De vrouw bestaat niet

21 Het burnieren

Niets is zo prettig en eenvoudig als denken in een tegenstelling. Mens of Dier. Christen of Heiden. Communist of Kapitalist. Cultuur of Natuur. Aangeboren of Aangeleerd. En wie niet in een tegenstelling wil denken, wordt er soms toe gedwongen. Wie niet voor mij is, is tegen mij, zei Jezus al zo mooi simpel.

Ook Andreas Burnier denkt in zo'n tegenstelling. Het belangrijkste idee dat in De zwembadmentaliteit naar voren komt, is dat er twee typen denken bestaan: het masculinistische, rationalistische, empirische denken en het feministische, irrationalistische, niet-empirische denken. Voortaan ga ik zulk denken in een simpele tegenstelling aanduiden met de term: burnieren. Zomin als je van iemand die schoffelt en plantjes begiet en onkruid verzamelt en bomen snoeit telkens alle werkzaamheden hoeft te noemen, omdat daar het mooie woord tuinieren voor bestaat, zomin hoef je nu nog van iemand die denkt in gepaarde tegenstellingen telkens precies te omschrijven wat hij of zij doet. Zo iemand burniert.

Het is overigens grappig om te zien hoe dat werkwoord vervoegd wordt: burnieren, burnieree, geborneerd.

[p. 137]

In het burnieren zit altijd de neiging tot moraliseren verborgen. Wie de mensheid opdeelt in communisten en kapitalisten, in christenen en heidenen, bedoelt tevens te zeggen dat de ene partij goed, de andere partij slecht is. Zo ook bij Burnier. Het masculinistische denken is verkeerd (zeg maar zwart) en het feministische denken is goed (zeg maar wit). In het vervolg zal ik, om al die lange, burnierse woorden te vermijden, gemakshalve van het zwarte en het witte denken spreken. Het zwarte denken leidt, volgens Burnier, tot technocultuur en technocultuur ‘mondt onherroepelijk uit in het totale isolement en de volstrekt innerlijke leegte’. (Burnier houdt er niet van de dingen half te zeggen.) Elders spreekt ze zelfs, naar aanleiding van het zwarte denken over ‘de ontmenselijkende doodsimpulsen in onze denkcultuur’. Het witte denken is volgens haar daarentegen innerlijk rijk en warm (pagina 31).

Zoals je nu zwart denken en wit denken hebt, zo heb je ook zwarte denkers en witte denkers. Zwarte denkers zijn Freud en Aristoteles en Newton. Witte denkers zijn Jung en Goethe en Plato en Steiner en Casanus en Bruno en Schelling en Assagioli en Maslow en Tart en Ornstein. Weliswaar allemaal mannen, maar toch feministisch-irrationeel-niet-empirisch denkend.

Dat is idee één van De zwembadmentaliteit. Alle denken is op te delen in zwart en wit denken. Idee twee is nu dat het witte denken door het zwarte denken onderdrukt wordt. Bovendien zou het verwaarloosd zijn. Vreemd als je in aanmerking neemt dat het werk van de witte denker Plato in alle boekhandels te koop is, in diverse vertalingen nog wel, terwijl het zwarte denken van Aristoteles nergens in handzame vertalingen te krijgen valt. Vreemd als je bedenkt dat het werk van de sneeuwwitte Jung vrijwel in zijn geheel in het Nederlands is vertaald, terwijl het werk van de baarlijke

[p. 138]

Zwarte duivel Freud nu pas in vertaling verschijnt. Ja, roept Andreas Burnier uit, maar dat komt omdat Plato bestudeerd wordt vanwege de literaire kwaliteit van zijn werk. O ja? Is het echt denkbaar dat iemand eeuwenlang alleen maar gelezen wordt om zijn mooie stijl, terwijl de in die stijl opgeschreven onzin op de koop toe genomen wordt? In mijn studententijd heb ik een jaar lang in een groepje het werk van Plato bestudeerd en wat daar besproken werd, waren wel degelijk zijn denkbeelden, niet zijn taal.

‘Aangezien wij van onze prilste jeugd af opgroeien in de nog steeds dominante mechanistische wereldvisie en mensvisie...’ aldus Burnier. Is dat nu waar? We groeien op in heel verschillende, niet mechanistische visies. De één is van huis uit katholiek, de ander antroposoof, de derde calvinist, de vierde humanist, de vijfde mormoon, en ga zo maar door. Allemaal visies op mens en wereld die nets mechanistisch hebben. We groeien vanaf onze prilste jeugd bijna allemaal op in een of andere vorm van bijgeloof, in de een of andere visie waarvan we ons maar met moeite kunnen bevrijden.

