Jan van Heelu, Rymkronyk van Jan van Heelu betreffende den slag van Woeringen van het jaer 1288

Rymkronyk van Jan van Heelu betreffende den slag van Woeringen van het jaer 1288(1836)–Jan van Heelu



[p. LXXI]
Slag van Woeringen in twee boeken.
[p. 1]
Slag van Woeringen. Eerste boek. Vrouwe Margriete van Inghelant, Die seker hevet van Brabant2 Tshertoghen Jans sone Jan, Want si dietsche tale niet en can4 5 Daer bi willic haer ene gichte,5 Sinden van dietschen gedichte, Daer si dietsch in leeren moghe; Van haren sweer, der hertoghe,8
[p. 2]
Sindic haer daer bi beschreven; 10 Want en mach niet scoenres geven10 Van ridderscape groote dade. Nu biddic hare op ghenade, Der edelre vrouwen Margrieten, Dat ic hare dogeden moet ghenieten,14 15 Dat sijt met ootmoede wille ontfaen;15 Want om hare hebbict bestaen. God latet my alsoe volbringen, Na die waerheit van den dingen; Want ic wille op die waerheit bliven, 20 Ende bescedenlike bescriven Die yeesten, die ghesciet sijn21 Tusschen der Mase ende den Rijn, Tusschen den hertoge van Brabant, Ende die heeren, die hem dlant 25 Van Limborch ontcrichten wouden,25 Datsi diere hebben ontgouden;26 Want si bleven daer om ghevaen, Oft doot, oft scandelike ontgaen,28 Alsic hier na wel sal segghen: 30 Maer ic sal al ute legghen
[p. 3]
Des hertoghen ghescienesse te voren, Van dire stont dat hi wert gheboren Tote dat hi dlant van Limborch cochte, Ende hoe dat hi doen sochte 35 Die heeren, die den coep weerden,35 Ende daer na hoe dat si hanteerden Dat orloghe doen, in elke side,37 Ende na die waerheit vanden stride, Ende al die dade, die men bedreef, 40 Eer dien hertoghe bleef Limborch, dal hi nochtan Met crachte in dinde ghewan,42 Met orlogen, ende met grooter eeren, Ondancs vele grooter heeren, 45 Diel hem wouden ontcrichten, Ghelijc alsic hier na sal dichten, Vanden beghinne al toten inde, Recht alsoe alsic vinde48 Die yeeste; ter waerheit ende tbediet; 50 Daer en doe ic af noch toe niet; Want God es mijn ghetuge dies, Dat ic om niemans verlies, Noch om niemans ghewin, Daer toe en legghe, meer noch min,54 55 Dan daventueren sijn vergaen; Want ik hadde, sonder waen, Hier af des dichtens nu ontboren;57 Maer dese yeeste was te voren,
[p. 4]
(Beide in dietsch ende oec in walsch)59 60 Van vele lieden gedicht valsch,60 Die der waerheit daer misten, Want si dystorie niet en wisten. Dat dochte my wesen groote scade; Want daer sijn in die scoenste dade, 65 Die men van ridderscape mach vinden! Dat doet mi des gheninden,66 Dat ic die waerheit wille bescriven, Die ic hadde achter laten bliven, En hadde gedaen van Inghelant69 70 Vrouwe Margriete, alsic thant70 Int begin sprac overluut; Want ic ben van sinne te ruut72 Te dichtene alsoe hoge saken; Want dese ystorie willic maken 75 Op den troest voort nochtan,75 Dat ic die yeeste daer af can, Alse wale als mense te rechte mach kinnen:77 Nu hulpe my God, ic saels beginnen;78 Want op sijn hulpe hopic seere, 80 Want altoes hulpt God, onse heere,
[p. 5]
Den ghenen, die de waerheit leeren: Hier met willic ter yeesten keeren. Die Hertoge Heinric van Brabant,83 Die der Stadincheren lant,84 85 (Om dat hire bi woude sterken85 Die gheloeve der heyleger kerken,) Onder brachte metten cruce, Ende na voor Coelne, ende vore Nuse,88 Met hercrachte den bisscop 90 Van Coelne sochte, daer hi op Diere Limborcheren ande wrac;91 Daer hi bonne doen omme brac, Ende een deel van dien lande Stoerde, met roeve ende met brande;94
[p. 6]
95 Ende daer toe, eer hi keerde weder, Bandenrode brac ter neder,96 Daer hi Loen den grave Jan,97 Grave Arnouts sone, ute gewan,98 Die daer gheleget te gisele waert99 100 (Hi was coene ende onvervaert); Herle brac, ende Daelheem wan:101 Dese hertoge, dese edele man, Die aldus, over hoge daet, Jeghen den bisscop Coenraet,104 105 Tusschen Mase enten Rijn, wrachte, Ende nochtan weder brachte Onbestreden al sijn heer, Hi sterf, men groeffene te Vileer:108 Sire sielen geve God genade!109 110 Hier met swigic sire dade. Doen hi van der werelt sciet, Ende sijn sone, die Heinric hiet,112 Bleef Hertoge na hem, ende heere Van Brabant, die oec seere 115 Trecht na sijns vader aert,115
[p. 7]
In allen dogheden, want hi wart Coene ende hovesch, melde ende wert,117 Ende in allen lande seere vermeert,118 Vromich van tornire spele, 120 Dies hi hanteerde herde vele,120 Van lande te lande, met grooter eeren: Maer owi, hi moeste keeren122 Jonc in die ghemeine vaert123 Daer die doot af en spaert,124 125 Noch die arme, noch die rike. God moete sijn siele ewelike, Om sine ghenade, leiden daer127 Daer die bliscap es ghewaer;128 Want hier es men onlange blide. 130 Daer bi, te dien tide Moeste hi dese werelt begeven, Dat hem soude hebben sijn leven Ter bliscap best ghedogen.133 Van Borgonsen tsertogen 135 Dochter hadde hi te wive;135
[p. 8]
Die liet hi weduwe, na sinen live,136 Met viere iongen weesen, Daer Brabant bi in vreesen Bleef, ende in verdriete groot; 140 Want het geviel, na sine doot, Dat her Heinric (sijn broeder Van vader ende niet van moeder), Die lantgrave van Doringen,143 Niet en conste toe bringen 145 Dat hi montbore ware bleven145 Van Brabant. Doe hijt begeven Moeste, ende uten lande keerde, Alsoe alse lantrecht leerde Woude op rechten sine gebreke149 150 Her Heinric van Gaesbeke,150 Ende montbore sijn metten rechte; Want van geborte ende van geslechte Was hi, te dien tide, Die naeste vander swert siden,154
[p. 9]
155 Doet die lantgrave begaf, Diere montbore soude sijn af.156 Grave Otte van Gelre, ende sijn broeder Bisscop Heinric, van hare moeder158 Waren si alse na belanc159-161 160 Den weesen doe van Brabant Alse van Gaesbeke was haer neve; Die rieden hem beide, dat hi bleve Van Brabant montbore; Want hi ware gerechte ore. 165 Doen si hem dat hadden gheraden Stonden si daer na met daden, Datsi selve wouden bliven Montbore, ende verdriven Haren neve daer af met crachte. 170 Diere weesen moeder dachte (Die hertoghinne Alijs, Die bedachtich was ende wijs)172 Dat en gheen van alle desen Des lants orboer en soude wesen; 175 Daer bi ginc si doen viseren,175 Dat si elken met anderen soude weren,176 Van al dien heeren die doen wouden Die montborscap van Brabant houden.
[p. 10]
Nu hoort wat die hertoginne, 180 Die vorsienich was van sinne, Met desen heeren doen dede. Int begin maecte si vrede Metten grave Otten van Gelre Met bisscop Heinrike, ende oec elre184 185 Met andren heeren, na ende bi;185 Daer nae thoenese, dat si186 Heeren Heinrike was verbolgen187 Van Gaesbeke, ende dede haer volgen Den grave van Gelre ende dien bisscop 190 Van Ludeke, sinen broeder, op190 Dlant van Gaesbeke, datsi storden. Ende daer na, cortelinghe, worden Die bisscop ende die grave beide Uut Brabant, met behindicheide, 195 Van diere montborescap gedaen; Want selve woude sijt onderstaen, Die hertoginne vrouwe Aleys. Heeren Godevaerde van Parweys,198 Ende heeren Wouter Berthoude199 200 Riep si te rade, ende woude Met hare hulpen Brabant Selve behouden in hare hant, Tote dat haer kinder daer toe dochten, Dat sijt selve berechten mochten.204 205 Her Godevaert van Parweis starf Daer na sciere, ende doe warf206 Die montborscap van dien lande
[p. 11]
In heern Wouter Berthouts hande, Ende in heeren Heinric, sijns neven, 210 Van Boutersheem: si twee bleven210 Van Brabant doe al heeren, Ende holpen, met grooter eeren, Der weesen moeder, diere vrouwen, Brabant vermontboren met trouwen. 215 Doent alsoe verre quam, Dat van Brabant ane nam Die montborscap her Berthout, Worden hem thant onhout218 Selke heeren, die oec wouden219 220 Die montborscap hebben behouden, Ende vanden rade sijn alsoo wale. Diere was her Aernout van Wesemale,222 Die maerscalc van Brabant, een; Want van rechte, na sijn leen, 225 Dat hi hilt, woude hi plichten225 Metten ghenen, die berichten Die weesen van Brabant soude: Des en woude men hem niet houden, Noch vore recht oec bekinnen. 230 Daer bi trecte hi binnen Die beste stat ene van Brabant, Te Lovene, daer hi doen vant Een felle veede ende een harde233 Die stont tusschen die Blanckarde234-235 235 Ende die Coelneren, twee geslechten
[p. 12]
Die ieghen een wouden vechten, Ende hen dicke ondersloeghen.237 Die Coelneren die droeghen Hen van maechscape altemale 240 Aen heeren Arnoude van Wesemale. Dat was wille ende ghevoech Heeren Aernouts van Wesemale genoech; Want hi toech hem doe, ende bleef Aen die Coelneren, ende verdreef 245 Die Blanckarde alle uter stat; Want si droegen vele bat246 (Die Blanckarde) metter hertoginnen, Dan metter stat van binnen; Daer bi was al ghemeyne 250 Te Lovene binnen, groot ende cleyne, Dien Blanckarden onhout. Alsoe wert her Arnout van Wesemale te Loyene heere, Ende orlogede, lange ende seere, 255 Jeghen die Berthoude, sonder sparen, Om datsi sonder hem waren Montboren van Brabant, Ende ieghen alle die hi vant Hulperen der hertoghinnen. 260 Bi deser grooter omminnen260 Stont Brabant in swaren tweste;
[p. 13]
Want vanden lande die beste, Beide van heeren ende van staden,263 Woude doen elc anderen scaden, 265 Waer sijt toe bringen mochten. Ende want dese ieghen een vochten, Woudemen doen ane striden Brabant, in allen siden. Daer bi moesten die iongen weesen 270 Van Brabant tileec reesen270 Ghewapent achter lande riden, Ghelijc oft si souden striden, Om dat beide riken ende armen Te voorder soude ontfarmen274 275 Dat mense soude des lants verdriven, Maer hen hulpen in haer erve bliven. Die bisscop Heinric, ende van Gelre Die grave, sijn broeder, waren felre Jeghen Brabant altoes,279 280 Om dat mense montbore niet en coes; Daer bi die bisscop Heinric Hilt over al weder bic282 Op die van Brabant, waer hi conste.
[p. 14]
Nu hoort, wie hijs ierst begonste284 285 Op ben te wrekene sijn vernoy.285 Falais, tusschen Hanuut encle Hoy,286 Behoort ten leene van Brabant: Dat hadde hi te siere hant Vercregen gherne, hadde hi gemogen. 290 Daer quam hi vore ghetogen, Ende belaeght met herecrachte.291 Dat casteel hadde mure ende grachte, Dat een stucke mochte verbeiden.293 Her Wouter Bertbout dede bereiden294 295 Al Brabant hier en binnen,295 Bi rade der hertoghinnen, Ende deedse alle trekken uut, Torsse ende te voet. Eer si te Hanuut298 298-302 Quamen, met haren here, 300 Was gherumet, sonder ghewere Ende sonder vrede, ende sonder pays, Die bisscop weder Tan Falays; Want hine dorste niet langer letten,303 Doen bi wiste datten ontsetten304
[p. 15]
305 Her Berthout woude, metten lande Van Brabant. Die groote scande, Die daer beginc die bisscop, Die woude hi wreken weder op Heeren Wouter Berthoude, 310 Dien hi weder doen woude Scande, ende sware scade doen, Daer hi meneghen baroen, Ende daer toe meneghen hoegen man, In siere hulpen om ghewan, 315 Van over Rijn, verre ende wide, Ende oec van in dese side, Beide graven ende hertogen, Ende alle die wapenen geplogen Hadden, beide aerm ende rike, 320 Sonder heeren Diederike320 Van Valkenborch, ende die sine, Tusschen der Mase enten Rine, Hadde die bisscop alle ieghen Heeren Berthoude doe vercreghen, 325 Ocht om bede, ocht om gichte.325 Daer toe van sinen gheslechte, Beide staden ende papen,327 Daer toe ridder ende cnapen Clagede hi, dat, met ghewout,329 330 Te Mechelen her Berthout Van Ludeke sinte Lambrechte331 Sijn erve ontcrichte tonrechte, Ende bat hen allen, dat sijt wraken. Si antworden hem ende spraken,
[p. 16]
335 Dat is ghereet waren daer toe. Alsoe vercreech die bisscop doe Een sterc here ende een groot Torsse ende te voet; want hi ontboet Te Ludeke, te Hoye ent te Denant,339 340 Ende ghemeinlike al sijn lant,340 Aerme ende rike, alle die dochten341 Daer toe, datsi striden mochten, Dat mense achter niet en liete Die gravinne Margriete 345 Van Vlaenderen was te hulpen coment Den bisscop, met menegen vromen Man; die lagen, te dire wilen, Mechelen na in drie milen, Tusschen Borcheem ende Rupelmonde.349 350 Al woudic seggen nu en conde350 Vanden heeren niet tgetal, Die de bisscop met hem al Voor Mechelen doen brachte353 Daer hi vore mure ende grachte354 355 Noch ander porte en ghene en vant, Sonder die van Brabant, Ende heeren Berthouts mage;356 Die hadden soe stercken laghe Voor Mechelen soe gheleegt, 360 Dat dicwile wert gheseegt,360 Dat men en wiste van stenen
[p. 17]
In al dlant muer en ghenen, Soe seker ende soe vasten, Alse Mechelen hadde metten gasten,364 365 Die hen te hulpen comen waren, Ende bereet met haren scaren Hilden, torsse ende te voete, Den bisscop Heinric te ghemoete; Soe dat hire door moeste liden,369 370 Sonde hi te Mechelen in riden. Die bisscop was vermoghen Van sterken here, ende quam ghetogen Der stat yan Mechelen soe bi, Dat sine viande ende hi 375 Elc anderen mochten sien. Doen en woude hi niet voort tien;376 Maer hi dede sijn volc logeren, Ende lietse hen verposeren, Ende ghereet maken ten stride. 380 Dus lagen si, in elke side, Ghebattaelgiert drie dage; Want her Berthout, ende sine mage, Ende sijn hulpe, die en wouden niet Den bisscop sueken, dat ment liet;384 385 Om dat die bisscop was sijn heere.385 Daer dede her Berthout aen sijn eere;386 Want hi was des bisscops man. Die bisscop hadde gherne nochtan Ghesien, datmen hadde ghestreden;
[p. 18]
390 Maer die heeren woudent vreden,390 Die daer metten bisscop quamen. Doen si die Brabantsone vernamen,392 Ieghen hen soe starc ghescart, Ende soe willich ten stride wart: 395 (Want die brabantre waren Soe willich met haren scaren,396 Datsi ginghen onderlinghe Om dat vore striden dingen;398 Want doet ten stride soude ghevallen 400 Doen wonde elc van hen allen, Beide torsse ende te voete, Te vorst sijn te ghemoete.402 Dat hadden haestelike vernomen Die metten bisscop waren comen 405 Beide heeren ende baroene); Daer beiageden si die soene,406 Want si vreesden van verdriete. Die gravinne Margriete Van Vlaenderen was daer mede; 410 +Die verwarf doen enen vrede Ende bracht te soenen, in dier manieren, Dat die bisscop met hen vieren412 Riden soude met gheleide,
[p. 19]
Te Mechelen in, aen die ameide;414 415 Want die bisscop hadde gesworen Bi sinte Lambrechte, te voren, Dat hi te Mechelen toe soude,417 Eer hi weder keeren woude, Al waert dien van Brabant leet: 420 Om te volbringhene sinen eet Ghestaede men hem doen, dat421 Hi riden mochte voor die stat, Ende aen die ameide slaen sijn hant (Want ander borge noch anderen pant 425 En vercreech hi van sire soenen). Alsoe wert hem ende dien baroenen, Die hi daer toe hadde verre gehaelt, Voor Mechelen doen betaelt. Daer met moesten si wederkeeren.429 430 Alsoe bleef in grooter eeren Her Wouter Berthout van dier reesen, Bi hulpe van den iongen weesen Van Brabant, die met haren roten433 Den bisscop Mechelen vore sloten, 435 Sonder veste met hercrachte,
[p. 20]
Dat al die ghene, die hi daer brachte, Den bisscop, niet en consten gheanden437 Diere scade: ende diere grooter scanden, Die de bisscop daer af leet, 440 Was hi wel weert, want hi ane street,440 Waer hi mochte, sijn ionge neven, Sint datsi verweest bleven,442 Met scalke treeken ende met fellen. Te Tricht dede hi haer galge vellen444 445 Met crachte, ieghen haren danc,445 Ende daer toe hare dingebanc446 Dede hi daer worpen over rugge. Te Wijc stont bi die brugge448 Enen torre, om dier bruggen hoede,449 450 Daer trac hi vore, met overmoede,450 Die bisscop, stormen met sinen heere. Op dien torre was ghewere452-453 Starc, eer men hem opgaf; Nochtan wan hi hen dien af. 455 Daer waren drie hondert man Van Brabant comen, eer hine wan, Te hulpen heeren Diederike457 Van Valkenborch: hi ware tote Wike Ghereden gherne met ghewout,
[p. 21]
460 Want hi was dien van Brabant hout,460 Ende hadde den toren ontset; Maer dat wert alsoe verlet, Dat des hertogen liede onder Bleven: dat was meer dan wonder; 465 Want dat daer si bleven achter, Dat was die ierste lachter,466 Ende daer toe oec die leste, Dat van orloge of van tweste Dlant van Brabant ye ghewan,469 470 Die wile dat die edele man470 Her Berthout hilt die montborscap. Maer, al was hi daer soe slap, Dat hi den bisscop Wijc liet winnen, Met hulpe dire hertoghinnen 475 Hilt hi soe eerlijc ende soe wale Den lande van Brabant sine pale, Tallen staden ende tallen inden, Datmen niet en can vinden Dat si stoc ochte steen verlooren, 480 Sonder te Wijc allene den torre, Dien die bisscop breken dede.481 Aldus stont met onvreden Brabant, ende met ongemake,483
[p. 22]
Van dien heeren, sonder sake,484 485 Die al om waren gheseten, Ende Brabant ane beten486 Met orlogen, ende met reesen, Tallen staden, eer die weesen Van Brabant quamen te haren dagen. 490 Soudic voort nu ghewaghen Sonderlinghe alder stucken, Hoe men Brabant woude verdrucken, Dies was soe vele meer daer toe, Dan ic nu ghewach doe, 495 Dat verlinghen soude die tale: Daer bi latict altemale, Ende wille voort scriven hoe Johan Van Brabant thertogerike ghewan. Al hebbic vore gemaket cont 500 Een deel, hoe dat met Brabant stont, Na tshertogen Heinrics doot, Tote dat sine kinder worden groot, Ic ben nu ierst ter yeesten comen, Daer ic nu hebbe aen ghenomen 505 Dat icse in dietsche dichten wille: Elc doe my een ghestille,506 Die dese ystorie voort begeert. Heinric, Jan, Godevert, Ende daer toe ioncfrouwe Marie, 510 Dit sijn sonderlinghe die Kinder alle viere bi namen, Die van den hertoge Heinrike quamen, Ende na sine doot verweeset bleven. God, die alle dinc mach geven 515 Na sinen wille, want hi daer af
[p. 23]
Gheweldich heere es, hi gaf516 Den oudsten broeder van desen, Die hertoge te recht soude wesen, Heinrike, selke mesquame,519 520 Beide aen sin ende ane lichame, Dat hi daer toe niet en dochte, Dat hi hertoghe wesen mochte. Dat mercte wel die hertoginne, Der kinder moeder, dat van sinne 525 Heinric niet en was soe vroet, Dat orbor ware ochte goet Den lande, dat hi bleve heere; Daer bi, om dies lants eere, Viseerde si om gerechte trouwe, 530 (Der kinder moeder, die edel vrouwe,) Dat Heinric soude des lants vertien,531 Ende openbare dies lyen,532 Voor die stade ende vor die manne,533 Dat hi op droege Janne 535 Sinen broeder erve ende leen. Des raets droech oec in een,536 Met hare, her Wouter Berthout; Want hi was den lande hout: Daer bi vorderde hi die sake, 540 Dat men Janne soude hertoge maken; Want hi geraecter was ende vroeder541 Dan Heinric, sijn outste broeder. Ic corte beide redene ende woort. Die raet hier af hi ginc voort;
[p. 24]
545 Want doen die kinder waren Soe verre comen te hare iaren, Datsi selve van rechte souden Haer lant berechten, ende houden,548 Wert een parlement genomen:549 550 Te Cortenberge dede men comen550 Die stade van Brabant, clein ende groote,551 Ende daer toe ridderen ende genote,552 Ende al die ghene daer macht aen lach. Op den voorgenoemden dach554
[p. 25]
555 Vergaderden dese alle daer. Daer gaf Heinric openbaer556 Voor hen op sinen broeder Janne, met rade sijnre moeder, Thertogherike van Brabant, 560 Ende woude, dat al dlant Janne voor rechten heere kinde. Van niemanne, die hem versinde,562 En wert scoenre gichte nie Ghegeven tenen male, dan die 565 Heinric sinen broeder gaf, Doen hi des hertogerijcs ginc af. Nochtan vercoes hi dat beste Na die tale Heinrics, in 't leste;568 Want doen hi hadde opgegeven 570 Brabant, leide hi sijn leven In Borgongen, daer menne sinde571 In ene abdye, daer hi inde Alse een monec metten abite:573 Maer hine leidde niet die vite,574
[p. 26]
575 Die de moneke hebben te rechte; Want hi hilt seriante ende knechte,576 Ende hadde allene een scoene sale, Alse hem betaemde wale, Daer men hem diende in, eerlike, 580 Tote dat hi voer in hemelrike, Dat hem God, van rechter scout,581 Hadde bereet. Dus wert hem gout,582 Na sine doot, vore dat caf Van eerterike, dat hi hier begaf. 585 Al scheent ter werelt ramspoet, Die wissel was hem goet, Daer hi met dat mochte vercrigen.587 Hier willic Heinric voort geswigen; Want hem wert gheloent: 590 Hi es coninc ewelijc ghecroent. Nu, hebdi wel verstaen, Dat parlement es soe vergaen, Dat van Brabant Jan Thertogerike daer ghewan, 595 Daer hi niet en was toe gheboren. Doen hi daer toe was vercoren Verhoget, na der werelt eere;597 Want doen hi quam te diere eeren,
