1792-1803, Oxford 1980.

H. Pomes, Over Van Alphen's kindergedichtjes. Bijdrage tot de kennis van de opvoeding hier te lande in de 18e eeuw, Rotterdam 1908.

G.R. Quaife, Wanton wenches and wayward wives. Peasants and illicit sex in early seventeenth century England, Londen 1979.

Th. K. Rabb, R.I. Rotberg (red.). The family in history. Interdisciplinary essays, New York 1973.

N. de Roever, Van vrijen en trouwen. Bijdrage tot de geschiedenis van oud-vaderlandse zeden, Amsterdam z.j. (fotomechanische herdruk van Haarlem 1891).

E. Le Roy Ladurie, ‘Structures familiales et coutumes d'heritage’, Annales ESC, 27, 1972, pp. 825-846.

H. Schelsky, Soziologie der Sexualität. Uber die Beziehungen zwischen Geschlecht, Moral und Gesellschaft, Hamburg 1955.

J. Scheltema, Volksgebruiken der Nederlanders bij het vrijen en trouwen, Utrecht 1832.

G.D.J. Schotel, Het oud-hollandsch huisgezin der zeventiende eeuw, Leiden z.j. (1903^2), verbeterde druk door H.C. Rogge.

L.L. Schücking, Die puritanische Familie in literarsoziologischer Sicht, Bern 1964.

G. Schwägler, Soziologie der Familie. Ursprung und Entwicklung. Tübingen 1970.

E. Shorter, The making of the modern family, New York 1975.

N.J. Smelser, ‘The modernization of social relations’, in M. Weiner (red.), Modernization. The dynamics of growth, New York 1966, pp. 110-121.

G.L. Soliday, History of the family and kinship: a select international bibliography, New York 1980.

M. Spufford, Contrasting communities. English villagers in the sixteenth and seventeenth centuries, Cambridge 1974.

L. Stone, The family, sex and marriage in England 1500-1800, Londen 1977.

R. Trumbach, The rise of the egalitarian family. Aristocratic kinship and domestic relations in eighteenth-century England. New York-San Francisco-Londen 1978.

R.T. Vann, ‘Wills and the family in an English town: Banbury, 1550-1800’, in Journal of family history, 4, 1979, pp. 346-367.

A. de Vletter, De opvoedkundige denkbeelden van Betje Wolff en Aagje Deken. Bijdrage tot de kennis van de opvoeding hier te lande in de achttiende eeuw, Groningen 1915.

J.J. Voskuil, ‘Van onderpand tot teken. De geschiedenis van de trouwring als voorbeeld van functieverschuiving’ in Volkskundig bulletin, 1, 1975, pp. 47-79.

W.G. Ph. E. Wedekind, Bijdrage tot de kennis van de ontwikkeling van de procesgang in civiele zaken voor het Hof van Holland in de eerste helft van de zestiende eeuw, Assen 1971.

[p. 293]

K.R.V. Wikman, ‘Die Einleitung der Ehe. Eine vergleichend ethno-soziologische Untersuchung über die Vorstufe der Ehe in den Sitten des Schwedischen Volkstums’, in Acta academiae aboensis, Humaniora, 11, 1937, pp. 1-395.

A. Wilson, ‘The infancy of the history of childhood: an appraisal of Philippe Ariès’, in History and theory, 19, 1980, pp. 132-153.

S.I. von Wolzogen Kühr, De Nederlandsche vrouw in de eerste helft der 18e eeuw, Leiden 1914. - De Nederlandsche vrouw in de tweede helft der 18e eeuw, Leiden 1920.

A.M. van der Woude, ‘De omvang en samenstelling van de huishouding in Nederland in het verleden’, in P.A.M. Geurts, F.A.M. Messing (red.), Economische ontwikkeling en sociale emancipatie, 18 opstellen over economische en sociale geschiedenis, Den Haag 1977, 2 dl., I. pp. 200-239. - Het Noorderkwartier. Een regionaal historisch onderzoek in de demografische en economische geschiedenis van westelijk Nederland van de late middeleeuwen tot het begin van de negentiende eeuw, Wageningen 1972, 3 dl.