Het zwarte denken van Burnier is simpelweg zwart. Ze vermag niet te ontdekken hoeveel witte plekken er wel niet in voorkomen. Weinig zaken zo irrationeel, zo vaak produkten van dromen, ingevingen, hallucinaties als de grootste wetenschappelijke ontdekkingen. Von Kékulé zag de benzeenring voor het eerst in een droom als een vurige slang die zichzelf in de staart beet. Koestler omschreef het natuurwetenschappelijke bedrijf als slaapwandelen en noemde zijn boek over de grote vorsers The Sleepwalkers. Droomwandelend deden de meesten hun ontdekkingen. Ook Poincaré heeft in een prachtig essay over de ontdekkingen in de wiskunde laten zien hoe irrationeel de grootste vondsten tot stand zijn gekomen. Alleen iemand die burniert, kan volhouden dat hier sprake is van rationalistisch-empirisme. Sla

[p. 139]

eens een werk op van de natuurkundige Eccles, mevrouw Burnier, en ontdek hoe mystiek zijn taal aandoet. Of lees eens iets over Gödel - dat lijkt waarachtig wel op moderne poëzie.

Een aardige vraag voor Andreas Burnier: is de door Luitzen E.J. Brouwer ontwikkelde intuïtionistische wiskunde nu een produkt van het zwarte of van het witte denken?

Ook Burnier is helaas weer zo iemand die niets van de natuurwetenschap afweer en er daardoor waandenkbeelden over op na houdt.

Als er al in tegenstellingen gedacht moet worden, dan veeleer in de tegenstelling tussen de aan- of afwezigheid van de bereidheid om je denkbeelden aan de werkelijkheid te toetsen met behulp van experimenten die je met je handen en allerlei hulpmiddelen zoals kijkers, microscopen en computers kunt uitvoeren. Plato en Aristoteles waren beiden tegen het uitvoeren van experimenten. Plato verheft er zijn stem tegen in Leges en Gorgias, Aristoteles in de Ethica Nicolrmachea. Goethe deed wel experimenten, was dus een zwarte denker, trok alleen de verkeerde conclusies. Maar aan hem zie je hoe moeilijk het is om in simpele tegenstellingen te denken, want hij experimenteerde wel, maar was tegen het gebruik van hulpmiddelen zoals microscopen.

Bij Freud is wel een zekere bereidheid aanwezig de denkbeelden empirisch te toetsen, maar groot is die bereidheid toch niet. Gelukkig relativeert hij zijn eigen ideeën en blijft hij sceptisch ten aanzien van zijn eigen theoretische concepten. Toch is het absurd hem op één lijn te stellen neet mensen als Newton en Einstein. Er is geen tegenstelling tussen Freud en Jung onderling, maar tussen denken gericht op het doen van experimenten enerzijds en het niet-operationele denken van Jung en Freud anderzijds.

Andreas Burnier spreekt over de doodsimpulsen in onze

[p. 140]

cultuur. Weet je wanneer zulke doodsimpulsen zich voordoen? Als de bereidheid tot experimentele toetsing van ideeën ontbreekt en men overgaat tot het gebruik van vuurpelotons om fout geachte denkbeelden te bestrijden. Wie de nazistische denkbeelden verwierp, belandde vroeg of laat in een concentratiekamp. Maar zulke doodsimpulsen komen nooit ofte nimmer voort uit de natuurwetenschap omdat daarin altijd centraal zal blijven staan - en dat in een wereld, nog altijd vol van bijgeloof en theosofie en acupunctuur en homeopathie en christendom en mohammedanisme en nog duizenden andere vormen van het burnierse witte denken - dat we elkaar moeten overtuigen met de uitslag van experimenten.

Is dat ‘de volstrekt innerlijke leegte’? Mij best. Die leegte is mij liever dan het pathos van ‘bist du nicht willig, so brauch ich Gewalt’. Zoals Hermans zegt in Houten leeuwen en leeuwen van goud is er een aanwijzing dat de exacte wetenschappen zich met feiten en waarheden bezighouden die sterker zijn dan mensen als Hitler. Maar meer dan een vleugje hoop is er niet, zegt hij. Nee, inderdaad, als zelfs een toch vrij verstandig iemand als Andreas Burnier dat vleugje hoop al om zeep wil helpen, ziet het er somber uit.