[p. 27]
600 Hilden hem steden ende heeren,600 Ende ghemeinlike al dlant. En was heere, riddere, noch seriant,602 Verre ende na, en geen soe wilt, Die van Brabant goet hilt, 605 Hine versochte doen sijn leen.+605 Doen en bleef orloge oec en geen, In Brabant staende, noch oec clage, En worde versoent te dien dage,608 Beide van steden ende van baroenen. 610 Daer quam doen te soenen Die marscalc her Aernout Van Wesemale, dien onthout612 Hadde gheweest die hertoginne. Dus wert alle omminne 615 In Brabant af ghedaen. Doen Johan hadde ontfaen Thertogerike van sinen broeder, Die ghene oec die sire moeder Ende heeren Berthoude te voren 620 Hadden gedaen leet ende toren,620 Die moesten hen ghematen. Die heeren, die alomme saten, Ende ieghen Brabant waren hart: Doen Jan hertoge wart 625 Hilden si hen met ghemake;625 Want Janne ginc sine sake Ter eeren wert, in allen dingen;627
[p. 28]
Want hi ghewan, cortelinghe Daer na, te wive des rijes 630 +Conincs dochter Lodewijcs Van Vranckerike, des groots heeren. Daer quam hi te hoger eeren, Doen hem verre die hoechste man, Die men ter werelt vinden can, 635 Sijnre dochter te wive gaf. Hoe hogelike dat men daer af Die brulocht dreef, entie feeste, Dat soude verlingen die yeeste,638 Woudic dat al tellen voort:639 640 +Maer owi, sonder gheboort640 Sterf si daer na cortelinghe! Haer siele moe te God bringen In sine ewelike ghenade; Want Brabant was si groote scade 645 Ter doot, die edele vrouwe. Beide van scaden ende van rouwen Die groot daer ane gelach Gheswigic, ende doe voort gewach Hoe dat die hertoge doen wies, 650 Ende woude hem wreken dies650-652 Dat Brabant was gevreest, Die wile dat hi was verweest. Sint dat horen ende mamme653-655 Die hertoge liet, daer ne sijn amme 655 Met op voesterde ende hilt,
[p. 29]
Wert beide helm ende scilt Sinen bal ende sinen dop,657 Daer met die kinder, alsi op Wassen, hare spel driven. 660 Dat spel liet hi achter bliven, Die hertoge, in sinen kintschen dagen; Want hi moeste ionc wapen dragen, Om dat hi was verweest bleven:663 Daerbi wert hi, al sijn leven, 665 Ten wapenen bereeder vele Ende beter, dan teneghen spele. Dat dede hi in scine wale;667 Want doen hi Brabant altemale668-669 Ghemeinlike ute brachte, 670 Torsse ende te voet, met hercrachte, Was hi noch doen ionc van iaren. Nochtan woude hi wreken varen Met overmoede sinen voren, Op die ghene, die hen te voren 675 Jeghen hem hadden gekeert. Hi ontboot den grave Robbeert, Sire moyen sone van Aertoys, Die met meneghen fransoys Hem doen te hulpen quam. 680 Doen bisscop Heinric vernam (Die dicke te voren hadde verdient Dat hem die hertoge was onvrient,) Dat die hertoge met here Ute quam, te ghewere 685 En bereidder hem iegen niet
[p. 30]
Die bisscop doen; want hi gheliet, Dat hi ten stride niet en woude comen: Nochtan voer hi, met menegen vromen Man, doen te Sentruden inne.689 690 Die hertoge was toten vinne,690 (Tusschen Leeuwe ende Sentruden steet),691 Comen doen, alsoe bereet, Dat hi ints bisscops lant woude tien: Maer doen quam die bisscop, binnen dien,694 695 Dat die doot hadde gehaelt, (Daer al die werelt met betaelt) Sijnre moeder der hertoghinnen, Daer af die siele moete ghewinnen Vroude, in deewelike leven:699 700 Van hare willic die tale begeven. Tien selven tide quam oec tAken Die coninc Rodolf. Bi desen saken Liet die hertoge opbreken, Sijn here; want hi voer spreken,704 705 Taken binnen, den coninc,705 Daer hi doen af ontfinc Sijn leen, met grooter eeren.707 Des swigic voort ende sal keeren Op die yeeste, daer icse liet. 710 Eer tshertogen here sciet,
[p. 31]
(Dat voor Leeuwe gelogeert lach, Alsic vore dede ghewach), Die ghene, die ute om voeder reden, Berneden soe al ombestreden714 715 Vrihoutheem, in sbisscops lant,715 Alsoe dat men beide roec ende brant Openbare te Sentruden sach, Daer die bisscop binnen lach. Nochtan bleeft ongewroken: 720 Daer en wert oec af gesproken720 Nie sint soene noch vrede; Want die paeus van Roeme dede, Alse men wel heeft hooren seggen, Daer na cortelinge, leggen 725 Eene consilie te Lyoen,725 Daer toe quam menich baroen, Van leeken ende van papen beide; Want van al kerstenheide728 Quamen daer al die prelate. 730 Daer wert, om sine onmate,730
[p. 32]
Die bisscop Heinric ontset Van sinen bisdome, dat belet Met aventuren lichten waer bleven,733 Hadde hi hulde gehadt sijns neven 735 Van Brabant des hertogen; Maer die droech hi hem onmogen.736 Alsoe wert hi des bisdoms quite, Ende voer woenen, als een ermite, Op ene borch, te Montfoort:739 740 Hoe hi sijn leven leidde voort, Sint dat hi dat bisdom liet, Dan hoort te deser yeesten niet;742 Daer bi swigic nu dies. Nu hoort, hoe dat hi opwies, 745 Die hertoge Jan, ende toe nam In grooter eeren, waer hi quam. Doen die hertoge hadde verlooren Sijn wijf, die hi hadde te voren, Van Vranckerike die edele vrouwe, 750 Doen gaf hem na ondertrouwe Sire suster die grave Ghi751 Van Vlaenderen. Noch verre noch bi En wiste men, noch en vant Orberleker Brabant754
[p. 33]
755 En ghenen huweleec dan dien; Daer bi liet ment gescien, Want daer met soe en sciet Die vrientschap nochtan niet Tusschen Vranckerike ende Brabant; 760 Want daer quam tusschen na een bant,760 Die vrientscap moeste toe bringhen; Want daer na nam cortelinghe Jonc Van Brabant ioncfrouwe Marie,763 Tshertogen suster, den hoegen vrie764 765 Den coninc Philips van Vranckerike: Dese maecte hi, eerlike,+ Ghetroude coninghinne Van Vranckerike: dus wert die minne Van Vranckerike ende van Brabant 770 Vernuwet weder; want Die coninc Philips ghewan Sonderlike lief den hertoge Jan, Om wijsheit ende om vromicheide, Die met hem op wiesen beide; 775 Want, eer die hertoge ridder waert, Voer met here te Spaengen waert Van Vranckerike die coninc. In die vaert oec ontfinc Die hertoge Jan oec groote eere;779 780 Want hi brachte den grooten heere Van Vrankerike een conroet781 Te hulpen, soe goet, dat even groot
[p. 34]
En geen en was diesghelike, In al there van Vranckerike. 785 Aldus wert in Saveterne,785 Int conincrike van Spaengen verre, Die hertoge Jan vroech bekint.787 Nu hoort, hoe hi noch meer, sint Doen hi ridders leven leidde, 790 Sine eere ende sinen name bereidde. Doe die coninc Philips sciet791 Ute Spaengen, dat en behoort niet Nu te deser yeesten voort; Daer bi latic hier die woort 795 Bliven vander spaenscher vaert, Ende tellen voort, hoe dat ridder waert Die hertoge Jan van Brabant, Dien ridder maecte metter hant Te Parijs eerlike 800 Die coninc Philips van Vranckerike, Die hem groote eere dede. Daer wert doen oec ridder mede Godevaert, tsertogen broeder Beide van vader ende van moeder: 805 Dese twee worden alle beide Vermeert van vromicheiden Daer na, in corten tide, In allen lande, verre ende wide, Want, na die waerheit van dien dingen, 810 Eer si ridders name ontfingen, In Vranckerike ende in Almaengen,
[p. 35]
In Ingelant ende in Bartaengen,812-814 In Poitau ende in Gasscoengen, In Janpaengen ende in Borgoengen, 815 Ende in allen lande, was worden slap Ten wapenen alt ridderscap; Soe dat men van wapenen vierde817 Daer men wilen meest tornierde.818 Maer doen die hertoge Jan 820 Van Brabant ridders name gewan, Voer hi tornieren ende iosteren,821 Ende die wapene hanteren Eerlike, van lande te lande, Ende quite dire ridder pande,824 825 Die van vremden lande waren, (Want hi en conste niet sparen,) Groote orsse, die hi gaf, Ende etentide, soe datter af828 Verwackerden ende ontsprongen 830 Riddere van allen tonghen, Die te voren laghen stille, Ende om tshertoghen wille Ten wapenen mede quamen, Doen si die vromicheit vernamen 835 Want te voren, over al, Nam hi dat meeste getal Altoes van ridderen op sine side; Nochtan verweerde hi hem met stride, Dat hi al dickest boven bleef. 840 Gheviel oec, dat men onder dreef,840 Soe Wert hi nochtan toten inde
[p. 36]
Altoes, met gheninde,842 Iewerinc op tfelt vonden. Hi woude oec ter tafelronden 845 Altoes sonder vermiden,845 Ende sonder al verdrach, riden, Jegben die vroemste, die men vant; Want hi was selve metter hant Die coenste, die doen levede, een; 850 Dat wel openbare sceen Bi deser selver aventueren, Die nu dese yeeste sal voort rueren. Her Karle, die coninc Van Cicilien, hi ontfinc 855 Jeghen Pirse van Arragoen855 Enen camp; maer, dien okesoen856 Daer dat af quam, latic bliven, Ende sal den camp voort bescriven, Alsoe verre alst aen den hertoge leget; 860 Want om hem es dit geseget. Die camp wert alsoe genomen, Datsi ten crite souden comen862 Jeghen een, op elke side, Met hondert ridderen, ten stride, 865 Bi Borgeaes op die Geronde,865 Ende wie dat daer anderen conde866 Met crachte onder bringen, Dat hi soude, sonder dingen,
[p. 37]
Sire saken sijn te voren.869 870 Te desen campe wert ghecoren Die hertoge Jan van Brabant, Ende tien ridders in sijn lant In sconincs Karels side; Want en was te dien tide 875 Ridder en geen van sinen dagen In die werelt (daer men met slagen Soude behouden lijf ende eer ), Van vromicheit vermeert seere, Alse die hertoge Jan was doe: 880 Daer bi eoes menne daer toe; Dat hi blidelike ontfinc, Ende voer metten coninc Van Vranckerike toter Geronden, Daer hi den camp soude hebben vonden; 885 Maer dien camp en ginc niet voort. Daer bi latic nu die woort Vanden campe bliven hier. Daer toe was wijchgier888 Ende willich die hertoghe Jan; 890 Want, waer dat enich man Met wapenen mochte eere winnen, Daer warp hi hem altoes binnen. Als hi daer toe comen mochte; Want sint dat hi ten wapenen dochte, 895 En sochte hi nie niet el,895 Dan wijch, ochte tornier spel, Van lande te lande, waer hijt vant. Int conincrike van Ingelant Sochte hi oec tornoy ende feeste, 900 (Daer men af mochte scoene yeeste
[p. 38]
Van ridderscape toe bringhen; Maer het soude te seere verlinghen, Soude men dat algader tellen,) Want een deel sijnre ghesellen, 905 Die met hem quamen ten tornoye, (Her Waelraven van Monyoye,906 Ende van Lusselenborch sijn neve,) Waren daer onthouden bleven,908 Metten riken grave van Clare. 910 Doen was tsertoghen scare Daer bi ghecrenct seere. Doen dede hi nochtan als een heere; Want ieghen alle, die hi vant Int conincrike van Ingelant, 915 Ende ieghen hare hulperen mede, Daer ic thant gewach af dede, Woude hi doen met crachte varen, Met dien, die hem doen bleven waren Van in desside der zee, tornieren.919 920 Doen sinde men sesse banieren, Die beste die dlant hadde inne Van Ingelant die coninginne, Den hertoge te hulpen daer. Doen docht den anderen te swaer 925 Jeghen hen, ende te groot Tsertoghen Jans Conroot: Daer bi moeste men doen vermaken
[p. 39]
Dien tornoy, soude hi geraken, Ende deilen met getale; 930 Want si wisten wale, Dat men den hertoge weder nieden931 Niet en mochte, met even vele lieden, Tallen marchen daer hi quam.933 Doen dien tornoy inde nam, 935 En sprac men anders niet Van dien, dat daer was gesciet, Van den hertoge van Brabant; Want in alle Ingelant Spraken die ionge ende die oude, 940 Daer toe riddere ende giroude,940 Vanden levene, dat hi leidde. Dus verhogede ende bereidde. Die hertoge sinen name, soe seere, In Ingelant, ende oec sijn eere, 945 Dat die coninc Edewaert Van Ingelant, inde vaert,946 Sire dochter gaf te wive, (Waert dat si bleve te live,) Tshertogen sone Janne 950 Van Brabant, als hi wiese te manne.950 Daer op gaf die coninc, Dat die hertoge thant ontfinc Van scatte een groot ghetal: Dat bleef te diere feesten al: 955 Want die hertoge gout daer af Dat hi verteerde ende henen gaf;
[p. 40]
Soe dat hem dies niet vele en bleef. Van dire cost, die hi dreef In allen lande, ende vanden gichten 960 Die hi gaf, soude men berichten, Dat soude die yeeste te seere verlingen; Want hi was, in allen dingen Daer doegt aen lach, ochte eere, Te dien tide die milste heere 965 Die men in die werelt vant. Aldus sciet doen uut Ingelant Die hertoge Jan, met grooter eeren, Als menne altoes sach keeren, Van al dien dat hi bestont. 970 Daer bi wert sijn name cont, Sijn eere ende sijn gheval,971 Daer hi quam over al, Dat men sijn vromicheit ontsach, Alse voort die yeeste sal doen gewach. 975 Van Vlaenderen die grave Ghi, Des hertoghen sweer, hi Hadde een orloge bestaen,977 Dat hem te scaden waer vergaen, Jeghen dien bisscop Jan979-980 980 Van Ludicke, diet bisdom gewan Na den bisscop Heinric, Die ontset wert, als ic In die yeeste te voren sprac. Dat orloge was alsoe strac 985 Ende soe swaer den grave Ghie, Dat hi en dorste nie
[p. 41]
Riden in des bisscops lant, Eer hem die hertoge van Brabant Te hulpen quam, dine doe leide 990 Soe eerlike, dat sijns en verbeidde990-991 Int bisdom nieman buten vesten. Dus quam des orloges af, ten lesten, Met eeren, die grave Ghi, Doen hem stont die hertoge bi; 995 Want, na die waerheit, sonder blame, Die vromichheit ende oec den name Tsertogen ontsach men meere, Dan den grave sinen swere998 Van Vlaendren, met al sinen here; 1000 Want sonder ghewere En hadde hi niet ghemoghen, Sonder hulpe des hertoghen, Tbesdom van Ludeke ane striden. Daer af latic die tale nu liden. 1005 Hier na dede een ander vaert Die hertoge Jan te Hoesdinne waert,1006 Met hercrachte, omme dinc Die hem selve ane ginc: Want het gheviel een onminne 1010 Tusschen den heere van Hoesdinne Ende tSertogenbossche, soe dat Jan van Hoesdinne dire stat Vanden Bossche ommate Dede, dat die drossate 1015 Van Brabant dat wreken woude,1015 Ende voer, als hi te rechte soude, Voer Hoesdinne daer om logeren,
[p. 42]
Die die van binnen wouden weren; Want die grave van Hollant 1020 Hadde hen selve metter hant Met al sire macht hulpe ontheten;1021 Daer bi liet die drossate weten Den hertoge, sinen heere, Dat hi moeste liggen seere1024. 1025 Int lant van Hoesdinne met vresen; Want hi ontsach van resen,1026 Die op hem souden ghescien, Ochte hi moeste achter wert tyen. Doen dien hertoge wert cont 1030 Dat sinen drossate alsoe stont, Quam hi selve toe getogen, Met selken here soe vermogen, Eer hi ende die sine Overleden die capiteine,1034 1035 Dat die op die borch boven Te Hoesdinne lagen ute stoven Alse musschen voor den sparware,1037 Doen si worden gheware Dat die hertoge selve quam: 1040 Want waer dat men vernam Den hertoge selve met wapenen comen, Hi hadde van ridderscape soe vromen Name, daer wert men versaget, Alst dier es, dat die leeu jaget
[p. 43]
1045 Alse hi tornich es van sinne. Dat sceen wel voor Hoesdinne, Dat die kertoge doen vant Sonder werringke borch ende lant, Dat die ghene nochtan verloren 1050 Die ieghen hem, te voren, Eer hi selve quam, waren stout. Dit hilt vore met ghewout1052 Die hertoge, met overmoede; Maer dat quam sint te goede, 1055 Soe dat die hertoge weder gaf Den heere van Hoesdinne, daer ic af1056 Bliven late nu die woort. Die hertoge Jan trecte voort Die Mase doen op, met sinen here, 1060 Tote Kessele, daer op te ghewere Nieman sijns en verbeidde. Wat scoenste here, dat yeman leidde, Volgede hem na even groot; Daer bi, doen sijn conroot 1065 Te Tricht over die Mase toech, Alsoe verre als die mere vloech,1066 Vander Denouwen tote hier,6067 Doen die hertoghe wijchgier Quam, waren si in vreesen, 1070 Alle die heeren, van der reesen,1070-1071 Die ieghen hem hadden mesdaen, Eer men hen dede verstaen Waer die hertoge henen soude:
[p. 44]
Maer die hertoge en woude 1075 Niet voorder dan tote int lant Van Limborch trecken doen; want Het es tsertoghen leen Van Limborch dat hi en geen1078-1081 Onrecht noch onmate 1080 En sal doeghen op die strate, Tusschen der Mase enten Rine. Daer leden nochtan scade ende pine Tsertoghen liede van Brabant; Daer bi toech hi int lant 1085 Van Limborch, ende woude dat wreken, Ende dede Rincberge neder breken,1086 Een ridders borch, hiet Mulrepas,1087 Die van den lande van Limborch was Gheweldich drossate te dien tide.1089 1090 Vanden pongise ende van den stride,1090 Daer men met die borch wan, Swigic. Doen die hertoge Jan Int lant logeerde, met ghewout, En was daer niemen soe stout, 1095 Daer die hertoge op woude keeren,1095 Noch grave van Cleve, noch ander heeren,1096
[p. 45]
Sine quamen alle te ghenaden,1097 Ende moesten van haren maesdaden Borgen setten, ochte pande;1099 1100 Want en dorsten, daer te lande, Gheen heere weder staen, Die ieghen hem hadden mesdaen. Soe waest al van hem verveert; Want die eertsbisscop Ziveert+1104 1105 Van Coelne, hi vernam1105 Een parlement, daer hi quam Ieghen den hertoge, op die Rore, Daer men sach hoege voere1108-1109 Den hertoge van Brabant hanteren; 1110 Want en haddene niet geweren Mogen alle die heren, die sijn Tusschen die Mase enten Rijn; Soe eerlike ende soe vermoghen Quam hi ten parlemente getogen, 1115 Daer seere wert gheeert Sijn neve die grave Robeert, Sire moyen sone van Artoys, Die, met menegen Fransoys, Ten parlemente met hem reet: 1120 Want, doen men die Roere leet,1120 Daert parlement genomen waert, Quam iegen menich man gescaert, Die daer anders niet en sochte Dan hi den grave van Artoys mochte1124
[p. 46]
1125 Sien; want sine gelike En was doen niet in Vranckerike; Want hi was over al weert,1127 Ende van daden soe seere vermeert, Dat al die werelt van hem sprac: 1130 Des swigic voort; maer eer opbrac Dat parlement, dar ic af telle, Wert die bisscop Ziveert geselle1132 Des hertogen van Brabant, Soe datsi swoeren metter hant 1135 Op die heylegen, daer beide, Datsi vrede ende vast gheleide1136 Voort ane met crachte souden Tusschen Mase enten Rijn houden. Hier met keerde te lande waert 1140 Die hertoge Jan; want die.vaert Hadde hi bestaen om lantvrede, Dien hi altoes houden dede, Alsoe verre als hijt mochte volbringen. Oec dede hi, na, van grooten dingen 1145 Daer te lande twist vellen,1145 Alse voort die yeeste nu sal tellen. Een iaer, eer dese reyse gesciede, Bleven vele goeder liede Metten grave van Guulcke verslagen,1149
[p. 47]
1150 Dat men wel te rechte sal clagen, In die vrie stat van Aken, Dat die Limborcheeren wraken, Waer sise mochten ane vechten, Ende daer toe vele ander geslechten, 1155 Verre die mogenste, die sijn Tusschen der Masen enten Rijn, Die oec haer vriende verloren daer. Dat orloge was soe swaer Der stat van Aken, ende soe hert, 1160 Dat sire om bedervet wert Soe seere, dat si ware gegaen Altemale in gront, en hadde gedaen Die hertoge Jan van Brabant, Die hem doen onder want 1165 Des orloges metter stat; Want si clagede hem, dat Die stat van Aken onder ginc: Ende want hi, naest den coninc, Haer voget ware, ende haer heere,1169 1170 Dat hi dade aen hen sijn eere, Baden si hem op ghenade, Ende die stat bescermen dade. Die hertoghe Jan dede doe Alse hem van rechte hoorde toe; 1175 Want hi ende al sine vordre ye1175 Hilden tAken die voghedye Vanden Roemschen rike te leene: Daer bi en liet hi en ghene
[p. 48]
Cracht der stat van Aken doen,1179 1180 Daer menich hoge baroen Op stichte sware veede,1181 Die hen allen dede leede, Ende daer toe menich stout geslechte; Maer nochtan hilt te rechte 1185 Die hertoge Jan die stat van Aken, Ieghen dese wedersaken,1186 Soe stoutelike, dat hise met crachte Eerlike ende wel te soenen brachte.1188 Daer met was tsertoghen eere 1190 Tusschen Mase enten Rijn, soe seere, Dat voort ane, van diere tijt, Op den hertoge droegen nijt Die heeren tusschen Mase ende Rijn, Ende boven al die ghene, die sijn 1195 Van Limborch uten geslechte, Dat niemen en conste te rechte Gehouden noch met crachte gedwingen. Daer bi hadden si sonderlinge Om die soene grooten toren, 1200 Want si van Limborch sijn geboren, Van Lutsenborch die grave, Ende sijn broeder her Waelrave, Ende her Waelraven van Monyoyen, Soe datsi hen, ten tornoyen 1205 Van diere tijt voort ane namen, Over al daer si quamen,
[p. 49]
Datsi ieghen den hertoge keeren. Wouden, diese met grooter eeren Hadde ghevoert te menegen stonden 1210 Te tornoyen ende te tafelronden, Met paruren costelike, Iegen die heeren van Vranckerike, Daer si groote eere vercreghen: Nochtan waren si ieghen 1215 Dien hertoge, in alle saken, Sint dat hi soenen dede dien van Aken: Dat sceen wel aen hare werken; Want, tusschen Halen ende Herke1218 Wert een tornoy ghenomen: 1220 Te dien tornoye daden si comen Alle die ghene, die si mochten Vercrighen, ende ten wapenen dochten; Niet die ridders alleene, Maer die seriante al ghemeene, 1225 Met gaderinghen van gheslechten,1225 Oft si volcwijch wouden vechten.1226 Van over Rijn, al tote daer, Quamen si soe openbaer, Op tfelt soe ghescaert, 1230 Dat men wel gheware waert, Dat haer gaderinge was fel.1231 Ende want die hertoge niet el En begheerde dan tornieren, Daer bi, doen hi haer manieren 1235 Ende haer gaderinge hoorde, Brac hi dien tornoy ende stoorde: Niet om dat hi ontsach
[p. 50]
Dat hem selven daer ane gelach Weder scade, ochte ongeval;1239 1240 Maer want elc vorste sal (Die vroet es van sinne,) Twist breken ende onminne Te feesten, waer hi can: Daer bi dede die hertoge Jan 1245 Die gaderinge doen daer sceden; Want daer waren vele veeden, Daer vrese om was van stride; Want daer was in elke side Hoverde groot, ende overmoet.1249 1250 Aldus moestemen, om goet, Des tornoys daer ontberen. Heeren Coenen Werneren1252-1253 Van Overlant, enen vromen Riddere, die daer was comen, 1255 Quite die hertoge sine pande, Ende anderen, die van vremden lande Quamen, ende thare hadden verteert. Doemen daer sciet, wert ghecrieert1258 Enen tornoy over Rijn, 1260 Daer die hertoge dede in scijn Dat hi was sonder hoede, Te Halen; want met hogen moede Quam hi te dien tornoye ghereden, Dien si te Siberge roepen deden,1264 1265 Daer die yeeste sal af rueren: Hoort nu die avontueren. Die hertoge van Brabant bereidde
[p. 51]
Hem te dien tornoy, ende leidde Met hem een deel Brabantsoene, 1270 Die vromich waren ende coene, Ende die wel ten wapennen consten. Doen dese te porne begonsten1272 Te Siberge wert, over Rijn, Daer dien tornoy doe soude sijn, 1275 Dochte dat menegen man wonder, Dat die hertoge dorste onder Die heeren, die hem scenen fel, Soe verre soeken tornierspel; Nochtan en achte hijs niet een twint.1279 1280 Alsoe maecte hi hem bekint Alt dietsche lant, daer ment vernam; Want, doen hi ten tornoye quam, Dede hi recht sinen dinghe Ende onthilt Westvalinghe1284-1285 1285 Ende Overlandere, ende woude keeren Met hen iegen die heeren, Die, tusschen Herke ende Halen, Ten tornoye wouden betalen Dat velt met ghewout.1290 1290 Diere was een die grave Reynout Van Gelre, ende her Waelrave Van Monyoyen, entie grave Van Lutsenborch, ende sijn broeder Her Waelrave van vader ende van moeder, 1295 Ende daer toe die grave van Cleve, Ende menich heere, daer ic begeve1296
[p. 52]
Te vertellene af die namen, Die al te dien tornoye quamen, Die sterc waren ende goet; 1300 Want cracht ende overmoet Was daer groot, in beiden siden. Daer sach men, sonder vermiden, Beide ridderen ende heeren Tornieren, ende met grooter eeren 1305 Van ridderscape betalen. Maer die Van Westvalen, Ende oec die van Overlant, Al waren si metter hant Vromich, ende van herten stout, 1310 Si worden nochtan met gewout Al sciere af gheset. En hadt die hertoge niet belet1312 Van Brabant, ende die sine, Die van in desside den Rine 1315 Haddense gedaen onder. Dan sal men tellen niet voor wonder;1316 Want dien dietschen rike1317 Waren sonder ghelike Die beste die Limborcheeren, 1320 Ende oec riddere ende heeren Tusschen Mase ende Rijn ye. Daer ieghen hilt die edele vrie Van Brabant met ghewelt Te Siberge ten tornoye dat velt, 1325 Dat hem soe eerlike stonden bi Die Brabantre, soe dat si, Op hare side, met gheninde Die porsse droegen, toten inde1328
[p. 53]
Van dien tornoye bina al, 1330 Dies ic nu voort swigen sal; Want men conste niet bedieden Die vromege daden, die daer gescieden Met wapenen in beiden siden; Daer bi latic nu liden 1335 Van den tornoye: maer, doen hi sciet, En sprac men anders niet, Over al tdietsche lant, Dan vanden hertoge van Brabant, Ende vanden levene, dat hi leidde, 1340 Ende hoe dat hi bereidde1340 Sinen name ende sijn eere In allen conincriken seere; Want allen heeren, verre ende wide, Die doen, bi sinen tide, 1345 Tornierden ende te wapenen voeren, Die wecte hi al, ende maecte in roeren, Met sinen tornierspele. Dies hanteerde hi soe vele, Dat te seere soude verlinghen, 1350 Soude men dat al toe bringen, Dat men die stonde soude bescriven1351 Daer bi latict nu bliven Van dien tornoyen die woort, Ende telle van den anderen yeesten voort. 1355 Die hertoge gaf, tallen tide,
[p. 54]
Beide cleder ende gesmide,1356 Heeren Godevaerde (sinen broeder Beide van vader ende van moeder,) Ghelijc dat hi hem selven dede;1359 1360 Want hi voer te wapenen mede. Van lande te lande overal, Daer hi oec selc gheval Ende selc eere van vromicheiden Vercreech, dat alle die werelt seide, 1365 Dat men in geen lant Twee gebroeder nye en vant Van vromicheiden haer gelike. Dat sceen wel in Vranckerike, Dat si vromich ende weert 1370 Waren, ende soe vermeert, Dat een dat vremste wonder, Dat ye mochte geyallen onder Die sonne, brachte die hertoge toe, In Vranckerike, nu hoort hoe. 1375 Diere aventuren raet liet1375 Ghescien, dat een, die Pirs hiet1376 Vander Brochen, soe hoge clam,1377 Dat die coninc Philips nam1378 Aen hem sinen hogesten raet:
[p. 55]
1380 Dese Pirs hadde ondaet1380 Ghetracht op die conincginne, Daer hi met mecte onminne1382 Tusschen hare ende haren man; Dat torende den hertoge Jan1384 1385 (Der coninghinnen broeder Van vader ende van moeder,) Op Pirse alsoe seere, Dat hi aenden grooten heere Van Vranckerike, den coninc, 1390 Vercreech, dat men Pirse hinc Aen die galge te Parijs. Hoe mochte men meeren prijs, Ochte meer eeren ghedincken, Hoe die hertoge woude crincken1394 1395 Pirse, dat hi mochte verlangen Dat hine doen dede verhangen Te Parijs te wederlone, Te dier tijt, dat die crone Aen hem stont van Vranckerike? 1400 Wie sack ye des ghelike? Want, doen men Pirse hinc, Was hi metten coninc Noch doen vele bat, dan enich man; Nochtan quam die hertoge Jan 1405 Dies toe met sinen magen, Daert alle die ghene toe sagen,1406 Die wouden, ende te Parijs waren,
[p. 56]
Dat hi Pirse dede varen Op ene kerre tote Monfacon, 1410 Daer hem menich hoge baron, Hertogen ende graven beide, Tote der galgen daden gheleide,1412 Daer hi op verhangen waert. Pirs hadde, in die uutvaert,1414 1415 Sinen caproen over sijn ogen:1415 Doen en woude men niet geloven Dat Pirs selve ware dat, Maer een ander, in sijn stat;1418 Dies wert tsertogen knape een erre,1419 1420 Ende sprac tote Pirse op die kerre,1420 Ende toech hem den caproen af, Soe dat hi sekerheide gaf, Alder werelt openbare, Dat Pirs vander Brochen ware, 1425 Die men ter galgen wert dede vueren.1425 Aldus vergingen die aventueren Den hertoge eerlike hier mede, Alst van allen dingen dede, Daer men eere aen mochte vercrigen; 1430 Maer dies willic voort al swigen; Want dat en es algader niet legen dat, na, hem es gesciet,1432 Doen hi dat lant van Limborch cochte, Dat hi met orlogen sochte,1434 1435 Ende eerlike met stride wan.
[p. 57]
Hoe dat dorloghe began, Ende hoe dat ten inde es vergaen, Dat sal nu die yeeste doen verstaen. Scadelijc, fel ende swaer, 1440 Gheduerde bina vijf jaer Dat orloge, sonder soene, Tusschen den hertoge ende die baroene, Die hem met crachte Limborch namen, Tote datsi voor Woeronc quamen,1444 1445 Datsi met swerden ende met kniven1445 Becorten, wient voort soude bliven.1446 Hoet daer verginc salic hier na Vertellen, alsoe als ict versta, Na die waerheit die ic sach 1450 Maer ic sal vore doen gewach Hoet daer toequam, van beginne. Van Gelre die gravinne Was eneghe dochter tsertoghen Van Limborch: God, die vermogen1454-1456 1455 Es wel van allen dingen, Hi woude dies van haer gehingen, Datsi vander werelt sciet,1457 Ende na haer geen kint en liet; Daer bi na hare doot thant, 1460 Was Limborch, ende daer toe dlant Gheheellike, met rechte gevallen Den naesten erve van allen, Diere geboren waren ave:1463
[p. 58]
Dat was vanden Berge die grare1464 1465 Adolf; op hem moestet comen: Daer bi hadde hijt gherne genomen. Die grave van Gelre was daer binnen, Ende en wouts hem niet bekinnen.1468 Vanden Berge, die edele man, 1470 Die noode orloge began, Bat doen al sinen geslechte, Datsi hem holpen te rechte, Dat In sijn erve mochte behouden: Si antwerden, datsi en wouden;1474 1475 Die grave van Gelre ware te rike. Maer woude hi van hen yegeliken Deilinghe daer aen bekinnen,1477-1478 Si soudent hem hulpen winnen. Doen die grave Adolf sach 1480 Dat sine mage daden ghewach Datsi deilinge hebben wouden, Die hem te rechte hulpen souden Te sinen rechte, sonder goet, Doen dochte hem al ieghert spoet,1484
[p. 59]
1485 Dat hi hem op hen verliet; Ende hine was selye soe mechtig niet, Dat hijt winnen mochte met crachte; Doen sochte hi wege, daer hi mochte, Ane den hertoge van Brabant, 1490 Dien hi willich daer toe vant: Hem droech hi doen op sijn recht Vanden lande van Limborch slecht,1492 Met alden rechte, dat hem was bleven. Dit wert ghevorwaert ende bescreven1494 1495 Ende soe vaste onder cnocht,1495-1500 Soe met huwelike soe gecocht,1496 Dat niemen en mochte af quiten, Hine woude den hertoge onrecht witen, Noch van maechscape daer toe spreken, 1500 Daer die vorwaerde bi mochte breken. Doen dese vorwaerde was verbonden, Gheviel, ten selven stonden, Dat dlant van Limborch was gesceden
[p. 60]
In tween partyen van veeden; 1505 Want daer waren in geslechten, Die ieghen een wouden vechten, Die Scavedriesche ende Molrepas1507 (Een ridder die geboren was Vanden geslechte van Geilekerken). 1510 Wanneer soe deene partye sterken Ende ophouden wouden die heeren,1511 Dat torende den anderen seere. Ende want, te dien tide, in hare hant Hadden beide eere ende lant 1515 Die Scavedriesche, ende haer mage, Daer af quam doen die plage; Want doen was haer Molrepas,1517 Die drossate te voren was, Vanden ambachte ghedaen;1519 1520 Want dat hadde her Coene ontfaen Snabbe, sijn wedersake,1521 Dat, na, seere tongemake Al den Scavedrieschen quam; Want hare mage van Witham1524 1525 Ginghen hen daer met ave: Want van Gelre die grave Hadde hen gedaen onmate;
[p. 61]
Want hare een was oec drossate1528 Van Limborch, die grave scout1529 1530 Schuldich bleef, die hi hem niet en gout, Noch gelden en woude; daer bi Wert her Molrepas ende si Met vrienscapen vergadert soe, Datsi beide worden vroe,1534 1535 Dat die hertoge Jan cochte Dlant van Limborch, dat hem dochte,1536 Ware hen die hertoge hout, Datsi mochten met gewout Den grave van Gelre wederstaen, 1540 Ende hare viande onder slaen. Ende om dat hen dat soude mogen Gescien, worden si tsertoghen Hulperen doen, ende rieden Den hertoge, dat hi met lieden 1545 Int lant van Limborch quame, Ende hem des ane name; En soude niemen weren mogen. Doen quam die hertoge getogen. Met haren rade, tote int lant1549 1550 Van Limborch, ende stichte brant,1550 Alse richtere ende alse heere. Dien overmoet beneden seere1552 Alle die heeren, die daer sijn Tusschen der Mase enten Rijn; 1555 Want alle den heeren dochte, Waert dat die hertoge hebben mochte Limborch, hi soudse verdrucken,
[p. 62]
Ende onder doen van allen stucken; Dies waren si alle te vernoye,1559 1560 Ende sonderlinge van Monyoye Her Walraven, ende sijn neven Van Luthsenborch, die doen toe dreven Dat metten grave van Gelre keeren Souden gemeinlike alle die heeren, 1565 Tusschen Mase ende Rijn, ende sweren Datsi den hertoge souden weren, Ende vore helpen houden ewelike1567 Van Limborch dat hertogerike.1568 Daer toe oec brachten si 1570 Den bisscop van Coelne, dat hi Dat selve oec ghelovede mede, Daer hi groot ongevoech aen dede;1572 Want hi hadde, openbare te voren, Metten hertoge Janne gesworen, 1575 Dat hi soude sijn hulpere sijn,1575 Ende hulpen, tusschen Mase ende Rijn, Onrecht ende roef weren.1577 Daer bi en hoedde hem, voor sijn deren,1578 Doen die coep was ghesciet, 1580 Die hertoge van Brabant niet. Nochtan ginc hem die bisscop af Om Wassenberge, dat men hem gaf1582 Over acht dusent mare te pande. Doen dochte den heeren vanden lande,
[p. 63]
1585 Alse hen die bisscop hulpen woude, Dat die hertoge voort en soude Daer nemmermeer dorren liden1587 Ieghen hen over Mase, om striden. Dan quam niet na haer viseren; 1590 Want die hertoge woude doen weren Sine ondervenesse, met crachte:1591 Nu hoort hoe hi dat toe brachte. Van Gelre die grave Reinout, Die Limborch doen hilt met ghewout, 1595 Daer dat orloge om began, Hi was maech ende man Des hertoghen van Brabant; Daer bi, doen die hertoge vant Sinen neve den grave in dien,1599 1600 Dat hi hem Limborch woude ontien,1600 Riet die hertoge sinen neve Den graye, op trouwe, dat hi bleve Ter goeder waerheit sire saken,1603 Ende liete enen dach maken,1604 1605 Ende dade sine vorwaerde daer vertrecken,1605 Van sinen huweleke, sonder decken;1606
[p. 64]
Want hi in satheren hadde beschreven,1607 Dat woude die hertoge al hem geven Sonder alle onghevoech.1609 1610 Ende en dochte hem dat niet genoech, Soe boet die hertoge dat gelof, Dat hi quame in sconincs hof: Wat daer voor vonnesse worde gesproken, Dat soude die hertoge ongebroken 1615 Den grave van Gelre laten volgen. Maer die grave was verbolgen Op den hertoge van Brabant, Om dat hi hadde gecocht dat lant, Daer die grave in was te voren. 1620 Doen bleef, om desen toren,1620 Tusschen hen tween die soene. Die grave hilt hem aen die baroene, Die hem met crachte souden Dlant van Limborch hulpen houden, 1625 Dat hem, ende sinen lieden, Ende hen allen doet verbieden,1626 Dat, na, te grooter scaden quam; Want doen die hertoge vernam Dat hi, met doegde noch met minnen, 1630 Aen die heeren niet en mochte winnen, Datsi hem lieten sijn goet, Doen hadde hi des leeus moet; Want hi dede doen, sonder beiden, Torsse ende te voet bereiden 1635 Al sijn volc, ende quam gevaren Over Mase, sonder sparen,
[p. 65]
Rechte als een leeu die dovet,1637 Ende sochte die heeren, die gelovet Hadden dat si weren souden, 1640 Ende Limborch met crachte houden. Die ierste viande, die hi vant, Over Mase, dat was int lant Van Valkenborch, want daer stont binnen1643 Enen torre, dien dede hi winnen; 1645 Want daer waren binnen liede Daer sinen here af messciede:1646. Dat woude die hertoge wreken, Ende dede dien torre af breken. Dit casteel wert, met crachte, 1650 Door broec ende door diepe grachte, Aen stormet, ende toe gheronnen,1651 Alse eerlike alse ye wart ghewonnen Casteel, met scilde ende met spere; Want si daden sterc ghewere 1655 Die van binnen op dien toren; Nochtan bleef hi thant verloren: Dese casteel hiet Limale.1657 Daer af latic nu die tale, Ende telle hoe dat die dinc 1660 Met deser reysen voort verginc. Doen die hertoge van Brabant Ghelogeert lach int lant Van Limborch, met sinen here, Bereidden hen te ghewere
[p. 66]
1665 Ghemeinlike al sine wedersaken: Tusschen Tricht ende Aken Brachten si alle doe Hare heer algader toe, Dat sterc was ende vermogen; 1670 Want daer quam toe ghetogen Uut vremden lande menich heere, Ende menich riddere, die om eere Ende om gewin quam ten stride, Ende over Rijn, verre ende wide. 1675 Ende oec quam met hen ghemeinlike, Beide aerm ende rike, Dat tusschen Mase ende Rijn was, Sonder allene her Molrepas, Ende oec die heere van Witham. 1680 Doen die hertoge Jan vernam Dat al dese groote heeren quamen, Ende hen des ane namen, Dat sine met overmoede Wouden verdriven vanden goede, 1685 Dat hi te rechte hadde vercreghen, Brac hi op, ende voer hen ieghen, Int lant van Limborch, tote Gulpen.1687 Daer quam sijn swager hem te hulpen, van Ludeke die bisscop Jan.1689 1690 Tsertoghen oem, die edele man, Die lantgrave Heinric van Hessen1691 Was daer; maer, hoven hen sessen, En hadde hi niet vele liede, bi dien
[p. 67]
Dat hi was comen. onversien. 1695 Ander hulpe en hadde en ghene Die hertoge, dan sijn lant allene,1696 Daer hi doen met grooter eeren1697 Mede verbeidde alle dire heeren, Die ieghen hem vergadert waren: 1700 Nu hoort hoe dat si hen scaren, Ende hen, in elke side, Saten ieghen een ten stride. Dies hertoghen viande Waren binnen haren lande, 1705 Ende daer toe hadde si Soe vele liede, daer bi Hen allen sekerlike dochte, Dat hen verweren niet en mochte Die hertoge, ende die sine: 1710 Dat daden si wel in scine,1710 Eer si die Brabantre sagen; Want over die Gule, daer si op lagen, Trecten si doen al ghescaert Dapperlike ten hertoge waert, 1715 Bi een bosch met hoegen moede, Ghelijc als liede, die sonder hoede Ende sonder vreese varen striden; Want si waenden wel dorriden1718-1719 Hare viande, sonder wederstaen; 1720 Maer dan ginc niet na haren waen; Want, doen die hertoge hadde vernomen, Dat die vianden souden comen, Doen hadde hi al sijn here ghescart, Soe vaste in een, ende soe hart,
[p. 68]
1725 Den vianden te ghemoete, Dat men, torsse ende te voete, Noyt en sach liede ghelaten Soe coenlike, noch hen bat saten,1728 Dan si daden, te dien stride. 1730 Doen die heeren, in dander side, Vernamen, hoe dat hen ghelieten Die Brabantre metten spiete,1732 Haesten si hen vele min, Dan si daden int beghin, 1735 Ten stride wert; want hen dochte, Dat die strijt niet en mochte Sonder groote scade inden. Bi dien ghingens hen onderwinden Minderbroedere, die doen reden 1740 Tusschen beide, ende deden1740 Dat men tusschen hen doen sprac Een soene, daer den strijt met brac;1742 Want sint dat elc anderen sach, En was daer op dien dach 1745 Riddere ne gheen, noch heere, Soe stout, dat hi hem seere Vore haeste ten stride:
[p. 69]
Soe hert sceent in elcke side. Maer die ghemeinte van Brabant, 1750 (Die wile dat men den raet vant Dat men die soene soude viseren) Moeste men met ghewout weren. Soe coenlike wouden si striden gaen, Datse moeste weder slaen 1755 Die hertoge serve, met crachte, Eer hise stille staende brachte, Tote dat die soene was ghesproken. Dat orloge was doen te broken.1758 Metter soenen, die ghesciede, 1760 Keerde die hertoge ende sine liede Te Brabant wert, met gemake. Dat was ene die scoenste sake, Die ye te voren wert vernomen, Dat die hertoge dorste comen 1765 Int lant van Limborch, metten swerde Soeken sijn recht doene werde.1766 Van Coelne die eertsbisscop, Die hem daer woude lopen op, Met al dien Limborcheeren, 1770 Ende met al dien grooten heeren1770-1774 Van Gelre, van Cleve, van Gutke, van Senne, Ende Tybaude van Lorenne, Ende Assowe, van Spaenhem, van Nuenaren, Van Solmese, van Salmen: dese graven waren 1775 Met hen daer alle doe, Ende menich hoge baroen daer toe,
[p. 70]
Daer ic nu af gheswige, Die alle quamen daer, ten wige,1778 Jeghen den. hertoge van Brabant. 1780 Nochtan.hilt hi, ende sijn lant, Ghebattaelgeert, met grooter eeren, Ieghen alle die groote heeren. Dit was sine ierste reese Om Limborch, daer menege weese 1785 Ende meneghe weduwe na om wert;1785 Want dat orloge bleef alsoe hert, Ende soe fel, ende alsoe swaer,1787-1790 Doen si scieden van daer, Alst ye was te voren, 1790 Die riddere daer af moegdi horen. Doen die soene wert gedaen,1791 En conste my niemen doen verstaen, Maer op den grave waren si bleven Van Vlaenderen, dat bi soude geven1794
[p. 71]
1795 Elker partyen, sonder striden, Met vrienscape in beide siden, Dat hare behoorde metten rechte; Maer die grave was dien geslechte Van Limborch houder meer,1799 1800 Al was hi tsertoghen sweer, Dan den hertoge in dien saken; Daer bi, doen hi soude maken Die soene, eer hijt woude inden,1803 Dede hi van sinen wege sinden 1805 Viere ridderen te Limborch binnen. Die sake en canic niet bekinnen1806 Waer bi dat wert ghedaen; Maer si bleven daer gevaen Vore gisele; die moeste hi1809 1810 Alst wel recht was (die grave Ghi Van Vlaenderen) weder ute quiten;1811 Maer dat en conste hi niet ghewiten Den hertoge van Brabant, Want doen die hertoge sciet te hant 1815 Van Gulpen, waende hi gewinnen Sijn recht van Limborch, al met minnen; Maer dat en mochte hem niet gescien. Alsoe bleef dat orloghe bi dien Voort staende, sonder soene.
[p. 72]
1820 Drossate van Limborch was her Coene Snabbe doen, die hart Ende fel was ten hertoge wart; Daer bi reet hi int lant Van Dalheem, ende woude brant 1825 Ende roef doen openbare. Doen dies wert gheware Van Wegeseten her Reynier,1827 Een stout riddere ende een fier. Die doen was castelleen1829 1830 Vander borch te Dalheem, Reet hine coenlike bestaen,1831 Dat her Coene bleef daer gevaen, Ende daer toe sire mage vele. Dat was dat ierste vanden spele 1835 Daer dat orloge met began; Want en was en geen man, Te Limborch in al dlant, Daer men aen hadde soe goeden pant; Want aen heeren Coenen stont 1840 Longi, Herle ende Spremont,1840 Ende Lybois huus; dat waren viere1841 Goede borge ende diere, Ende ter core alle vaste:1843
[p. 73]
Daer bi warent lieve gaste 1845 (Her Coene Snabbe met sinen magen,) Te Genapie, daer si lagen1846 Ghevaen, te haren onwille. Hier af swigic voort al stille, Tote dat die yeeste weder seget 1850 Dat aen heeren Coenen leget. Nu hebdi wel verstaen, Dat orloghe es op gegaen Op dat lant van Limborch weder; Want men const geleggen neder,1854 1855 Noch om clene, noch om groot; Want dat men den hertoge boot1856 Men hadde hem Limborch gegeven, Dat hem om sterven noch om leven1858 Sine viande niet en wouden laten. 1860 Alsoe ginghen si hen saten Ten orloge wert, in beiden siden: Daer af hadde dat vore riden Van Monyoye her Waelrave, Daer hi ende sijn lant ave1864 1865 Dicke hadden groot verlies. Nochtan getroeste hi hem dies; Want bi wilen waest ghewin; Want hi reet int begin Vore Tricht, daer hi dede 1870 Een huus onsteken, daer hi mede Die ghemeinte ute brachte; Want tfolc van ambachte, Doen daer op ginc die brant.
[p. 74]
Liep hem wapenen al te hant, 1875 Ende ran, met spieten ende met staven,1875 leghen heeren Waelraven, Die buten hilt, wijchgier. Die voget van Tricht, her Ogier Van Haren, ende ander liede1879 1880 Die torsse waren, doen dit ghesciede, Hilden si voor die porte binnen, Ende lieten die ghemeinte rinnen1882 Buten, sonder leidsman; Maer hen volgede na Jan 1885 Van Mille, des bisscops scouthede,1885 Ende andere seriante mede, Die die ghemeinte voort leidden. Her Waelrave ende die sine bereiden,1888 Want si kinden thant wale1889 1890 Dat die stat altemale Ieghen hen niet en was gescart. Dat ontmoet wert nochtan hart; Want Jan, ende sine ghesellen, Reden ane, met soe fellen 1895 Joesten daer, den vianden,1895 Datsi braken toten handen Hare gelavien, datsi vlogen,1897 Ende, na, worden swerde getogen, Daer si met vochten, met eeren; 1900 Want sine wouden niet keeren.
[p. 75]
Op tfelt bleven si gevaen: Doen waest haestelike gedaen Metter ghemeinten, die ran Striden sonder leidsman; 1905 Want die bleef al meest gevaen, Sonder groot wederstaen. Alsoe vielen daer pande In heeren Waelravens hande, Daer hi af hadde groot gheniet: 1910 Nu hoort wat hem daer af gesciet. Doen her Waelraven hadde ghevaen Tsertoghen liede, dede saen1912 Die hertoge sire liede varen Soe vele te Tricht, datsi waren 1915 Met dien van Tricht ende van Aken Stare genoech haren wedersaken; Datsi hen wel cont deden1917 Eer die kerstdage leden; Want si toghen doe, 1920 Van enen inde ten anderen toe, In heeren Walravens lant Van Valkenborch, ende stichten brant Al. dlant doer, met crachte. Daer toe logeerden si met nachte1924 1925 In sijn lant, sonder ghewere. Alsoe worden, met dien here, Eerlike ende wel betaelt Alle die pande, die hadde gehaelt Her Walraven voor Tricht, te voren. 1930 Daer bi hadde hijs bat ontboren,1930-1931 Met eere vromen, ende oec eeren.
[p. 76]
Doen dat heer soude wederkeeren, Ende dat lant al was gestoort Van Valkenborch, als ghi nu hoort, 1935 Keerden selke te Tricht waert,1935 Ende dandere trecten, al ongespaert,1936 Vore Rode, datsi winnen1937 Wouden met storme; maer die van binnen Si waren soe versien daer ieghen, 1940 Datsi ten planken boven creghen,1940 Ende weerden hen soe lange wile Dat in theer buten met enen pile Ghescoten wert her Wenemaer Van Gemelingen, die aldaer1944 1945 Voor die stat al thant bleef doot: Dat was scade ende jammer groot, Want hi was vromich ende vroet, Ende oec over al goet, Die beste een die men vant 1950 In Vranckerike, of in Ingelant, Ochte int rike van Almaengen, Ende weder om al tote Spaengen. Daer bi was sine doot scade Den lande van Brabant. Ghenade 1955 Moet sine siele vinden met Gode! Om sine doot keerden van Rode
[p. 77]
Die Brabantre, ende die van Aken. Nu hoort voort van dire wraken Die weder na ghesciede hier op. 1960 Van Coelne die eertsbisscop Hilt te Nuse ten selven tide1961 Hof, daer menich man was blide, Die weder droeve wert ende gram, Doen hem die boetscap quam, 1965 Dat die hertoge van Brabant In heeren Walravens lant Met crachte hem hadde ghewroken, Met banieren al ontploken,1968 Hoverdichlike ende openbaer; 1970 Want die grave was al daer Van Luthsenborch, ende her Waelrave Sijn broeder, ende die grave Van Gelre, ende al die heeren, Die hen met crachte wonden keeren, 1975 Om Limborch, met ghemeinder hant, Ieghen den hertoge van Brabant: Die ginghen hen doen beraden, Hoe datsi met grooten daden Te wraken weder mochten comen. 1980 Doen wert die raet genomen,1980 Dat daer na wert cortelinge Te Valkenborch een gaderinge, Daer dese heeren al quamen, Die ghi nu hoort met namen, 1985 Ende alle die ghene daer toe, Die si vercrighen mochten doe. Ende doen si alle vergadert waren Te Valkenborch, deedse met scaren
[p. 78]
Her Waelrave al ute riden, 1990 Ghelijc ofl si souden striden, Met grooter feesten alsoe blide, Dat men hoorde, verre ende wide, Hare singen ende haer ruten; Want met tamburen ende met fluten 1995 Reden si doen, tot vore Wijc:1995 Daer bereidde hem yegelijc Met targen ende met swerden1997 Te storme te gane, ende gheberden, Ocht sijt thant souden winnen.1999 2000 Maer Tricht was doe binnen Van alrehande dinghen, Dat behoort ter weringhen, Te dire tijt sonder breke;2003 Want her Heinric van Gaesbeke, 2005 Ende van Diest her Aernout,2005 Ende daer toe menich ridder stout, Ende menich vrome seriant, Was daer doen in, van Brabant, Die ten storme wert waren vlugge. 2010 Nochtan was ontwee die brugge2010 Tusschen Tricht ende Wijc doe; Maer nochtan ronnen si toe Over boeme, sonder vieren,2013 Ende volgeden thant den banieren 2015 Van Gaesbeke ende van Diest mede, Daer men doen onder dede Soe groot gheweer, op dien dach,
[p. 79]
Dats ewelike sal sijn gewach; Want si behilden met crachte 2020 Beide planken ende grachte, Die niet en waren alsoe vaste leghen die sterke gaste, Die men int dietsche rike vant: Die weerden selve metter hant2024 2025 Van Gaesbeke ende van Diest die heeren, Beide met soe grooter eeren, Datsi scenen wel die beste Op dien dach, die men wiste, Met storme sach bewaren;2029 2030 Want si leidden, sonder sparen, Te storme soe coenlike die van binnen. Dat dire van buten ane rinnen,2032 Al waest fel ende hert, Alsoe weder staen wert, 2035 Datsi door noot moesten keeren; Alsoe, datsi met meere eeren Te Valkenborch waren bleven. Nochtan, die dade, die daer gedreven Worden, beide buten ende binnen, 2040 En mocht men niemen doen bekinnen,2040 Hine hadt metten ogen selve gesien: Daer bi swigic nu van dien, Ende telle voort van diere dinc, Die her Waelraven ane ginc. 2045 Doen ute Wijc her Waelrave Ende sijn heer weder ave Worden ghedreven met ghewout, Was hi overmoedich ende stout, Ende en liet doen die heeren,
[p. 80]
2050 Die met hem quamen daer, niet keeren, Hine hadde sijn scade ende sinen toren Ghewroken eerlike te voren, Op den hertoge van Brabant; Daer bi leidde hise int lant 2055 Van Daelheem met hoverden, Ende dede tsertoghen onwerden2056 Storen al dat lant doe, Met brande, al toter Borch toe. Met banieren al ontploken: 2060 Hier bi soe wert ghewroken Her Waelrave weder daer. Aldus wert dat orloge swaer, Je lanc soe meer, in beiden siden, Soe dat haer bernen ende haer striden, 2065 Datsi ieghen een dreven,2065 Al niet en mach sijn bescreven, Alsoe alst hen ghesciede; Want dies hertoghen liede Lagen te Tricht ende tAken, 2070 Die achter lande voren braken,2070 Daer si die viande scaden mochten. Dlant van Daelheem wert aen vochten Van lieden, die te Herne lagen,2073 Diet altoes te rovene plagen: 2075 Dies was die hertoghe Jan soe gram, Dat hi selve voor Herne quam, Ende wan op hen, met crachte, Eiken tune, ende diepe grachte,2078
[p. 81]
Met storme alsoe, dat die van binnen 2080 Dore noot moesten rinnen Alle op enen kerctoren. Alsoe wert Herne doen verloren, Ende verbernt al inden gront. Aldus voer, te meneger stont, 2085 Die hertoge Jan van Brabant In sire viande lant, Alst hem bestac met overmoede;2087 Maer altoes bleven op haer hoede Soe seere sine viande, 2090 Datsi buten haren lande Die Mase te hen wert niet en leden: Sonder teere tijt, soe reden2092. Her Walrave, ende die sine, Te Lomelle op die Campine,2094 2095 Ende bernden torp al ave; Maer daer en hadde her Waelrave En ghene eere af nochtan; Want, dat hi die reise began, Dat was stolinge, met machte2099 2100 Ghedaen, vele meer dan met crachte. Maer daer af la tic bliven Die tale, ende sal voort scriven Een scoene reyse, ende een groote, Die van Brabant die ghenote2104 2105 Met ridderen ende met cnapen reden, Sonder den hertoge, datsi deden Met tsertoghen gebode al, Alse voort die yeeste nu tellen sal.
[p. 82]
Alle des hertoghen viande 2110 Roveden, ende namen pande Op die van Aken buten, Ende daden hen die wege versluten,2112 Alsoe, dat men tAken binnen En ghene spise en mochte gewinnen.2114 2115 Daer bi waenden si die stat Van Aken maken alsoe mat, Datsi den hertoge souden begeven; Maer die van Aken bleven Aenden hertoge, daer sie vonden 2120 Hulpe ende trouwe, tallen stonden; Want doen den hertoge wert cont, Hoe dat die van Aken stont, Dede hi, te Tricht binnen, bringen Vele ende ghenoech van allen dingen 2125 Dies tAken was ghebreke. Her Heinric van Gaesbeke Volghede diere spisen na, Ende die heere van Breda,2128 Her Arnout, die sijn broeder 2130 Was van vader ende van moeder, Ende van Diest her Arnout,2131 Ende die vromeghe Berthout, Beide sone ende vader, Ende dese heeren allegader 2135 Van Kuec, ende van Berlaer,2135-2137 Van Hoesdenne, van Rotselaer, Van Walheem, ende van Wesemale:
[p. 83]
Dese hadden te Tricht wale Met helmen torsse XII^c man, 2140 Die daer sinde die hertoge Jan,2140 Datsi die spise souden gheleiden; Want sertogen viande seiden, Ende daden mere daer af lopen,2143 Datsi die spise moesten vercopen 2145 Sonder gelt int swerts oort,2145 Quamen si over Mase voort.2146 Om die hoverdege tale Laghen si te Tricht wale Openbaer, met haer scouwen,2149 2150 Soe lange, men ware. vander Denouwen Toter Masen wel te tide Comen ieghen hen te stride. Doen si gebeet waren met staden Daden si die spise laden, 2155 Die si gheleidden al ghescaert,2155 Ende voeren tAken waert, Met ontplokenen banieren, Die rechte strate, sonder vieren, Soe verre dat die van Aken quamen 2160 leghen hen, die doen namen Die spise, ende voerdense in die stat. Doen waren alle die heeren mat,2162
[p. 84]
Die hen te voren utermaten,2163 Dat die van Aken moesten laten 2165 Den hertoge, eer yet lanc door noot,2165 Want den honger. Daer bi was groot2166 Die bliscap van ouden ende van iongen TAken (die doen alle songen Ende riepen in allen straten: 2170 ‘ Coenlike mogen wi ons verlaten Op den hertoge van Brabant; Want en es ander heere int lant! ’) Doen men die spise tAken brachte, Hier af swigic. Die met crachte 2175 Die spise gheleidt hadden tote daer Keerden te Tricht, openbaer, Die strate die si quamen, weder. Doen si den berch souden neder Riden, onverre van Gulpen, 2180 Doen seide men, dat met sire hulpen Her Waelraven daer bi ware: Doen bleef diere Brabantre scare Stille houdende, langen tijt, Ende beidden na dien strijt, 2185 Dien si gherne hadden gesien; Maer wat men hadde geseget van dien Dan was anders niet dan woort:2187 Daer met reden si doen voort Te Tricht in, sonder vreese. 2190 Dat was ene die scoenste rese, Die men te rechte mach viseren, Doent alle die heeren wouden weren, Die den hertoghe onhout
[p. 85]
Waren, dat met ghewout 2195 Aken nochtan wert ghespijst: Maer die yeeste voort wijst Dat die van Aken niet en gouden, Dien dienst, alsi te rechte souden, Eer dat iaer inde nam: 2200 Nu hoort hoe dat toe quam. Verre die scoenste ende die meeste Aventure, die heeft die yeeste,2202 Ocht die in dorloghe ghesciede, Hadden tsertoghen liede 2205 TAken binnen diere stat; Want het gheviel alsoe, dat Ene partye tAken sloech Ieghen den hertoge, daer met droech Dies conincs scouthede,2209-2210 2210 Die dire stat verstaen dede Dat logene was ende baraet;2211 Want hi seide hi brachte hen raet Ende hulpe vanden coninc. Dien torre, daer die clocke op hinc2214 2215 Besloten, diene dede hi saen Met ghewout doen op slaen, Ende dede, metter banclocken, Die ghemeinte te gader locken: Dat was daer bi al ghedaen, 2220 Datsi wouden doen verslaen In die stat tsertoghen liede. Die coenste daet, die ye gesciede, Verre ochte bi, in enich lant, Daden die daer van Brabant,
[p. 86]
2225 Die doen tAken waren binnen; Want doen si saghen rinnen Die ghemeinte, ter plaetsen waert Daer ieghen hen was ghescaert Die scouthete, ende sine partye, 2230 Nochtan en twivelden si nye,2230 Datsi daer omme vlien souden: Maer si viseerden, datsi wonden, Als men woude op hen lopen, Hen soe eerlike vercopen 2235 Ende soe diere, eer mense vellen Soude, dat men na mochle tellen Van hare stouter aventuren, Alsoe lange als soude die werelt duren. Op dien troest gingen si staen,2239 2240 Doen si die clocke hoorden slaen, Op enen hornec van ere straten2241 Soe coenlike hen ghelaten, Ochte si alle waren lyoene;2243 Nochtan was doen te doene 2245 Iegen al die stat die strijt; Daer bi aventuerden sijt Onverdinckelike seere,2247 Daer si mede soe groote eere Van vromicheiden ontfingen, 2250 Datmen moet toebringen Hare namen, met rechte wale. Daer was die heere van Wesemale,2252 Die marscalc van Brabant, Die men int orloge vant
[p. 87]
2255 Altoes coene ende stout: Sijn name was her Arnout, Heeren Arnouts broeder sone, Die tymplere was ene lange doene.2258 Die yeeste noemt, te meneger stont, 2260 Den marscalc, hier bi es cont2260 Hoe hi es van Wesemale; Daer af blive nu die tale. Daer was oec her Arnout Van Ysche, ende her Berthout,2264 2265 Die voorsienich was ende wijs, Ende van Boutersheem her Lonijs,2266 Ende her Jan van Rotselaer, Ende oec waren seriante daer Van Brabant met hen een deel; 2270 Hen quam te hulpen oec Screveel,2270 Die in die stat was van magen.2271 Doen die Brabantre dat sagen Dat hen soe vele hulpen quam, Die hoechste daet, die men vernam 2275 In die werelt ye ghedaen, Ghinghen si daer doen bestaen; Want her Leonijs Van Boutersheem, dies prijs2278 Datmen niet en mochte vertellen, 2280 Liep ghenendelike vellen, Daer die stat vergadert was
[p. 88]
Van Aken al in enen tas,2282 Den leidsman van hen allen. Doen die was gheyallen, 2285 Liepen met crachte doe Die Brabantere alle toe, Soe coenlike, datsi thant Behilden daer die overhant; Want doen daer her Tielman 2290 Van Lenke viel, doen ran Die ghemeinte al meest neder Een strate al om, ende quam weder Ten Brabantren, ende gheliet Ocht bi hen niet en ware ghesciet. 2295 Aldus bleef her Tielman Van Lenke, die dit began, Ende sire dochter man, doot, Ende die scoutheet vloe, door noot, In die kerke sijn lijf behouden, 2300 Ende met hem alle, die wouden Plichten in die partye.2301 Waer wert in die werelt ye Soe scoene aventure vernomen, Als op dien dach dien vromen 2305 Ridderen daer versceen, Diere onna daer was een2306-2307 Ieghen dusent, in dander side, Daer ieghen met stride Nochtan haer leven ontdroegen, 2310 Ende daer toe datsi versloegen2310 Soe eerlike haer wedersaken, Datsi met crachte Aken
[p. 89]
Behilden in die hant Haren heere den hertoge van Brabant,2314 2315 Ende dien scoutheet verdreven? Want die van Aken bleven Voort ane den hertoge hout, Dat hi hen met trouwen gout, Alse sijs noot hadden, overal, 2320 Alse voort die yeeste toenen sal. Dien bisscope Ziverde Van Coelne was dat orloge herde;2322 Want hi dede die borch te Kerpen2323 Inden grond neder werpen, 2325 Daer hi mede dat orloge, Tusschen hem enten hertoge, Makede fel ende hart. Dat Kerpen verloren waert,2328-2338 Eert vanden hertoge wert ontsettet, 2330 Dat wert daer bi verlettet:2330 Want en hadde doen bewaert Ende ghemant her Sceifaert,2332 Ende her Woutre van Winde,2333 Soe wel, dat sijt met gheninde 2335 Waenden hebben met stride
[p. 90]
Gehouden, tote dien tide Dat hen die hertoge ware comen Te hulpen, hadde hijt vernomen Dat ment soude hebbben verloren, 2340 Hi hadt ontset, emmer te voren,2340 Coenlike met overmoede; Maer si waren sonder hoede Altoes in die borch binnen, Dat mense hen mochte afwinnen, 2345 Sine souden wel langen tijt,2345 Ieghen storm ende ieghen strijt, Tsertoghen daer op verheiden; Maer si hadden doen bereiden2348 Buten soe eyselike een werc, 2350 Daer die van binnen haren merc2350 Aen en leiden, cleine noch groot, Daer men vier met in scoot, Ende verbranden die van binnen, Datsi ute moesten rinnen. 2355 Aldus wert Kerpen te broken, Dat seere na wert ghewroken,2356 Eer dat orloge inde nam; Dus swigic thant. Doen quam Die somer, dat men mochte logeren2359 2360 Te velde, gingen si viseren, Die bisscop ende sine gesellen, Daer ghi vore af hooret tellen, Datsi den hertoge van Brabant
[p. 91]
Souden doen comen in haer lant, 2365 Over Mase weder te stride; Want si waenden te tien tide Vele mechteger sijn dan hi: Op dat soe gaderden si2368 Alle die si mochten bringen, 2370 Ende waenden varen dwingen Met ghewout die stat van Aken: Daer vielen si doen vore, ende braken Buten enen kerctoren, Te Berge ende oec te Horen,2374 2375 Dat ghevest was ende bewaert. Doen si aldus ghescaert Ende gelogeert voor Aken lagen. Voerent die van binnen wagen Ten Pongise, buten den grachten, 2380 Soe datsi die van buten brachten Bi wilen in scade groot, Van sulken die daer bleven doot.2382 Maer dit logeren ende desen strijt En duerde niet langen tijt; 2385 Want die hertoge Jan Van Brabant, hi ghewan Menegen grooten heere te hulpen, Die met hem niet en was te Gulpen Te voren, in dander iaer; 2390 Want met hem quant nu daer, Al van Borgoengen her ave,2391 Her Ottelet, een rike grave,2392 Ende oec quam met hem doe Tsertogen broeder toe 2395 Van Borgoengen eerlike,
[p. 92]
Ende daer toe menich rike Grave, ende menich hoge baroen, Vander Marchen, van Sessoen,2398-2401 Van Sympoel, van Vendome, 2400 Van Jastelioen, ende van Crome, Van Nouille, van Momorasi, Ende daer toe, verre ende bi, Menich ander hoege man, Die ic genoemen niet en can, 2405 Pickaerde, ende Fransoyse, Henewire, ende Jampenoyse,2406 Borgengone, ende Poitevine, Vlaminge, ende Artesine, Haspegouwere, ende Hollandre, 2410 Ende daer toe soe vele andre, Doen hise al te gader brachte, Dat hi over Mase met crachte Trecte, soe mechtich dat hi Die stat van Aken daer bi 2415 Verledichde, met grooter eeren,2415 Van al den grooten heeren Diere vore met haren lieden Logeren: hoe datsi scieden2418 Alsoe van diere stat van Aken, 2420 Sal voort die yeeste cont maken. Al dies hertogen viande Hadden hen in allen lande Versien, verre ende wide, Van hulpen, datsi bat te stride
[p. 93]
2425 Bereet waren nu daer, Dan si, vore, in dander iaer, Ieghen hen te Gulpen quamen; Nochtan doen si vernamen Dien hertoge over comen 2430 Te Tricht, met soe meneghen vromen Baroen, als met hem doen was, Toghen si voor enen pas2432-2453 Tusschen Tricht ende Aken houden, Bi Gulpen weder, daer si wouden 2435 Des hertoghen op verbeiden. Die hertoge dede sijn heer bereiden. Ende woude sine viande soeken. Doen makeden, van witten doeken, Alle die metten hertoge waren, 2440 Boven alle hare wapene, baren,2440 Dat elc anderen kinnen mochte Bi dien tekene, als menne sochte. Men waende nochtan, sonder waen, Seker den strijt hebben bestaen; 2445 Want die hertoge hadde doe Sijn vriende ende sijn mage daer toe Met hem daer bracht, datsi met swerden2447-2449 Becorten woude, wien dat werden Dat lant van Limborch soude te deele. 2450 Een groot heere, her Rau van Neele,2450 Die den grave Reinout Van Gelre was siere saken hout,
[p. 94]
(Want bi was, alsic versta, Des graven maech na,) 2455 Daer bi sinden die coninc2455 Van Vranckerike daer, om dese dinc, Dat hise te soenen bringen soude; Want die coninc Philips woude Den hertoge Janne van Brabant 2460 Met hem leiden dore, int lant2460 Van Arragoen, als hi dede; Want die hertoge woude oec mede, Ende liet die soene te voorder maken: (Ende oec een deel bi dien saken2464 2465 Dat op die selve wile die doot,2465 Daer mede cleine ende groot Emmer inden moet sijn lijf, Ghenomen hadde sijn wijf, Die hertoge van Brabant,2469 2470 Dies graven Gies van Vlaendren lant Dochter, die goet was ende wijs: God geve haer sijn paradijs! Hier sal die tale van haer bliven.) Die dedemen alsoe bescriven2474 2475 Ende besegelen, dat si2475-2477 Weder op den grave Ghi Van Vlaenderen bleven,
[p. 95]
Dat hi elken soude gheven Sijn recht, ende voort verclaren 2480 Hoe datsi ghesceden waren Te Gulpen, vore, in dander iaer. Op die vorwaerde keerde daer Hare alre heer, in beiden siden, Weder te lande wert, sonder striden.2484 2485 Alsoe worden die van Aken Quite van hare wedersaken, Diese met crachte hebben beleget, Alse die yeeste te voren seget. Doen dat heer al was ghesceden, 2490 En bleef die soene vander veden Ghestadich niet, dat was daer bi: Van Vlaenderen die grave Ghi, Al was hi tsertogen sweer, Hi hilt in ander siden meer; 2495 Want hi wanet soe inden,2495-2497 Dat hi Limborch soude ontwinden Den hertoge, diet met rechte cochte. Dat vordeel, dat hi daer in sochte, Ende sijn viseren, ende sijn driven, 2500 Latic nu wel achter bliven; Want daer en was niet ane bewant;2501 Want die hertoge van Brabant, Noch om sterven noch om leven En woude hi den coep begeven 2505 Van Limborch, in ghere wijs. Si hilden daer af te Parijs, Beide die partyen, dadinge,2507
[p. 96]
Voor twee hoge coninge, Van Vranckerike ende van Ingelant:2509 2510 Daer wert die hertoge van Brabant Van diere saken int recht vonden Openbare: nochtan en conden Die twee coninge niet gemaken, Dat hem sine wedersake 2515 Dlant van Limborch wouden laten; Daer bi en conste men niet gesaten Den twist, noch geleggen neder. Alsoe begonsten si doen weder Dat orloge, ye lanc soe felre; 2520 Dat sceen wel den grave van Gelre; Want, in dat selve iaer, Wert dat orloge soe swaer In beiden siden, ende soe herde, Dat, van Veemle tot Bomelwerde,2524
[p. 97]
2525 En geen huus ints graven lant Van Gelre en bleef sonder brant, Dat die Brabanters al deden. Des graven liede van Gelre reden Te Weenle, over die Mase, daer ieghen,2529 2530 Daer die Brabantre vercreghen Gheluc doen, ende grooten prijs; Want daer gheviel een pongijs, Daer die van Brabant niet en brachten Enen man ieghen hen achten: 2535 Nochtan, doen die strijt ghesciede, Ghingen onder des graven liede2536 Van Gelre bi alsoe, Datter daer een deel vloe, Ende oec een deel gevaen bleef. 2540 Die groote dade, die men daer dreef. En conste men niet vertellen al. Nu hoort, hoe dat ongeval, Daer Kerpen met wert gebroken, Opden bisscop wert ghewroken, 2545 Niet stolinge, met nachte, Maer openbare met heercrachte; Want die hertoge van Brabant Reet tote ints bisscops lant, Met banieren al ontploken, 2550 Ende dede vier ane stoken, Dat die roec op ghinc Alom ende om, voor Loggelinc,2552 Al dat lant op ende neder. Van Vrisheem tot Blaetseem weder2554 2555 Wert ghestoert met hoverden,
[p. 98]
Des bisscops lant, met onwerden, Soe coenlike, dat die daet sceen Wale der meester wonder een,2558 Dat men daer sach ye gesciet. 2560 Dat en es nochtan al niet Iegen die scade, ende die scande, Die al binnen sinen lande Die bisscop, na, daer om leet, Doene oec die hertoge ane reet,2564 2565 Soe scadelike, dat hi vergout Kerpen meer dan dusentfout, Alse die yeeste (te dien tide Dat si telt van dien stride ), Na die waerheit toent wale: 2570 Hier af latic nu die tale, Ende doe die waerheit nu verstaen, Hoe voort dat orloge es vergaen. Hier telt die yeeste groot wonder2573-2579 Vanden hertoge, die sonder 2575 Vrede liet, ende sonder soene, Sijn lant ieghen die hoge baroene, Die hem fel waren ende hart, Ende voer te Arragoen waert,2578 +Metten coninc van Vranckerike. 2580 Waer sachmen nie desgelike Van wondre, dat daer ane dede
[p. 99]
Die hertoge? want hi leidde mede Ute sinen lande verre te voren,2583 Almeest die beste al ute vercoren 2585 Baenrotse, riddere ende cnapen;2585 Nochtan was ghescapen, Doen hi uten lande reet, Dat orloge alsoe wreet, Dat ye lanc soe meer wijch es: 2590 Maer nochtan, alle des Ghetroeste hem die hertoge, Ende beval land ende orloge Heeren Wouter Berthoude, Dat hijt verhueden soude 2595 Ieghen alle sine viande. Alsoe keerde uten lande Die hertoge Jan van Brabant. Doen hi gherumet was, na thant,2598 Dede die grave, zonder beiden, 2600 Van Lutsenborch sijn heer ghereiden,2600 Ende trecte voor Freppont,2601 Dat in tsertoghen hulpe stont, Want het hilt die casteleen, Die doen was te Daelheem, 2605 Her Reynier van Wegeseten, Die hem dies hadde vermeten,2606-2607 Hulpe hem her Berthout, Dat hi Freppont met ghewout Met stride ontsetten soude;
[p. 100]
2610 Maer heeren Wouter Berthoude En dochte die raet niet goet, Dat men om overmoet (Daer niet vele ane en lach,) Brabant op enen dach 2615 Altemale soude aventuren; Daer bi liet men doen gbeduren2616 Van Lutsenborch den edelen man Vore Freppont, soe lange dat hijt wan. Aldus wert Freppont verloren. 2620 Maer beter vele, dant was te voren, Wert daer na weder sciere Dien casteel heeren Reyniere; Want hi deden weder winnen ave,2623 Met behindicheit, den grave 2625 Van Lutsenborch. Dus bleef dat leet In beiden siden even heet, Al die Mase op ende neder, Van Oesselinc tot Hollant weder.2628 Van op die Mase bilt te stride 2630 Dat orloge, in tsertogen side, Die heere van Cuyct doen, her Jan, Die, sint dat dorloge began, Selden liet hi des graven lant2633 Van Gelre sonder roef ochte brant; 2635 Want hi dede daer bi stichten, Ende vaste planken ende grichten2636
[p. 101]
Eene stat, die hiet Ten Grave,2637 Daer groote scade ave Des graven lant van Gelre quam; 2640 Daer bi bereidde hem ende quam Die grave van Gelre ghetogen Vore den grave, soe vermoghen, Dat hijt woude breken met ghewout; Maer doen sinde her Wouter Berthout, 2645 Die montbore was van Brabant,2645 Den heere van Kuuct te hulpen thant, Sinen sone heeren Berthoude, Dat hi den heere van Kuuct soude Helpen verweren sijn lant, 2650 Een groot heere ute Brabant. Her Arnout van Gaesbeke, Quam oec, met grooten ghetreke2652 Van here, dat hem volgede na, (Want hi was heere van Breda,) 2655 Heeren Janne van Kuuct te hulpen mede; Maer van soenen, noch van vrede, En woude hi hem niet ane winden;2657 Maer hi wout helpen inden Metten swerde, woude men striden. 2660 Die grave van Gelre en woude niet liden Die Mase doen, met sinen lieden: Dus bleef die strijt; maer doen si scieden Bleef in des graven heer doot, Die men van binnen uutwert scoot, 2665 Her Tielman van Scinne,2665
[p. 102]
Die beste riddere een, die inne Al dies graven lant was doe, Ochte in al dat lant daer toe Tusschen der Masen enten Rine, 2670 Sonder van Borne heeren Goeswine;2670 Maer daer af latic die tale; Want en hadde nu niet wale2672-2675 Te deser wilen sinen tijt. Reysen, orloge, ende strijt2674 2675 Ghevielen daer te lande Soe dicke, ende soe menegerhande, Dat te seere soude verlinghen Soudement al toe bringen; Daer bi cortic die woort. 2680 Nu hoort vanden hertoge voort, Hoe dat die weder quam Van Arragoen, daer hi nam In die vaert scade groot;2683 Want op die vaert bleven doot, 2685 Sonder slach ende sonder steke, Her Heinric van Gaesbeke, Een baenrots ende een groot heere, Die wel was te clagen seere: God geve hen dewelike paradijs! 2690 Die vromeghe her Leonijs Van Boutersheem bleef oec daer,2691 Ende her Jan van Rotselaer,
[p. 103]
Ende her Jan vanden Wale2693 Van Wavere, dire men wale 2695 Met rechte ghedincken sal, In die werelt over al, Ewelike om haer vromege dade. Daer storven oec, dat was scade, Vander Hutten her Jan2699 2700 Ende sijn sone, twee vromege man, Ende van den Bossche her Jan,2701 Ende van Brusteme her Herman,2702 Ende van Versene her Pinkaert:2703 Dese riddere bleven in die vaert 2705 Metten hertoghe alle doot. Die hertoghe selve hadde noot Soe groot van siecheiden, Dat al die werelt seide, Dat hi ware doot, ochte, sonder waen, 2710 Niet der doot en soude ontgaen; Want dien fisicinen dochte2711 Dat hi ghenesen niet en mochte; Maer God, die wel mach geven Den dooden weder haer leven, 2715 Hi gaf den hertoge Janne Van Brabant, den edelen manne, Dat hi soe verre ghenas
[p. 104]
Vander siecheit, daer hi in was, Dat men te lande weder brachte.2719 2720 Wat men in Arragoen wrachte, Noch van orloge, noch van heeren, En sal die yeeste voort leeren Meer dans ane den hertoge leget, Daer dese yeeste om es gheseget,2724 2725 Die openbaer nu heeft gheleert Hoe die hertoge es ghekeert Weder, ute Arragoen, Daer menich hoge baroen In die vaert die doot ontfinc; 2730 Want daer bleef selve die coninc Phylips doot van Vranckerike: Sijn siele hebbe God ewelike! Hier met latic altemale Van Arragoen bliven die tale, 2735 Ende wille u bescriven voort Dat ghi nog niet en hebt gehoort. Doen die hertoge van Brabant Weder comen was int lant Wert dat orloghe, dat hi liet, 2740 Noch felre dan hire af sciet; Want vander Rochen her Waelraven2741 Was doen soe wel metten grave Van Gelre, dat hi hem beval Limborch, ende dat lant al; 2745 Maer doen hadde in sine hande Heinric Snabbe van dien lande
[p. 105]
Die borge, bina algader, Voor heeren Coenen sinen vader, Dien de hertoge hadde ghevaen. 2750 Men hadde dien ute ghedaen,2750 Soe dat hi quite ware bleven, Soen woude Heinric op geven2752 Diere borge en geen: des wert verbolgen Her Waelrave, ende dede hem volgen 2755 Alle die hi mochte ghewinnen, Ende toech voor Lonsies, daer hi binnen Heinricke beligghen woude, Soe dat hi hem die borge soude Op gheven altemale:2759 2760 Hier af cortic u die tale. Doen Lonsies was beleghen, Sprac her Coene alsoe ieghen Tsertoghen raet, dat hi toe Brachte (want die hertoge doe 2765 Selve was te Parijs waert,) Dat men Lonsies soude ter vaert2766 Ontsetten met ghewout: Dat onderstont her Berthout;2768 Maer eer quam tote Lonsijs2769 2770 Keerde weder van Parijs Die hertoge selve, ende volgede mede Te Lonsies waert, daer hi oec dede Heeren Coenen Snabben vueren. Doen en dorste niet langer dueren 2775 Voor Lonsies her Waelrave Vander Rochen, ende toech ave Met haesten herde groot;2777
[p. 106]
Want het dede hem die noot, Doen hi den hertoge comen sach; 2780 Want die hertoge reet voort, ende lach Vore Lonsies met sinen lieden Soe langhe, eer si scieden, Dat die hertoge ende her Coene Tusschen hen daer ene soene 2785 Stadeghen, in diere wijs2785 Dat her Coene Longijs Herne ende Spremont2787 Lybois huus, ende al dat stont In heeren Coenen hant, 2790 Dien hertoge van Brabant Altemale moeste op geven. Her Coene ende sijn sone bleven2792 Hulperen oec dies hertogen. Doen die hertoge hadde ghetogen 2795 Dese borge alle in sine hant, Doen hadde hi half dat lant Van Limborch, ende oec meer: Want Heinenberge hadde hi eer,2798 Ende Rincberge ende Witham. 2800 Doen die hertoge aldus quam Ane die borge vanden lande, Worden alle sine viande Soe seere weder slagen Datsi toe ghinghen iaghen,2804 2805 Dat dien grave Reinoude Van Gelre sire dochter soude
[p. 107]
Gheven te wive den grave Ghi2807 Van Vlaendren; want daer bi Waenden si soe sterc werden, 2810 Datsi den hertoghe verherden2810 Souden. Van scatte ende van machte, Daer men die brulocht toe brachte, Wert groote feeste ghedreven, Die vele bat ware achter bleven; 2815 Want bi dien huweleke wart Dat orloge weder alsoe verhart, Ende soe hoverdich, in beiden siden, Dat ment niet sonder striden In ghere wijs en conste ghevellen, 2820 Alse die yeeste na sal tellen. Doen dat orloge ierst began, Wert tusschen den hertoge Jan Ende sinen neve van Hollant, Van vrientscape gemaect een bant;2824 2825 Soe datsi te gader souden Ieghen alle mannen houden. Nochtan en quam metter hant Selve die grave van Hollant Dien hertoge niet te hulpen. 2830 Hi was op dien wech te Gulpen; Maer hine volquam niet tote daer.2831 Te somere om, in dander iaer,+2832 Bestont weder die hertoghe
[p. 108]
Van dien selven orloghe 2835 Een stoute reyse ende een harde. Daer sinde heeren Wolfarde2836 Ende van Renisse heeren Janne2837 Die grave van Hollant, ende sine manne Tote Tricht een deel daer mede. 2840 Die grave van Hollant nochtan dede, Al en quam hire selve niet, Te menegher stont verdriet Den lande van Gelre, ende scade groot, Met sinen lieden; want hi ontboot 2845 Die coggen alle van Zeelant, Soe wel bewaert ende ghemant, Datsi royden, voort ende weder,2847 Alle die Mase op ende neder, Ende al dien Wale, ende oec elre, 2850 Dore dies graven lant van Gelre, Datsi bernen ende scatten Voren, waer sijt matten Mochten, beide verre ende bi. Daer toe oec braken si 2855 Dies bochuys doen van Mere,2855 Dat hem hilt te ghewere Ieghen den hertoge, met ghewout. Aldus leet die grave Reynout Van Gelre, ende sine liede, 2860 Dicke scade, die hen ghesciede Van den grave van Hollant. Die hertoge serve van Brabant Dede daer vesten ende plinken2863
[p. 109]
Tielle, daer bi soude crinken2864 2865 Des graven lant van Gelre mede. Doen dat ghevest was, soe dede Die grave van Gelre maken Eene gaderinghe, bi dien saten+ Dat hi Tielle woude doen winnen. 2870 Te Tielle was doen binnen Die heere van Kuyct, her Jan, Ende met hem menege vrome man. Van dien lande al die beste; Nochtan en dorste hem op die veste. 2875 Her Jan van Kuyct niet verlaten; Maer hi ginc hem daer toe saten Doen men Tielle soeten soude, Dat hi buten vesten woude Den strijt vele eer waghen. 2880 Te Senne, daer vergadert lagen2880 Dies graven liede te dien tide, Daer sochtse coenlike met stride Her Jan van Kuyct, ende sine ghesellen, Daer men wonder af mach tellen, 2885 Soe eerlike ende soe seere Waegden sijt. Daer was die heere Van Hoesdinne met, ende her Jan2887 Van Hesbinne, een vromich man,2888 Ende vander Sluys her Arnout,2889
[p. 110]
Een coene ridder encle een stout, 2890 Ende van Hoesdinne her Diederic, Ende andere riddere, daer ic Diere namen af gheswige. Daer ghevielen te dien wighe 2895 Alsoe die aventueren, Dat daer her Otte van Bueren.2896 Ende van Drielle her Alaert,2897 Eerlike ghevaen waert. Her Wouter van Sole, her Roelof van Haegt,2899 2900 Die alle waren onversaegt, Her Heinric ende her Roelof die Coc:2901 Maer menegen wapenroc Ende menegen helm mocht men scouwen Seere ghescoort, ende dor houwen,2904 2905 Eer die sege ghewonnen wart; Want die strijt was soe hart Eer si wouden sijn ghevaen. Dat selve onder was ghedaen Her Jan van Kuyct bi na; 2910 Maer uten lande van Breda Brachte her Jan uten Houte2911 Ene sterke scare, ende een stoute, Den heere van Kuyct na toe.
[p. 111]
Daer mede soe wert doe 2915 Eerlike die sege ghewonnen. Sint dat dorloge wert begonnen En wert, in negeen pongijs, Meere eere noch meere prijs, Dan daer gheviel, verdient nye, 2920 Ende boven alle die partye, Die daer den strijt verwan. Doen van Kuyct her Jan Tielle hadde bescudt met eeren, Doen woude hire ute keeren, 2925 Ende en bleef daer na niet lange: Doen quam daer in her Vranke van Wange.2926 Hoe dat hem ende sine ghesellen Verginc, sal, na, die yeeste vertellen. Die grave van Gelre was man 2930 Tsertoghen, doen men began Dat orloge; maer hi hadde gegeven Sine manscap op, ende was bleven In dat selve goet nochtan, Daer hi te voren af was man, 2935 Ende onthilt met ghewout.2935 Die hertoge Jan, die stout Ende hoverdich uter maten Was, ginc hem daer toe saten, Dat hijt hem woude winnen ave. 2940 Hier toe hadde gheloeft die grave Van Hollant den hertoge Janne Beide scepe ende manne, Ende selve te hulpen metter hant, Dat hi vercrighen soude dat lant
[p. 112]
2945 Daer die grave van Gelre af Sine manscap op gaf: Op dit gelof soe bereidde Hem die hertoghe, ende beidde Met sijnen here te Hoesterwijc;2949 2950 Want men, conste dien dijc, Daer dat lant lach binnen, Torsse noch te voet ghewinnen; Men hadde scepe daer Loe niet wale: Hier af cortic u die tale. 2955 Doen die hertoge vernam, Dat die Grave niet en quam2956 Van Hollaht, alse hijt onthiet,2957 Daer om nochtan en woude hi niet, Die hertoge, doen weder keeren; 2960 Maer hi toech voort met grooter eeren; Want doen dede den raet2961 Van Gissene her Vastraet,2962 Dat men scepe genoech ghewan. Aldus brac die hertoge Jan 2965 Met sinen here ter vaert, Ende voer te Bomelwerde waert, Doen hi scepe hadde vercregen. Daer vant die hertoge ieghen Hem meneghen geboer,2969
[p. 113]
2970 Ten dike, daer men over voer, Met clupplen al ghescaert, Die daer her Gheraert Van Rothem vergadert brachte;2973 Want die woude met crachte 2975 Den hertoge weren ten dike, Dat hi bestont coenlike; Maer die Brabantre waren Soe tanger ane dat over varen,2978 Datsi den dijc met crachte wonnen, 2980 Ende die gheboren dore ronnen,2980 Soe fellike, datsi vlowen saen,2981 Ende her Gheraert bleef ghevaen. Alsoe wan doen Bomelwerde Die hertoge Jan, metten swerde 2985 Eerlike, op des graven liede Van Gelre. Doen dit ghesciede Lach nochtan die grave Reinout Van Gelre, metter ghewout Van alle sinen hulperen, 2990 Diet hem wouden hulpen weren, Ieghen dien hertoge te stride Gescaert alle, in dander side; Nochtan moeste die grave gedogen Van Gelre, dat hi metten oghen 2995 Sach den hertoge van Brabant Ghelogert doen in sijn lant: Maer, dat es emmer waer, Tfergaderen dat was daer swaer;2998 Want tusschen hen beiden vloet
[p. 114]
3000 Diep water: maer doen boet Die hertoge Jan bi dien3001 Sinen vianden, dat si tien Wouden soe verre achter waert, Dat hi ende sijn volc ghescaert 3005 Ghemackeleec mochten dwater liden, Hi soude over tote hen riden, Ende inden metten swerde die saken; Ochte hi soude plaetse maken, Datsi mochten tote hen comen.3009 3010 Waer wert ye ridder vernomen, Die dorste, met vele min lieden Dan sine viande hadde, bieden Dat daer boot die hertoge Jan,3013 Die sonder strijt nochtan 3015 Weder sciet van Bomelwerde? Maer hem wert die hoverde, Eer hi keerde weder, geloent, Te Tielle, dat voort die yeeste telt.3018 Doen die grave van Gelre sach 3020 Dat daer ghelogeert lach Alsoe vaste, in sijn lant, Die hertoge Jan van Brabant, Dat hine niet en conste verherden, Doen liet daer die grave ghewerden,3024 3025 Ende toech te Tielle waert,
[p. 115]
Met sinen lieden al ghescaert, Die doen Tielle aenronnen Soe coenlike, dat sijt wonnen,3028 Met scilde ende met spere. 3030 Van stride, noch van gewere Dat daer te storme es gesciet, En constic u berechten niet;3032 Maer die van buten wraken Hen daer eerlike, want si staken 3035 Vier ane, ende berndent al.3035 Dit was scade ende ongeval Dien hertoge, want hi sach Den roec opgaen, daer hi lach; Maer dat en conste hi niet gheanden;3039 3040 Want hine hadde niet mogen landen, Om dwaler, dat te diep Tusschen hen ende Tielle liep. Alsoe ghesciede scade groot Te Tielle, want, gevaen oft doot 3045 Bleven si alle, sonder sparen, Die te Tielle binnen waren. Daer bleven oec, sonderlinge, Eerlike ende weringhe3048 Ghevaen, riddere vive, 3050 Die drie betaelden metten live;3050 Want si waren soe lange Ghevaen dat her Vranke van Wanghe, Her Jan die Coc, ende her Jan Uten Houte, drie vromege man,3054
[p. 116]
3055 Int ghevancnesse bedorven, Ende alle drie daer in storven. Her Pauwels van Drongen waert3057 Ende heer Gielys die bastaert, Tsertoghen oem van Brabant, 3060 Ende daertoe menich vrome seriant, Op borgen ute gegeven, Die daer alle doot bleven, Ghereimert van haren goede.3063 Alsoe wert met hoegen moede 3065 Die grave van Gelre ghewroken, Doen Tielle was te broken;3066 Want die scade, die daer ghesciede, Beide aen goet ende aen liede, Die en mochte men niet wale 3070 Al bi bringen te getale: Daer bi latic dat al bliven. Nu hoort wat si vorwaert driven. Doen verloren was Tielle Dede die hertoge te Drielle 3075 In Bomelwerde een borch stichten, Daer hi dlant met dede vercrichten,3076 Soe dat moeste in sijn bedwanc3077 Bliven, iegen des graven danc Van Gelre, ende alle sire hulperen; 3080 Want sine constent niet gheweren. Alsoe liet hi Bomelwerde Den hertoge, ende toech sire verde, Met sinen here, die Mase op.
[p. 117]
Daer was met hen die bisscop 3085 Van Coelne, ende die grave Van Luthsenborch, ende her Waelrave Van Rochen, sijn broeder Beide van rader ende van moeder, Ende menich hoge man daer toe, 3090 Diere ic gheswige; want hen was doe Die grave Ghi van Vlaendren comen Te hulpen, met menegen vromen Man, dien hi daer met hem brachte; Want met goede ende met machte 3095 Woude hi hen helpen dat orloge Houden, iegen den hertoghe. Daer met worden si soe seere Ghesterct, dat men en geen heere En vant, te dien tide, 3100 Sine hadden in scine met stride3100-3101 Ieghen hem gestaen wale: Hier af cortic u die tale. Doen dese alle vergadert waren, Waren si gherne ghevaren, 3105 Hadden sijt connen gheviseren, Daer si hadden mogen deren Den hertoge alre meest, met daden. Doen worden si dies beraden, Datsi die Mase over reden. 3110 Waerom datsi dat deden, Dat en canic niet bedieden; Maer alsoe dochte vele lieden, Datsi wouden te Tricht waert; Want si trecten al ghescaert 3115 Tricht na in ere milen;3115
[p. 118]
Maer Tricht was, te diere wilen. Daer ieghen ghemant wale: Daer waren die van Wesemale Binnen, ende her Arnout 3120 Van Walheem, ende menich stout Riddere, ende oec seriant, Van Haspegouwe ende van Brabant; Ende daertoe oec hadt vernomen Die hertoge, ende was comen 3125 Ute Bomelwerde met sinen lieden, Ende dede al sijn lant ontbieden, Tote hem, op die Campine. Want daer lach hi, entie sine, Tusschen Molle ende Merhout,3129 3130 Soe wijchgier ende soe stout. Waren di viande in sijn lant Ghetogen, dat hise thant Ghewout hadde in Swerts oort.3133 Alsoe en trecten doen niet voort 3135 Sine viande te dien tide; Want si keerden, in ander side. Ter Masen weder; daer si Vonden dien grave Ghi Van Vlaendren, die met quam, 3140 Toghen si alle voor Witham;3140 Want dat hadde ghemant Die hertoge doen van Brabant; Daer bi wouden sijt winnen. Doen keerden hen die van binnen 3145 Soe coenlike te ghewere,
[p. 119]
Dat ic en weet wat den here Van buten daer mesquam; Maer si lieten Witham, Ende braken alle weder op. 3150 Van Coelne die bisscop, Die grave van Vlaendren, ende die Limborcheeren Die grave van Gelre, ende al die heeren, Die hen daer te hulpen quamen, Soude mense noemen alle bi namen, 3155 Het soude verlingen al te seere. Daer was met hen soe menich heere, Die alle doen voeren logeren Voor Lonsies, datsi asselgeren3158 Daden seere, ende ane striden, 3160 Met ewenhoden ende met bliden,3160 Ende waendent al thant winnen; Maer die borch was doen binnen Wel ghemant ende bewaert. Daer was op her Gheraert 3165 Borchgrave van Mueslinge,3165 Een ridder, die sinen dingen Wel ende eerlike recht dede; Want sonder soene ende sonder vrede Hilt hi coenlike Lonsies, 3170 Iegen storm ende iegen pongies XL. dage, ende meer daer toe. Eer hem hulpe quam. Nu hoort, hoe Dat men alle die groote heeren
[p. 120]
Weder sach van Lonsies keeren. 3175 Alle die veesten, die nu sijn In dietsche, in walsce, in latijn, Die en maken niet cont, Dat ye riddere bestont Onder dies hemels troene3179 3180 Soe stoute rese ende soe scoene, Alse die hertoge Jan dede, Daer hi ontsette mede Lonsies, doet was belegen Van allen den heeren, die hem ieghen 3185 Waren, dat sine mochten letten Eer die hertoge quam ontsetten Lonsies. Al dat was gesciet Te voren, dat en was al niet Ieghen dat hier wert ghedaen; 3190 Want men sach, sonder waen, In dese reyse den hertoge vueren Drie poente van sleeus natueren,3192 Die hi hadde, tallen stonden, Te tornoye, ende te tafelronden, 3195 Ende in orloge, ende in stride; Maer nu, te desen tide, Sach mense meer ende bat Dant ye dede op ene stat, Kinlike aen hem openbare: 3200 Nu hoort welc dese poente waren. Dats een poent van den lyoene Dat hi natuerlike es coene,
[p. 121]
Als menne iagen wilt, oft vaen,3203 Ocht met crachte wederstaen, 3205 Dat hi liever bleve doot, Dan hi weke door enegen noot: Dat poent ende die eewe3207 Hadde aen hem vanden leewe Die hertoge Jan openbare; 3210 Doen voer Lonsies die sware3210-3211 Gaste soe langhe laghen, Dat die van binnen ontsaghen,3212 Dat ment hen soude afwinnen; Want doen mochte men bekinnen 3215 Ane den hertoge des leeus aert; Want hi bereidde hem ter vaert Coenlike, met sinen lieden, Ende met vrienden, die hi ontbieden Mochte daer toe haestelike. 3220 Hem quamen ute Vranckerike Van Simpoel sijn neven,3221 Die selden achter bleven, Ende oec quam daer met Van Borgoengen her Ostelet, 3225 Ende Overlendere oec een deel,3225 Her Zivert van Ronkeel,3226 Der Walbode, ende haer cracht,3227
[p. 122]
Van Grifensteine, met hare macht,3228 Ende die grave van Wilnouwe,3229 3230 Quamen ten hertoge op trouwe, Ende ander vele, dier ic gheswige. Aldus bereidde hem te wige Ghenendichlike die hertoge Jan Van Brabant, recht als een man 3235 Die liever woude die doot kiesen Dan hi Lonsies soude verliesen. Dat dede hi wel in scine; Want hi, ende die sine, Toghen alle ter vaert 3240 Coenlike, te Longies waert, Alse liede, diet met stride wouden Ieghen hare viande behouden. Doen die hertoge van Brabant Ute bracht hadde sijn lant, 3245 Eer hi ende sine liede Tote Tricht quamen, soe gesciede Dat men openbare aen sach Dat aenden hertoge gelach Vanden poenten van leeus manire, 3250 Dat es, datten allen diere Ontsien, alse hi es erre,3251 Soe seere, waren si bi ochte verre, Ende hoorden si den leeu brieschen, Alsoe verre alsijt ghevreischen,3254 3255 Waren si op tfelt of opt wout,
[p. 123]
Dat elc vlouwe in sire ghewout.3256 Rechte aldus sach men keeren Van Lonsies alle die groote heeren, Die ghelogeert daer vore lagen; 3260 Want eer si den hertoge sagen, Doen si vernamen dat hi quam Tornich te hen wert, doe nam Elc sinen wech ende vloe, In sine veste, rechte alsoe 3265 Alsoe die diere den leeu vlien,3265 Daer sine hooren, eer sine sien. Die vorste van Coelne, die bisscop, Hi vloe te Wassenberge op;3272 Die grave van Vlaendren te Namen; 3270 Ende die van Luthsenborch quamen Weder in te Limborch, mat; Die grave van Gelre ter Nuwer Stat: Alsoe sochte elc sine veste; Nochtan waren si die beste, 3275 Ende, van al den roemschen rike, Die mogenste, sonder gelike, Doen si alle te gader waren. Daer bi, doen die hertoge varen Dorste daer hise altemale 3280 Ieghen hem vant, toende hi wale, Dat hi hadde des leeus aert; Want, doen hi bestont die vaert, Waest noch doen onghesien, Datsi van Lonsies souden vlien, 3285 Al hadde hem des aen ghenomen,
[p. 124]
Dat hi ieghen ware comen Die coninc selve van Vranckerike. Nochtan bestont soe coenlike Die hertoge jan dese rese, 3290 Datsi vlouwen al om vrese, Als alder werelt wel es cont. Nu hoort, wat doen voort bestont Die hertoge Jan van Brabant. Doen hi Lonsies vri vant 3295 Volgde hi eerlike ende wale, Ende voer te Rimersdale,3296 Int lant van Limborch, logeren: Daer stonden werhuse, die deren3298 Wouden dicwile den lande 3300 Van Daelhem, die dede met brande3300 Die hertoge storen altemale; Te Sineke, ende te Rimersdale,3302 Ten Woude, ende te Wilgenru,3303 Ende andere vele, die ic nu 3305 Alle ghenoemen niet en can; Dies swigic. Die hertoge Jan Dede batalgeren sine scaren, Ende voer hem openbaren, Met ontplokenen banieren, 3310 Voor Limborch dien fieren Heeren, diere op lagen, Van Luthsenborch, ende toe sagen Dat die hertoge van Brabant,
[p. 125]
Al dat hi buten mure vant, 3315 Op dede gaen metten viere. Tusschen die borch ende die riviere Stonden huse, ende hameiden, Daer sloegen toe, sonder beide, Door die riviere, op groote orsse, 3320 Brabantre, di daer porsse Leden, eer sijt mochten winnen; Want daer quamen die van binnen Soe coenlike ute, ende staken Ieghen hen, datsi braken 3325 Hare gelavien toter hant; Maer die van Brabant Dadense in hare porten weder, Soe dat vander borch neder Nieman sint en quam wreken. 3330 Alsoe wert al ontsteken Vander borch, tot buten verre, Moelne ende huus; dies worden erre3332 Van Luthsenborch die groote heeren, Datsi niet en consten gekeeren 3335 Dien hertoge doen met stride; Want daer was, te dien tide, Met hem, te Limborch binnen, Hare suster dochter, die gravinne Van Vlaendren, die op hare vaert 3340 Was ten grave van Ghelre waert;3340 Ende want si doen was comen uut Met feesten, alse bruut, Dies waest hen te leder vele;3343 Want met alselken spele 3345 Heeftmen selden vernomen
[p. 126]
Ieghen brude ute comen;3346 Want die roec vanden viere Maket daer soe doncker sciere, Datmen en sach borch noch stat. 3350 Alsoe makede doen mat Die hertoge alle sine viande, Ende keerde weder doen te lande3352 Met grooter eeren; want soe bi Was doen die winter, dat hi 3355 Niet langer en mochte logeren, Met here buten, sonder deren.3356 In dese reyse hadde de een stout Conroet doen her Arnout, Die heere was van Breda: 3360 Die sterf cortelinghe na: Sijnre sielen si God hout! Her Woutre Berthout Moeste in dat iaer oec keeren Vander werelt, die, met eeren, 3365 Alse die yeeste voort sprac, Doen des hertoghen gebrac,3366 Brabant lange bewaerde. Twee vromeghe standaerde Verloes Brabant hier ane. 3370 Dat ic haers nu vermane3370 (Der sielen hebbe God genade!) Dat es, om dat hare dade Men ewelike ghedincken sal,
[p. 127]
In die werelt over al, 3375 Daer men sal die yeeste lesen: Hier swigic voort van desen. Doen dese reyse was gedaen, Toende die hertoge, sonder waen, Dat hi dat derde poent droech 3380 Vanden leeuwe, dats, als hi genoech Beiaget heeft, soe es hi blide, Ende deilt soe meldelike sijn pride,3382 Dat hire den dieren laet aen winnen, Die op ghenade tote hem rinnen: 3385 Dit poent hadde die hertoghe Vanden leeuwe int orloghe; Want die hem te hulpen quamen Van verren, eer si orlof namen, Hen gaf hi orsse, ende ander goet, 3390 Mildelike, als die leeu doet; Want alsoe spraken die heeren Van Overlant, doen si keeren3392 Te lande wert weder souden: Dat hen die hertoge gegouden 3395 Hadde ende geloent soe seere, Datsi met rechte bleven eere Den hertoge sculdich, ende trouwe; Want die grave van Wilnouwe, Doen hi uut Brabant keerde, 3400 Daer menne binnen seere eerde, Sprac hi te sinen ghesellen: ‘ Ghi heeren, men mach wonder tellen Vanden hertoge van Brabant! Hi es vromich metter hant,3404 3405 Goene van herten, ende melde mede;
[p. 128]
Want meere eeren, dan hi ons dede, En hadde hi mogen doen niet wale; Want, hadde hi Lovene altemale Ende Bruesele ons gegeven, 3410 Dat ware al achter ons bleven, Wine haddent connen henen bringen; Daer bi gaf hi ons van dingen3412 Soe vele, die wi mochten vueren! Alsoe lange als dat orloge dueren 3415 Sal, wil ic sijn ridder wesen. ’ Alsoe toende doen in desen Die hertoge des leeus nature wale. Hier af cortic u die tale, Ende keere op die yeeste weder. 3420 Te dien selven tide wert, neder In Gelderlant, oec ghedreven Dat nog ongetelt es bleven, Dat die yeeste met corter talen Weder nu hier sal verhalen. 3425 Doen die grave van Hollant sach, Dat sijn neve die hertoge lach Int lant van Limborch gelogeert, Ende sijn viande gescoffeert3428 Ende ghevlouwen voor hem waren, 3430 Dede hi in Gelrelant varen Coggen vele, met grooten here, Ende dede doen alse hulpere3432-3533 Tsertoghen lant vercrichten. Die hertoge van Gelre hadde doen stichten3434
[p. 129]
3435 Een boren, hiet Ten Nuwen Grave;3435 Die wonnen ende braken ave Die Zelandre, met stride. Drielle was oec, ten selven tide, Ondergaen dies hertogen 3440 Lieden: daer was vore ghetogen Met crachte doen her Jan Van Kuyct, diet weder wan, Ende soe vaste maken dede, Dat die hertoge daer mede 3445 Bomelwerde hilt ende bedwanc, Iegen des graven Reinouts danc. Aldus hadden ongeval, Vanden orloge over al, Dies hertoghen viande, 3450 Ende daer toe scade ende scande Meer dan si te voren leden, Eer si den huweleec deden Tusschen Gelre ende Vlaendren maken, Nochtan met dien saken 3455 Waenden sijt algader winnen; Maer dat becochtense ierst daer binnen, Soe verre dat hen allen Swaerlike moeste mesvallen, Eer dat orloge inde nam: 3460 Maer hoe dat daer toe quam, Des swigic al, tote dien tide Dat die yeeste telt vanden stride. Doen in allen lande liep Die mere, dat al die werelt riep, 3465 Dat hen alle die groote heeren, Ende boven al die Limborcheeren,
[p. 130]
Die te vliene niet en plaghen, Van Lonsies lieten iaghen, Woude die mere ende dat spreken 3470 Die grave van Luthsenborch wreken, Ende neder leggen met anderen werken, Ende dede doen vander kerken Van Spremont ene borch maken, Die hi dede mannen, hi dien saken 3475 Dat hi die borch daer met woude dwingen Van spremont, datmen daer op bringen3476 En soude en ghene spise mogen; Want men vresede tsertogen Comste daer niet van Brabant; 3480 Want daer was doen dat lant Woeste, ende vol van sceeuwe;3481 Maer die nature vanden leeuwe, Die in sijn herte die hertoge droech, Dine conste en geen ongevoech 3485 Noch ghene cracht over liden Ieghen hare, sonder weder striden. Dat wert doen wel openbare; Want soe stoute reyse, ende soe sware, Alse die hertoge doen bestont, 3490 Om te ontsettene Spremont, En wert van riddere nie bestaen, In en geen lant, sonder waen, Daer men ye af vernam; Want doen die hertoge quam 3495 Met ridderen, ende met knapen, Te Dalheem, doen was gescapen Beiden tijt ende land soe scarp,3497 Dat daer elc man warp
[p. 131]
Beide spise ende ors coren3599 3500 Op sinen somere te voren,3500 Ochte ane sijn ghereide hinc.3501 Alsoe reet in Oesseninc,+ Int wilste lant van Almaengen, Dore wout ende door montaengen, 3505 Daer hi enghene spise en vant, Die hertoge Jan van Brabant, Op vorst ende op sceeu, Alsoe alse vore den leeu Van vresen alle dieren vlien, 3510 Alsine tornich comen sien: Alsoe geviel doen daer int lant; Want die kerke, die ghemant Ende ghevest hadde die grave Van Luthsenborch, daer vloen ave 3515 Twee hondert manne, ende meer, Met wapenen nochtan eer Die hertoge toter kerke quam; Want al dat daer int lant vernam Den hertoge comen, dat vloe. 3520 Uten lande van Staveloe,3520 Ende oec van elre, hadde daer liede Vele bracht, doen dit ghesciede, Van Luthsenborch een dire bastaerde,3523 Die hi ieghen den hertoge scaerde 3525 Vore Hawelge, op enen pas,3525 Die soe swaer te lidene was, Dat onmogelike sceen,
[p. 132]
Al en lage daer maer een Man gestaen te ghewere, 3530 Datten met sinen here3530 Alexander, te sinen tide, Hadde gewonnen met stride; Want die Orte was fel ende diep,3533 Die onder die montaenge liep. 3535 Daer was die brugge af te broken; Daer bi moeste men steen roken3536 Ende hoege montaengen liden, Bi die brugge in beiden siden, Eer men ten vianden mochte comen. 3540 Vore den pas sachmen den vromen Brabantren van haren vluggen Orsen maken nochtan bruggen, Daer si die Orte met leden, Ende die montaengen op reden 3545 Coenlike, met soe grooten roten, Dat den ghenen die besloten Hadden den pas met haren spieten, En geen gheweer en conste bescieten Ieghen den hertoge, entie sine. 3550 Nochtan leden daer pine Ende daden weringe soe groot Die Oesseninghe, eer si dore noot Vloen, daer men den pas wan, Dat daer doot hondert man 3555 Bleven van den Oesselingen. Die ander alle, die ontgingen Ende volgden na, ter vaert, Van Luthsenborch dien standaert,
[p. 133]
Weder tote Hawelge binnen: 3560 Daer liet die hertoge ute rinnen3560-3561 Vore, alleene dore dat wout Ende riep ane menichfout Sinen vianden: ‘ Keert u! Want u mach gevallen nu 3565 Beide ghelucke ende eere; Want, bi Gode onsen heere, Ic ben die hertoge selve; Mi en volgen niet si twelve3568 Van minen lande, ende oec min, 3570 Die weten waer ic ben; Daer bi verbeidt! ende wreect u ande! ’3571 Tsertoghen viande Verstonden doen wale Dat hijt selve was, aen sijn tale, 3575 Nochtan en dorsten si niet merren;3575 Want si vreesden dat van verren Andre na volgden gescaert; Daer bi vloen si voorwaert, Ende die hertoge volgde doe 3580 Alsoe tote Hawelge toe, Daer hi met banieren vant Een deel diere van Brabant, Die hem na quamen gevaren. Die viande alle waren 3585 Door Hawelge gevloen voort. Hawelge wert ghestoort, Ende die kerke van Spremont Wert gebroken te diere stont. Aldus wert die borch gespijst 3590 Van Spremont, als die yeeste wijst,
[p. 134]
Ende vri gemaect yan allen vresen Verre ute metter stoutster resen Die ye te voren wert gehoort. Hier af latic nu die woort, 3595 Ende wille u seggen voort Ende ontbinden die woort. In den somer na, ginc op Dorloge tusschen dien bisscop Van Messe ende den grave van Baren,3599 3600 Daer tsertogen viande waren Alle comen dien bisscop Van Messe te hulpen, daer op, Dat hi hen weder hulpen soude. Die hertoge Jan van Brabant woude 3605 Thoenen doen, openbare, Dat hi wijchgier ware Te stridene ieghen sine viande, Ende oec dat in enghenen lande Die strijt aen hem en bleve: 3610 Daer bi quam hi sinen neve Te hulpen doen, den grave van Baren, Daer sine viande ieghen waren Comen met soe grooter macht, Dat over dach, ende over nacht, 3615 Die hertoge Jan om hulpe ontboet. Doen volghde hem na een conroet Van ridderen ende van cnapen, Verre die beste die men rapen Mochte ute al Brabant.
[p. 135]
3620 Dese leden dore der vianden lant, Openbare, sonder vieren, Met ontplokenen banieren, Haestelike, nacht ende dach. Doen men int lant van Baren sach 3625 Comen die van Brabant, Door hare viande lant, Met haren banieren al ontwonden, Ende met helmen op gebonden, Reet ieghen hen die hertoge Jan, 3630 Ende daer toe menich vremt man, Diese van wondre voer bescouwen:3631 Want van diere grooter trouwen Ende vanden daden, die si deden, Doen si door Oesseninc leden, 3635 Om dien hertoge, haren heere, Verwonderde hen allen seere; Want riddere, ende seriante Ghelieten alle als gygante,3638 Die liever sterven wouden, 3640 Dan si in vremden lande souden Haren heere in noode laten. Doen dit conroet quam, ginc hem saten Daer toe die hertoge van Brabant, Doen hi soude des graven lant3644 3645 Van Baren eerlike verweren. Hi ende sine liede voeren logeren Te Sinte Michiels, ghereet ten stride.3647 Die viande, in ander side, Hadde meer liede nochtan: 3650 Daer bi woude die vromege man,
[p. 136]
Van Luthsenborch selve die grave, Ende sijn broeder her Waelrave; Want men iegen hen daer vant Den hertoge Jan van Brabant, 3655 Dat men strede, sonder sparen: Nochtan was die grave van Baren Hare oem, hare moeder broeder. Die bisscop hadde vele vroeder Liede met hem doen daer, 3660 Die weder rieden openbaer, Dat hen niet goet en dochte, Dat men soe haestelike vochte; Want daer sprac een henewier3663 Van Linge her Woutier,3664 3665 Een vromich ridder ende een vroet: ‘ Mi en dunct orborlijc noch goet, Her grave van Luthsenborch, heere! Dat ghi den strijt haest soe seere; Want, ware den strijt begonnen, 3670 Hine worde lichte niet gewonnen, Alsoe sciere alsmen acht; Want die hertoge heeft hier bracht Ieghen u met getale Dusent man met helmen wale, 3675 Ghemonteert op groote orsse. Waer men dragen sal porsse3676 Sijn si oec yan diere natueren Gheproevet dicke, datsi dueren Bi haren heere toter doot: 3680 Daer toe es soe groot Tsertogen overmoet,
[p. 137]
Wedert hem quaet es of goet,3682 Hi sal ons vore ane riden. Ende als men dien siet striden, 3685 Ende recht doen sinen dingen, Metten sinen sonderlinge, Diere daer vele es comen Van goeden liede ende van vromen Selen met toe varen, 3690 Ende selve die grave van Baren, (Al hebben wijt beter nu in scijn) Ende selen oec vaster sijn, Dan si sijn int beginnen: Hier es ter aventueren dwinnen. ’3694 3695 Met desen woorde waert belettet Die strijt, ende een dach ghesettet Van parlemente, daer men vrede Ende soene maecte. Alsoe dede3698 Die hertoge Jan van Brabant 3700 Den grave van Baren sijn lant Behouden, ende sijn eere, Ieghen menegen grooten heere, Die in sijn lant ghelogeert Lach soe vaste, en hadt gheweert 3705 Die hertoge niet van Brabant, Dat in sijns graven lant3706 Van Brabant waren ghereden,3707 Met crachte onbestreden; Want men ontsach op die side 3710 Den hertoge ende sine liede, Vele meer dan dandere alle. Van aventueren ende van ghevalle Dat ane den hertoge niet en lach
[p. 138]
Des swigic al, ende doe gewach 3715 Voort van den orloge dat began Om Limborch die hertoge Jan. Alsoe alse die yeeste leert Is die hertoge Jan ghekeert Van Baren weder, sonder strijt; 3720 Maer thant, in dien winter tijt, +Voer hi een ander rese, Daer ane gelach groote vrese, Beide hem ende sinen lande; Want alle sine viande 3725 Waren vergadert op den Rijn, Bi Nusen, ende wouden sijn Ghereden ints graven lant Vanden Berge bernen; want Hi was tsertogen hulpere. 3730 Doen dien hertoge quam die mere Woude hi in staden staen den grave3731 Vanden Berge. Waelrave Van Gulke, die proefst van Aken,3733 Onder droech sire saken3734 3735 Metten hertoge alsoe doe, Dat die hertoge rechte toe Te Gulke binnen, al ghescaert.3737 Van daer woude hi ten bisscop waert. Doen die bisscop vernam, 3740 Dat met heercrachte quam Die hertoge van Brabant, Liet hi des graven lant Vanden Berge, daer hi op was Ghegadert, ende voer doen den pas
[p. 139]
3745 Vander Arfenen versien3745 Dat menre niet en soude over tien. Doen die hertoge dat sach, Dat die bisscop soe verlach3748 Die Arfene, dat mense niet en mochte liden 3750 Doen woude hise al om riden, Ende toech om doen tote Duren, Om te suekene avontueren Die hem eerlike daer ghescieden; Want hi reet met sinen lieden 3755 Voort tote ints bisscops lant, Ende dede aensteken brant.3756 Voort lachmen soe bi Den bisscop Siverde, dat hi Den roec sach slaen op; 3760 Want doen quam die bisscop, Ende die grave Reynout Van Gelre, met ghewout, Al die Arfene op ghetoghen, Te Leggenich in, soe vermogen,3764 3765 Dat men seker waende striden: Want, te dien tiden, Was van Luthsenborch die grave, Ende van Monyoye her Waelrave, Die een te Berge, dander te Rode, 3770 Alsoe bereet, als een bode3770 Quame vanden bisscop, Datsi alle souden op
[p. 140]
Dien hertoge, met crachte Ende met coenen gedachte. 3775 Wat hem daer af mochte gescien3775 Die hertoge en was om vlien Niet comen daer int lant; Want hi sochte, dat hi niet en vant, Dat was al aventure van stride; 3780 Daer bi was hi blide Dat hi den bisscop comen sach, Ende dat achter hem doen lach Van Luthsenborch die grave, Ende van Monyoye her Waelrave, 3785 Diene woude om ringhen; Want, daer bi waende hi bringen Dat orloghe, met gheninde, Eerlike met wige tenen inde. Hi hadde doen met hem nochtan 3790 Min dan twee dusent man, Met helmen ende met platen.3791 Hier met ginc hi hem saten Ten stride wert; want in scijn Waende men dies seker sijn, 3795 Dat die strijt moeste comen toe; Daer bi dede al bereet doe Die hertoge drie bataelgen maken.
[p. 141]
Waelraven van Gulcke, die proefst van Aken, Hi was met den hertoge hier 3800 Ute comen, wijchgier,3800 Ghebattaelgiert met sinen banieren; Daer liet hi cume hen vieren3802 Ende keerde weder in te Dueren:3803 Want, doense woude die hertoge vueren 3805 Te Negfele over, ints bisscops lant, Doen keerdense weder alle thant, Die des bisscops manne waren. Alsoe hilt, sonder sparen, Ghescaert ints bisscops lant, 3810 Die hertoge Jan van Brabant Allene met sinen lieden. (En mochte nieman bedieden Wie coenlike dat hem die sciepen3813 Te stride wert!) Nochtan riepen 3815 Alle, die daer int lant waren: ‘ Die hertoge en mach niet ontfaren! ’ Dies hi doen, ende die sine,3817 Sonder vrese waren in scine: Dat sceen wel bi haren werken; 3820 Want, boven Hoekerken,3820 Hilden si, lanc ende breet, Ghebattaelgeert al ghereet, Ende beidden na den strijt. Maer het was doen winter tijt, 3825 Dat men niet met ghemake En mochte logeren buten dake;
[p. 142]
Daer om moesten si, Doent ten avonde was comen bi, Weder in varen te Dueren, 3830 Daer dies nachts, bi aventueren, Een strijt wert bestaen, Daer in een ridder, her Jordaen Van Stocheem, bleef doot,3833 Daer die veede af wert soe groot 3835 Dats hen vele liede aen namen, Die daer metten hertoge quamen. Ende daer toe was openbaer Beide weder ende tijt soe swaer, Dat men niet en mochte logeren 3840 Te velde, noch orloge hanteren; Daer bi keerde doen ter vaert Weder om, te lande waert, Die hertoge Jan van Brabant, Die doen te Tricht vergadert vant 3845 Van Ludeke den bisscop Jan: Nu hoort wies men daer began.2846 Het was een orloge gehaven3847 Tusschen heeren Waelraven Van Monyoye, ende dien bisscop 3850 Van Ludeke: daer op Woude die bisscop, te tien tide, Int lant van Valkenborch riden, Met hulpen dies hertogen. Her Waelrave quam soe vermogen 3855 Ieghen, met sinen ghesellen, Daer ghi vore af horet tellen, Die ieghen dien hertoghe
[p. 143]
Te gader hilden dat orloghe, Dat hijt waende hebben gheweert. 3860 Hem quam die bisscop Ziveert Van Coelne ende die grave Reinout Van Gelre, met kare gewout, Ende die van Valkenborch mede, Die her Waelrave alle dede 3865 Met hem in sijn lant logeren, Om dat sijt souden helpen weren; Dat hem te cleinder vromen quam;3867 Want, her Herman van Witham3868 Reet, op ene aventstonde, 3870 Ute Tricht, ende begonde Bi Mersene, int lant3871 Van Valkenborch, te stekene brant, Datmen den roec daer af wale Op sach gaen tote voren Dale,3874 3875 Daer her Waelrave ende sine liede Lagen. Doen dit ghesciede, Waende men wel openbare, Dat die hertoge comen ware, Ende die bisscop met crachte. 3880 Alle die heeren, die daer brachte Her Waelrave, om sijn lant Te verwerne, die vloen thant, Doen die roec op ginc, Ende scieden alle. Dus ontfinc3884 3885 Die hertoge vander resen Groote eere; want, buten vresen
[p. 144]
Hadde hi, doen dat ghesciede, Den grave Adolf ende sine liede Eerlike bracht, ende gedaen, 3890 Daer dese reyse om was bestaen. Daer ghesciede dicke int lant Roef, moort ende brant, Dat ongetelt es bleven.3893 Wat dat ieghen een dreven 3895 Die Scavedriesche ende her Mulrepas,3895 Die wile dat dorloge stont, dies was Soe vele, dat ment niet ghewoorden3897 En conste haer bernen noch haer moorden: Hier af latic die tale liden. 3900 Diere reysen was in beiden siden Soe vele, hen allen mochts vernoyen.3901 Het sceen dat orloge van Troyen; Want het gheduerde even swaer, Niet vele min dan vijf iaer 3905 Dat nieman en conste bringen Te soenen, noch te goeden dingen: Daer bi woude die hertoge3907-3909 Teenen inde waer dat orloge Met soenen of met stride keeren: 3910 Dat dede hi metter meester eeren, Die men ter werelt mochte viseren; Want, doen men mochte te velde logeren Ten naesten somere, die doen quam, Dat scoenste inde, dat men vernam 3915 Van orloge, of van enegen saken,
[p. 145]
In die werelt ye maken, Dat maecte die hertoge Jan Van Brabant, die vromege man, Van desen orloge, sonder waen, 3920 Alse nu die yeeste doet verstaen.	2 Seker, verzekerd, getrouwd. In Vlaenderen gebruikt men nog zekeren, voor ondertrouw doen. Hertog Jan de tweede, zoon van Jan den eerate, is met Margaretha van Engeland gehuwd ten jare 1295. De huwelyksonderhandelingen vindt men gedrukt by Rymer, Acta publica Anglia, tom. I, part II, pag. 165-169 en 177. 4 Dietsche tale, de duitsche tale. 5 Daer bi, daerom; gelyk doorgaens in het handschrift. Gichte, gift. 8 Sweer, schoonvader, hetzelfde als zwager, van zwagen, verbinden, en dus evenzeer toepasselyk aen schoonvaders, als aen schoonbroeders. In Vlaenderen wordt een vollen neef nu nog rechtsweer genoemd. Naer het gevoelen van Schriverius (in zynen Toetsteen op het Oude goudsche kronycxken, bladz. 266) zouden eertyds alle min of meer verwantschapte vorsten elkanderen zweer genoemd hebben. Vergelyk J. Grimm's Deutsche Grammatik, II, bladz. 53, n^o 558. 10 Want. Door geheel het handschrift heeft men (als zeer gewoon was by de ouden) de scherpe t dikwyls als een dubbele t willen doen uitspreken. Dus hier: want 't. 14 Dogeden, deugden. Iemands deugden genieten is zyne weldaden ontvangen. 15 Ootmoede, zachtmoedigheid, genade. Van moed (gemoed) en ode, eade, zacht, licht. Zie Kremsier's Urteutsche Sprache, bladz. 254, en Melis Stoke, volgens de uitgave van Huydecoper, II d., bl. 289. De negatie van ode is node, onzacht, ongemaklyk. 21 Yeesten of jesten, geschiedenissen (gesta). 25 Onterichten. F. Van Lelyveld, in het eerste deel van Huydecoper's Proeve, bl. 497, verklaert dit woord door ontkrachtigen, ontweldigen; doch zou het niet veeleer ontkrygen, ontnemen, ontmaken, of ontkrygen, ontoorlogen (afwinnen) zyn? 't Is echter waer, dat ontcrachten, ontcrechten, onterichten, geen buitengewoone vokaelverwisselingen opleveren. 26 Ontgouden, ontgolden, dat hun duer te staen kwam. 28 Ontgaen, gevlucht. 35 Weerden, wilden weren. 37 Doen, toen, waervoor men elders ook doe leest. 42 In dinde ghewan, in't einde won. De ouden schreven nooit 't, maer koppelden deze letter met het voorgaende of volgende woord. 48 Alsic vinde. Dit ziet op hetgene vóór den slag van Woeringen geschied is, zynde Van Heelu by al de gebeurtenissen, in zyn eerste boek vermeld, niet tegenwoordig geweest. 54 Daer toe en legghe, daer iets bydoe; wat reeds in vs. 50 gezeid was. 57 Ontboren, nagelaten; van ontberen, derven. 59 Beide, gezamenlyk; zeer gemeen by de ouden (be-ede, verbonden, in verband met elkander, en dus meer dan ons beide). 60 Gedicht valsch. Waerschynlyk zal de dichter hier het oog gehad hebben op de verhalen, door Sprekers en Trouveres van dien tyd in omloop gebracht. 66 Gheninden, verstouten; doch hier ondernemen. 69 En hadde gedaen, enz. Versta: ware ik daertoe niet uitgelokt geweest uit genegenheid voor Margaretha. 70 Thant, aenstonds, zoo even (mox), namelyk int beghin; welke laetste woorden aentoonen dat Van Heelu niet de schryver van het voorwerk, hetwelk later volgen zal, geweest is. 72 Ruut, ruid, ruidig, ruw; van ruiën, ruw worden of zyn. Zie Kiliaen, op Ruyd. Van sinne te runt zyn, is bot zyn, het tegenovergestelde van geslepen. Ik ben te bot, zegt Heelu, om zulke hooge dingen in rym te brengen. 75 Troest, vertrouwen, hoop, moed; van troen, trouwen. Zie Bilderlyk's Geschlachtlijst, op het woord Troost. 77 Alse wale, als wel, alzoowel. 78 Nu helpe my God, ik zal des (ic saels) beginnen. De volgende vier regels zyn blykbaer door den lateren afschryver ingevoegd. Meest al zyne invlechtingen beginnen met het woord want. Dit zy eens voor al aengemerkt. 83 Heinric van Brabant, namelyk Hendrik de II^de, gestorven den 1^sten februarij 1247 (1248). 84 Stadincheren, d.i. Stadingeren, Stadingers, de inwooners van de stad en het gebied van Staden, bisdom van Breme, tegen welken paus Gregorius, in 1234, een' kruistocht beroepen had. Fleury, Hist. Ecolés., t. XVII, p. 99. Schoevaerdts noemt ze in zyne onwetendheid de Standinceheeren. Over de deelneming der Nederlanders in dezen kruistocht zie Wiarda, Osifriesische Geschichte, I, bl. 198. 85 Hire bi, hy er by. 88 Ende na, en daerna, Coelne, keulen; Nuse, Nuys. 91 Het kwaed der Limburgers wreekte. Men is het over de beteekenis van and en anden niet eens Vergel. Maerlant's Spiegel Historiael, III deel, aant. bl. 49-54; Huydecoper op Melis Stoke, II, bl. 451, en Clignett's Bijdragen, bl. 385. Ik houde het woord ande voor kwaed, kwaedheid, gramschap, soms wraekzuchtigheid. Zoo leze ik in myn afschrift van Maerlant's Wapen Martyn, III^de boek, coupl, 29: Ay ml, God, Breec onse bende Ende vergef ons dione ande Ende dinen evelen moet. Vermoedelijk is het woord afgeleid van het oude onde, kwaed, boosheid, in het deensch nog ondt. Zie Bilderdyk's Spraakleer, bl. 246. Ik twyfel of wond, (yslandsch und) en zonde daer ook niet van daen komen. Men weet dat de voorletters w en z of s tot den wortel of het grondwoord niet altyd behooren. Het noordelyke Syn (peccatum) schynt wegens zonde niet in aenmerking te moeten komen, en veeleer op zinnelykheid te duiden; want het angelsaksisch noemt zelfs den echtelyken byslaep een wettig zingenot, riht sinscipe. Dagelyks hooren wy zeggen: foei! dat is onnuttig! in den zin van: dat is kwaed, slecht, vuil! Voor vast is dat geen inutilis, maer wel ondtig, welk laetste woord nog heden in de Betuwe alzoo gebruikt wordt, volgens N.C. Kist, over de Betuwsche idiotismen, in de Nieuwe werken der Maetschappy van Leyden, III, bl. 289, waer men (coup. 46 van Maerlant's Wapen Martyn) ook leest: Tvolc is worden honde. Dat is, de wereld is verslecht. 94 Stoerde. Sommige latere afschriften hebben scoerde, d.i. scheurde: kwalyk. Een land stooren is een land verwoesten, vernielen. Zie Weiland op Storen, en Bild. op Storm. 96 Bandenrode, lees Randenrode, een kasteel. Butkens, Trophées, I, p.194, 225; ii, 329. Lodewyk, heer van Randenrode, verklaert by eenen brief des jaers 1289 dit kasteel van onzen hertog in leen te houden (Reiffenberg, Supplément à l'Art de vérifier les dates, pag. 202). 97 Van Loen, namelyk van Borchloon (Loz). Hiervan wordt echter geen melding gemaekt in Mantelii Historia Lossensis, lib. VII. Vergel. Divaei Rerum Brabant., lib. XI, p. 118. 98 Gewan, won, verloste. 99 Die daer als gyzelaer lag (was geleid). Waert, van waren, wezen; waervan wareld, zegt Bilderdyk. 101 Herle, Daelhem. Herle is een klein plaetsjen van het Limburgsche, tusschen Valkenburg en Geilekerke; Daelhem een stedeke by Luik, op de Berwyne, ook Dalem geschreven wordende. 104 Coenraet, aertsbisschop van Keulen. Butkens, I, p. 232. 108 Groeffene te Vileer, begroef hem te Vilers, in de abtdy. Zie zyn graf by Butkens, Trophées, I, bl. 239. Ne of en, achter aen een woord vast, is hem. Onze boeren spreken nog zoo. 109 Sire sielen, zyner ziele. Later schreef men sijnre. Men leze daerover Grimm's aenteekening in Reinhart Fuchs, Berlin, 1834, bl. 268. 112 Ende. Dit woord is overbodig. Wellicht behoort de regel onmiddelyk na vs. 110 te volgen: Ende sin sone, die Heinric hiet, Doen hi van der werelt sciet, Bleef hertoge. 115 Trecht, voor tracht, of trac, van het oude trechten, tre-en trekken: hy trok op zyns vaders aerd, hy geleek hem. Over sijns vader, in plaets van sijns vaders, zie Huydecoper, in zyne proeve van tael-en dichtkunde. 117 Hovesch, hoofsch, heusch; wert, waerd, zuinig: wirthschaftlich zouden de Duitschers zeggen. Hy was namelyk mildadig, en toch zuinig. 118 Vermeert, vermaerd, als meermalen voorkomt in het vervolg. 120 Herde, zeer, valdè. 122 Owi, oi / oei / (de overgang van o tot i doet de uitspraek de w van zelfs hooren). Zie over deze uitroeping Grimm's Deutsche Graamatik, III, bl. 293, 296. 123 Vaert, gang; gelyk varen, gaen. 124 Af, voor van; zeer gemeen by onze vroegste schryvers. 127 Leiden, by Van Velthem voeren. 128 Ghewaer, waer, wezenlyk. Of misschien van gewarigen, verzekeren (warandisare. In een anderen zin zeggen wy Brabanders gewarig (gewaerwordelyk, attentus zyn, in 't engelsch aware; door Huydecoper niet begrepen (Melis Stoke, III, bl. 91 en 92). 133 Ghedogen, gedeugd hebben. Daerom stierf de hertog, om dat zyn leven hem toen best geschikt maekte tot blydschap. Anders is dogen verdragen of lyden; gelyk mededogen en medelyden volstrekt hetzelfde zyn. In een oud refrein: Die niet en wil horen en dooch geen gabbaert. 135 Dochter, de dochter van Hugo, graef van Bourgonje, met name Aleid, of, gelyk men toen schreef, Alijs. Zy was eene vriendin van den heiligen Thomas van Aquinen, die haer zyn werk De regimine principum opdroeg. 136 Live, leven. Na zyn dood zouden wy nu zeggen, hetwelk nogthans minder goed te keuren is, daer men voor eens en voor altyd dood blyft. 143 Doringen, Duringen, Thuringen. Butkens, Troph., I, p. 591. 145 Montbore, momboor, voogd; van monden, beschermen, en bor, bar, heer of man; en dus manlyke beschermer (soms ook Muntherro geschreven). Over de verschillende opvattingen van dit woord kan men nazien J. Grimm's Deutsche Rechts Alterthümer, bl. 410, 447, 465 en Phillips Deutsche Geschichte, I, bl. 614 en 615. 149 Woude, lees doen woude, gelyk by Velthem, Spieg. histor., Iste b., c. 40, vs. 26. De zin is: Alsoe alse lantrecht leerde wou toen heer Heinric van Gaesbeke sijn ontbreken oprechten (herstellen). 150 Heinric Van Gaesbeke, d.i. Hendrik van Leuven, heer van Gaesbeke. Butkens, Troph. I, p. 610; II, p. 48, en Van Gestel, Hist. archiep. Mechlin., II, p. 121. De brusselsche afschryver der Brabandsche yeesten van N. de Klerk, met name Hein Vanden Damme, heeft hier Heinric van Seghebeke voor geschreven: kwalyk. 154 Swert siden, zwaerdzyde, de vaderlyke zyde; gelyk de moederlyke zyde de spillezyde werd genoemd. De mannen dragen het zwaerd, de vrouwen de spil (tot het spinnen). Men had alzoo zweerdmagen (of speermagen), en spillemagen, waerover zie Grimm's Rechts Alterthümer, bl. 470. De landgraef van Thuringen als vreemdeling van de voogdyschap afgezien hebbende, zoo was nu Henrik van Gaesbeek de oudste zweerdmaeg; en deze moest dus, naer rechte, voogd wezen. Swar de sone binnen iren iaren sin (zegt de Sassenspiegel, I^ste boek, art. 23) ir eldeste evenburdige swertmach nimt dat herwede alene, unde is der kindere vormunde dar an. Van den Damme stelt sayter side, wat ik niet versta. 156 Diere, die er. Eens voor al zy aengemerkt, dat, geheel dit gedicht door, dier veelal voor der, dies voor des of die des, en diere voor die er, gelden moeten. 158 Bisscop Heinric, namelyk Henrik van Montfort, bisschop van Luik, berucht om zyn buitensporig leven (hy liet 65 bastaerdkinderen na). Men leze over hem Meerman, Geschiedenis van koning Willem, I, bl. 258, en vooral de nog onuitgegevene Kronyk van Jean D'Oultremeuse. 159-161 Van moederszyde waren graef Otto, en de bisschop van Luik de weezen evenzeer belangende, nabestaende, als Hendrik van Gaesbeke dit was. Butkens, I, p. 560; Sligtenhorst, Geldersche geschiedenissen, II, bl. 437. Iemand belanc zyn is met hem vermaegschapt wezen; want langen is reiken, bereiken, aenraken. 172 Bedachtig, by Velthem: behindich. 175 Viseren, inzien, overleggen. 176 Versta: hoe dat zy door de eene de anderen zoude weren. 184 Elre, elders, anderzyds. 185 Na ende bi. Men vindt hiervan geenbrieven. 186 Thoenese, toonde zy. V.d. Damme: toende si. Velthem: Maer so tonetse. 187 Heeren Heinrike, op heer Hendrik. 190 Ludeke, Luik. 198 Parweys, by V.d. Damme: nam her Godevarde van Parweys; beter. Butkens, I. bl. 634. 199 Wouter Berthoude, van Mechelen: genoeg bekend. Butkens, II, bl. 59., enz. 204 Berechten, bestieren. 206 Sciere, spoedig, aldra; doe warf, toen keerde; want werven is draeien, keeren, waervan wervel. 210 Boutersheem. Butkens, II, bl. 208, Van Gestel, I. bl. 277. 218 Thant onhout, aldra vyandig. Gelyk hulde gunst, vriendschap, eerbetoon is, zoo is onhold of onhoud, ongunstig, vyandig. 219 Selke, sommige. 222 Diere was, van dezelve was, of (op zyn brabandsch) van de die was, enz., te verbinden met het woord een van den volgenden regel: diere was een, een van dezelve was. Over Wesemale zie Butkens, II, bl. 25, 102, 123, enz. 225 Plichten, plgen, meêdoen (waervan plichteg zyn). Donghelberge: Praetendens sic jura sui deposcere feudi. Ook verbinden. 233 Veede of veete, haet, wrok, vyandschap. 234-235 Die Coelneren. Over deze veete handelt P. Divaeus, Rerum Lovan., lib. II, 5, III, 4, en Rerum Brab., lib I, p. 50. De naem moet Colveren gespeld worden; familia patricia Clavariorum, zegt Divaeus. Eenige van dezelven waren schepenen van Leuven in de jaren 1234-1257, blykens het boekjen Meyers, borgemeesteren, schepenen, enz., van Loven, door Mr. Guilielmus Willems, professeur van de eloquentie, gedrukt in 1667. De stad Leuven verzoende met de hertogin en hare kinderen, by overeenkomst van den 14 mei 1267. Zie dezelve hier achter in het Codex diplomaticus. 237 Dicke ondersloeghen, dikwyls onder elkander tot vechten kwamen. Het woord is verklaerd by Huydecoper op Melis Stoke, II, bl. 511. 246 Want zy(de Blanckaerden) waren de zyde der hertoginne veel meer (bat) toegedaen, dan der stad. 260 Omminnen, onmin, haet. De n en m verwisselden dikmaels, om de gelykluidenheid. 263 Velthem: beide van dorpe ende van staden. Stad en stede, 't zelfde. 270 Tileec reesen, vroeg opkomen, te velde trekken. Ik daecht eerst, dat er telleke reisen moest door verstaen worden, en dat de weezen van Braband, wanneer zy wilden uitryden voor hunne veiligheid zich telkens moesten wapenen; doch tileec is tydelyk, vroeg (even als tidlig in het deensch), terwyl reesen, optrekken (surgere ad bellum), ja zelfs oorlogvoeren beduidt. Scherzius-Oberlin verklaert dit laetste woord in zyn Glossarium Germanicum medii aevi, bl. 1289, door expeditionem militaren suscipere. Vergel. Grimm's Deutsche Grammatik, II, bl. 16, n^o 171; Kremster's Ursprache, verbo Reysen en Huydecoper op Melis Stoke, II, bl. 572. Het woord komt ook voor by Velthem, I^ste b., c. 43, vs. 68 Vanden Damme, bl. 81, recto, heeft hier: Daer omme moesten die ionghe weesen Van Brabant tyleee varen reesen. Zie hierachter vs. 662, 663. 274 Te voorder, des te meer. 279 V.d. Damme:ieghen Brabant daerna altoos. 282 Bic, eigenlyk steek. Op iemand een bik hebben is een bekende zegswyze, in Braband; van bien of pien, d.i. steken, stooten, waervan piek, het oudduitsche Bikel (pyl), enz. In Wachter's Glossarium vindt men bicken, pungere, punctim ferire. 284 Wie, hoe, gelyk by de hoogduitschers, schoon eigenlyk hetzelfde woord (in het engelsch who, in het deensch hui). Vgl. Bilderdyk's Spraakleer, bl. 225, en Grimm's Grammatik, III, bl. 5. Hijs, voor hy des. 285 Vernoy, verdriet. Grimm, Reinhart Fuchs, bl. 274. 286 Falais, V.d. Damme: tpalais. Falais, een dorp by de stad Hoy, niet verre van Hanuit (Hannut). 291 Belaegt, belag het. 293 Dat een stucke, by Velthem-Lelong: dat een scilt (belachelyk genoeg!). Een stuk is een afgestoken deel: versta dus: dat 't een stuk tyds (een tyd lang), enz. 294 Bereiden, V.d. Damme: ghereiden, in gereedheid brengen. 295 Hier en binnen, intusschen. 298 Torsse, t'orsse, te paerd (t'engelsch horse, by ons nu ros). Wegens de verwantschap des woords kan men onder andere nazien de note op Rabelais, in de Edition variorum van dien schryver (Paris, 1823), tome II, p. 15l. 298-302 Eer zy met hun heir te Hannuit kwamen had de bisschop, zonder tegenweer (ghewere), het land al geruimd (van Falais gerumet). 303 Hine, hy en; letten, laten, uitslellen; by Velthem: vertoeven. Zie Bilderdyk's Verscheid IV, bl. 114-115. 304 Dallen ontsetten, dat hem ontnemen. 320 Sonder, uitgezonderd, behalve. Over Dirk van Valkenborch zie Butkens, Trophées, ii, 511, 524. 325 Ocht, oft. Wy Brabanders zeggen nog alzoo gewoonelyk: het een ocht ander. 327 Staden, steden. 329 Ghewout, geweld, macht. 331 Lambrechte sijn erve, St.Lambrechts erfgoed, Mechelen, als zynde eene onderhoorigheid des bisdoms van Luik. Ontcrichte, ontnam. 339 Denant, Dinant. 340 Ghemeinlike, in 't algemeen. 341 Al die dochte, al die deugden, die er bekwaem toe waren. 349 Borcheem, het dorp Bornhem, by Rupelmonde. Vanden Damme heeft Borrem, en Lelong leest Boreuin. 350 Beter by Vanden Damme: al woudict seggen ic ne conde. 353 Volgens Jean D'Outremeuse 60,000 man Zie de aenteekening op vs. 429, hier achter. 354 Vande Damme: Daer hi omme muer no grachte. Mechelen had toen noch muren noch grachten. 356 Sonde, behalve. Mechelen had geen ander verdediging dan de arm der Brabanders, enz. 360 Gheseegt, gezeid: het was als een spreekwoord geworden dat, enz. 364 Gasten (ge-aesden), dienaren. Zie Bilderdyk's Geslachtlyst, op Gast. 369 Zoo dat hy er zou hebben moeten doorlyden (doortrekken). Van lyden komt het nog gebruikelyke overlyden (tot de eeuwigheid overqaen), kleed (d.i. geleed, overtrek), enz. 376 Tien, tyen, trekken. Laet me betyen, voor laet me begaen, nog zeer gebruikelyk. 384 Sueken, zoeken, petere. 385 Sijn heere, zyn leenheer. 386 Daer deed Berthout aen als een eerlyk man; want Berthout was des bisschops leenman, Vanden Damme heeft hier: Her Berthout ende sijn mage En wilde den bisscop soeken niet Datti sijn here ware, wats ghesciet. 390 Vreden (ver-eden, verbinden), tot vrede brengen. 392 Brabantsone, Brabançons: zoo noemde men de Brabanders reeds lang te voren, blykens myn artikel over Reinaert den Vos, in den Messager des sciences et des arts de la Belgique, I, p. 341. Zie ook Muller, Algem. Geschiedenis, vertaeld door Van Kampen, II, bl. 260. 396 Onder deze scharen bevonden zich de Bosschenaers, die zich zoo wel kweten, dat de Mechelenaers hun het lichaem van den heiligen Rombout schenken wilden. Van Heurn, Hist. der Stad en Meyerye van's Hertogenbosch, I, bl. 131. 398 Vore striden, voorstryden, vooraenstryden, aen de spits van het heir. 402 Te vorst, te voorst, het voorst. 406 Beiageden, bejaegden, betrachtten. Zy betrachtten den zoen, want zy vreesden voor leed (si vreesden van verdriete). Vrede. Volgens Van Spaen, Historie van Gelderland, I, bl. 240, werd deze vrede gesloten op den 6 january 1266 (N.S. 1267). + anno 1267 412 Met hen vieren, met hun vier, of, gelyk wy in Brahand zeggen, met hun gevieren. 414 Aen die ameide, Vanden Damme: totter hameide. Mechelen had nog geen poorten, en slechts hameiden, sluithekken, slagboomen, barrieres. Zie over het woord Huydec., Proeve, III, bl. 299. 417 By Vanden Damme: Dat hi die stat winnen soude. 421 Ghestaede, vergunde: het hoogduitsche verstatte. 429 Wederkeeren. Jean D'Outremeuse (H.S. n^o 75 van den catalogus der boeken van wylen de gravinne d'Oultremont, fol. 78 recto), zegt van dezen mislukten tocht: En l'an desseurdit le jour de St. Denis s'en alla l'evesque Henry envers Braibant, avenc luy Otton son frere, conte de Gheldres; le conte de Juley, son seroige, Henry le conte de Mont, le conte de Nassou et de Lotz avenc ses hesbingnons. Et estoient bien ensambles soixante mil hommes armés, et destruisirent Hanu, Landres, Thirlemont et Wilvorde; et assiegat Maslines, et là demaurarent bien XX jours. Mais par forche de faulte de wictailles ils leurs encovint de partir. Zie ook Fisen, Historia ecclesiae Leod., pars II, p. 17, en Description du Brabant, Brux., 1756, p. 316. 433 Roten, Rotten, benden, hoopen. Hetgeen de dichters een voglenheir noemen vind ik in myn H.S. van den Roman de la Rose, vs. 64, aldus: Beide nachtegale ende calandren, Die papegay oec metten andren, Die singen menegerande noten Daer si sitten met haren roten. 437 Den bisscop, lees: de bisscop. Zoo dat al degene, die hy (de bisschop) daer bracht, hun geen kwaed konden doen. Over gheanden, vergel. vs. 91. 440 Ane street, bestreed. 442 Zoo lang zy weezen bleven. 444 Tricht, Maes-tricht. Haer voor hun. 445 Met crachte, met geweld, met verkrachting van hun recht. 446 Dingebanc, dingbank, rechtbank. De bischop vernietigde de rechtspleging, welke in naem der Brabandsche weezen, crimineel en civiel, aldaer plaets had. 448 Te Wijc, te Wyk, aen de overzyde van Maestricht, en met die stad thans vereenigd. 449 Torre, toren. 450 Overmoede, trotschheid; gelyk doorgaens by Van Heelu. 452-453 Ghewere starc, sterke tegenweer. Men leze in Bilderdyk's Taal- en dichtk. Verscheidenheden zyne verhandelingen over de byvoeglyke naamwoorden, waer men over dit achteraenplaetsen van het adjectivum zich kan laten te recht wyzen. 457 Heeren, versta: ter hulpe van heer. 460 Houtt, vriendelyk, genegen, afgeleid van houden, met iemand houden) en niet van heelen (celare), zoo als Philips wil doen gelooven in zyne Deutsche Geschichte, I, bl. 149. Eene glosse by Graff, Diutiska, I, bl. 222, heeft: familiaris, holdlih. Zie boven, op vs. 218. Van daer het spreekwoord houw en getrouw. 466 Lachter, laster, lasterlykheid, ongelyk, misslag, feil. Schoevaerdts herleidde het woord tot schade: ook goed. 469 Ye, je, ooit: by de hoogduitschers nog in gebruik. Ie heeft voor ontkenning nie; gelyk ooit, nooit. Zie Grimm's Gramm., II, bl. 225. 470 Die wile, terwyl. 481 Met de steenen van dezen toren bouwde hy aen zyn kasteel te Montfort. Slichtenhorst, Geldersche Geschied., I, bl. 65; II, bl. 98. Zie hier de woorden van Jean D'Outremeuse: Et adoncq l'evesques s'en allat à Treit, et fist deffaire le pont des arches, que le duc avoit fait faire. Et en despit, du duc fist emmener les pieres en la duchet de Gheldres, et en fist rensforchier le chesteil de Monsfort; et fist tant que tous ceulx de Treit renonchoient du tout au duc. 483 Ongemake, ongemak, misnoegdheid, droefheid, wat iemand ontmaekt. 484 Sonder saken, zonder oorzaek, zonder reden. 486 Ane beten, bevochten. Het oude byten gold voor hakken, kappen, waervan bytel, hakmes. 506 Elk zy aendachtig. 516 Gheweldig, vrymachtig, afgeleid van welden, walden, d.i. beheeren. Bild., Spr., bl. 204. 519 Mesquame, miskwaemheid, gebrek, ongeluk. 531 Des lants vertien, het land afstaen. 532 En openbaerlyk des belyden (zulks erkennen). 533 Voor die stade, voor de steden. 536 Met dezen raed vereenigde zich ook, enz. 541 Geraecter, welgemaekter; van raken, lukken, en dus beter gelukt. Welgedane had dezelfde beteekenis. 548 Berechten, richten, bestieren. 549 Parlement, spreekvergadering, mondgesprek, byeenkomst. 550 Cortenberge, tusschen Brussel en Leuven. 551 Die stade van Brabant, clein ende groote. Men heeft niet weinig getwist ter zake of deze byeenkomst, al dan met, als eene vergadering der staten van Brabant moet worden beschouwd, en zich daerby, meermalen, op deze plaets van Heelu beroepen. ‘Cette réunion, zegt de heer Dewez (Hist. part. des prov. belgiques, II, p. 321), était une véritable assemblée des États, et c'est la dénomination que lui donne en effet un historien contemporain, Van Heelu.’ Men ziet, dat Dewez de woorden die stade, op het voorbeeld van Ernst (Hist. abr. du tiers-état de Brab., p. 71), voor die staten heeft genomen. Staden is echter ontegenzeggelyk steden, hier namelyk de kleinem en de groote steden. Men leze over dit punt Heylen en Ernst in hunne Prysverhandelingen by de Brusselsche Akademie, van 1783, bl. 8, 157; Raepsaet, Histoire des États-Généraux dans les Gaules, p. 82; J.-C. De Jonge, Over den invloed des derden staats, in de Nieauwe werken der Maatsch. van nederl. letterkunde, I, bl. 15; J. Thys Hist. verhand. over den staet van het Nederland, I, bl. 81. Wat my betreft, ik denk niet dat hier aen eene vergadering van Staten kan worden gedacht, hoewel het waer is dat, reeds vroeger, onze hertogen gewoon, zyn geweest gewichtige zaken aftedoen de consilio bonorum et religiosorum virorum, gelyk, onder andere, in het testament staet van Hendrik den III. De hierachtergevoegde charter over het verhandelde te Cortenberg, van den 14 mei 1267, doet zien dat zelfs niet al de steden van Brabant daer vertegenwoordigd waren. Ook niet de geestelyke stand. Het stuk spreekt slechts van de verzoening der hertogin met de stad Leuven. Van Velthem stelt: Men ontboet dorp ende poort Ende die heren vanden lande Dat si alle quamen te hande Te Cortenberge, heb ik vernomen. 552 Genote, genoten, familiares (pairs), waerover zie Raepsaet, Analyse historique, II, p. 125, enz. 554 Voor genoemden dag, vooraf bepaelden dag. Dewez stelt dit (Hist. part., II, p. 321) op den 25 mei 1267, dat is, den avond voor de dagteekening van het diploma van Kameryk, waervan wy in de volgende aenteekening zullen handelen. Hoe zal men nu de staten op denzelfden tyd te Cortenberg en te Kameryk doen byeenkomen? Butkens, die van le mardy avant l'Ascension spreekt, qu'estoit le 17 de mai de lan 1267 (Trophées, I, p. 283), heeft acht dagen misgerekend; want O.H. Hemelvaert viel dat jaer op donderdag 26 mei. 556 Daer gaf Heinric. Zoo ook by Van Velthem: Doen si alle daer waren comen Ende vergadert waren, clein ende groet, Daer gaf Heinrik, enz. De afstand van Henrik kan te Cortenberg af gesproken zyn geweest, doch het is zeker dat de akte daervan eerst acht dagen later, niet te Cortenberg maer te Karneryk, is opgemaekt. Het stuk wordt gevonden by Miraeus, Diplom. belg., I, p. 433, midsgaders by Butkens, Trophées, I, Preuves, p. 101, en eindigt met de woorden: actum et datum (niet enkel datum) apud Cameracum, anno 1267; feria tertia ante ascensionem domini. Slechts van ter zyde wordt daer in teruggedacht aen de vergadering van Cortenberg: Nicolaus Dei gratia Cameracensis episcopus...Noverunt universitas vestra quod Henricus.....in nostra propter hoc et plurium militum et burgensium et aliorum hominum terrae Brabantiae constitutus praesentia, jus quod habebat...liberè et spontaneè donavit. Divaeus alleen heeft goed opgegeven wat er te Cortenberg verricht is. 562 Die hem versinde, die hem (wel-) bedacht. 568 Na die tale, lees: na die siele; gelyk by Vanden Damme gevonden wordt. 571 Daer menne sinde, daer men hem zond: in de abtdy van Dijon. 573 Abite, habyt, in Braband nog altyd voor kloosterkleed geldende. 574 Vite, leven. Des Roches heeft leidde voor belydde genomen, en dien ten gevolge (Epit. histor. belg., p. 155) geschreven: Monachorum vitae institutum tamən non est professus; doch het tegendeel blykt uit een stuk, te vinden by Miraeus, tom. I, p. 436. Hel Magnum chronicon belgicum by Pistorius voegt er zelfs by, dat hy abt van dit klooster werd: ubi...monachus et deinde abbas factus (pag. 256, édit. Francfurt, 1654). en hy een' anderen schryver van dien tyd vindt men: Factus est canonicus regularis (Geneal. Balduini de Avennis, apud d'Achery, Spicil., III, p. 294, of, naer de uitgave van Le Roy, p. 27). 576 Seriante, hier geen soldaten, gelyk in later tyd, noch juist ook geen schildknapen, maer adelyke huisverplegers, waeromtrent kan geraedpleegd worden Raepsaet, Analyse historique, III, bl. 110. 581 Scout, schuld; doch hier loon. Van is wegens. 582 Gout, vergolden. Zie op vs. 26. Gout is ook vergelding, waerover Bilderdyk's Geslachtlyst, in voce. 587 Met, verkorting van mede. Versta: daer hi dat (hemelryk) door verkreeg. 597 Want, lees: wart, werd. Tileec, hier in den zin van terstond. 600 Hilden hem, huldden, huldigden hem. 602 En was, voor daer en was; zeer gemeen by de ouden. + Anno 1268 605 Hine, of hy. Goed by Schoevaerdts: alle de heeren van den lande quamen haer leen van hem verheffen. De hertog zelf werd in het bezit der landsregeering bevestigd, door een diploma van koning Richard, van den 20 september 1268, gedrukt by Butkens, Trophées, I, Preuves, p. 102 en 103. 608 En worde, of het werd. 612 Onthout, voor onhout, vyandig. 620 Toren, verdriet. 625 Met ghemake, vergenoegd, te vrede. 627 Ter eeren wert, ter eere waert; in het spoor der eer. + Anno 269. 638 Verlingen, verlengen. 639 Tellen, vertellen. + Anno 1271. 640 Sonder gheboort, zonder kinderen na te laten. Het Chronicum ducum Brabantiae, afgedrukt in de Bibliothèque des antiquités belgiques, Anvers, 1833, I, p. 284, zegt daervan: Anno domini 1269 dux iste Johannes Margaretam filiam Philippi primo geniti sancti Ludovici regis Francorum sibi conjugem sociavit, quae post annum duos infantes simul parens, una cum ipsi prae angustia et dolores partus Parisiis ab hac vita decessit. 650-652 Versta: hy wou zich op hen wreken wegens de vrees, de achterdocht, waer Brabant was in geweest, toen hy nog minderjarig was. 653-655 Sedert dat de hertog de zuig-horen (tuit) en mammen (borsten) verliet, waer hem zyn amme (voedster, minne,) mede opvoedde. Wegens sint, sedert, leze men Bilderdyk's Spraakleer, bl. 248, enz. 657 Dop, by de Hollanders tol. 663 Bereeder, gereeder, geschikter. 667 Scine, schyn. In schyn doen was by de ouden doen blyken. 668-669 Want toen hy geheel Braban opkomen (ute brachte). 689 Sentruden, de stad Sint-Truyen (Saint-Trond). 690 Vinne, Vanden Damme: winne (hoef). Het moet vinne of venne wezen. In het Chronicon MS. Abbatiae Sti. Trudonis (bl. 460, van eene aen my behoorende kopy), vinde ik aengetekend: ‘Eodem anno (1275) Johannes, dux Brabantioe cum multitudine armatorum ad invadendum Leodiensem episcopatum usque oppidum Leewis progressus, super vadum, vulgariter tvenne nuncupatum, tentoria, fixit.’ 691 Steet, Stael't. 694 Bisscop. Zoo staet in het handschrift en in alle de kopyen; doch het moet boetscap (tyding) wezen. 699 Vroude, vreugd. 704 Voer, ging. Zie vs. 125. 705 TAken binnen, binnen Aken. Zoo overal. 707 De charter, datum Aquisgrani XXVII die octobris, indictione secunda, anno Domini MCCLXXIII, vindt men by Butkens, I, Preuves, pag. 105. 714 Berneden, brandden, than uit het gebruik, behalve by de dichters, die nog van 't barnen der gevaren spreken. 715 Vrihoutheem, Vry-Houthem, tusschen Sint-Truyen en Hanuit gelegen. 720 Gesproken, besproken. Daer werd sints nimmer zoen of vrede over aengegaen. 725 Lyoen, Lious. 728 Kerstenheide, christenheid. 730 Onmate, onmatigheid, buitensporigheid (lascivia morum by Donghelberge). Wil men weten, waerin die onmatigheid bestond? Zie er hier een staeltjen van, uit de kronyk van Jean n'outremeuse. Le dixemes jour de may l'evesques Henry viola la fille d'un frison, laquelle fille portoit les armes de Preit et de Jupille, dont ceulx des Prez icy avoient tousjours esteit amys al evesques Henry; mais depuis ilz deviendrent ses mortelz ennemys, et le lendemain s'en plaindisrent en chappitre, chou que Thibau de Plaisantes luy blasmat. Be quoy l'evesques le pittat de son piet; mais, se neuisses esté l'archidiack, ceulx de Preit euissent tué l'evesques Henry. Adoncq quatres jours apres l'archidiack s'en partit pour aller informer le pappe des exces de l'evesques, Adoncq l'evesques s'en partit de Liege et se voulut faire alliances avec le duc de Brabant; mais il ne le veult mie aidier. Et aussi ne fist le conte de Flandre ne de Haynau. Men leze ook den brief door paus Gregorius, vóór het concilie, aen den bisschop geschreven: ‘Accepimus namque, nou sine multa mentis amaritudine, quod tu, episcopali gravitate prorsus objecta, simoniae, incontinentiae, aliisque variis et diversis criminibus irretitus, voluptatibus et desideriis carnis te totaliter deputas: ita quod, lam ante promotionem tuam, quam etiam post, quamplures filios et filias procreasti. Qui etiam in operibus mortis gloriam tuam ponens, et quondam abbatissam ordinis sancti Benedicti tibi publice constituens concubinam: dum sederes in quodam convivio, coram omnibus, qui tunc aderant, impudenter confessus fuisti, te intra viginti duos menses quatuordecim filios suscepisse,’ etc. De geheele brief wordt gevonden in de Concilien van Labbe, tom. XI, pars I, pag. 950, by Hocsemius, apud Chapeav. De gesta ponctificum Leod., II, p. 299, en by Fisen, Hist. ecclesioe Leod., II, 24. Vergel. Slichtenhorst, II, bl. 102 733 Iets dat wellicht (met aventure) ware belet goworden, ware achtergebleven. 736 Onmogen, afkeer, walg. Daer was hy afkeerig van. In Braband zegt men nog een spys mogen, of niet mogen. 739 Borch, Velthem: berch. Over de burcht van Montfort, zie boven op vs. 481, en Slichtenhorst, I, bl. 65. 742 Dan, dat'n. 751 Ghi, Guido. 754 Orberleker, oorbaerlyker. 760 Want daerna kwam er een vereeniging tusschen. 763 Jonc van Brabant; als of men zeggen zou: de infante van Brabant. 764 Den hoegen vrie, den verheven, den edelen, vrymachtigen. Over vrie zie Bild., Nieuwe Versch., I, bl. 158, en IV, bl. 170; en Grimm's Rechtsaltert., bl. 281; waerby nog behoort dat Frie in het gothisch een huisheer, en aganfrie een huisvader, was. + Anno 1274. 779 Oec. Dit tweede oec staet er te veel. 781 Conroet, conroot, bende, in 't fransch conroy: zie Borel, Dict. des termes du vieux français, in voce. 785 Saveterne, sauveterre, Salva-Terra. Volgens den schryver der Description du Brabant, pag. 125, zou de hertog uit Frankryk de reliquien van de H. Juliana medegebracht hebben, die men in de kerk van den Zavel, binnen Brussel, bewaert. Een onuitgegeven diploma over dezen tocht, van den 16 january 1278 (nieuwe styl 1279), deelen wy hierachter in het Codex diplomaticus mede. 787 Vroech bekint, Velthem: vroet bekent. 791 Doe. Een verzinning van den Rubricator, die de letter D er byschreef: 't moet wezen Hoe. 812-814 Bartaengen, Bretagne; Poitau, Poitou; Gasscoengen, Gascogne; Janpaengen, Champagne. 817 Vierde, rustte, stil zat. Vergel. vs. 2018. 818 Wilen, eertyds, voorheen. 821 Iosteren, 't fransch jourter. 824 En schonk den vreemden ridders hun afgewonnen pand. Quiten, kwytschelden. 828 Etentide, maeltyden, eetpartyen. 840 Men, voor men ne, d.i. men hem. 842 Gheninde, stoutmoedigheid. Zie op vs. 66. 845 Iewerinc, ergens. Wy zeggen er in Braband iewers of ievers voor. 855 Pirse, Pieter 856 Okesoen, gelegenheid, in 't oud fransch ocoison of ochoison. 862 Crite, omperking, kring, strydperk ( circus ). By Velthem staen hier de volgende regels: Jeghen C.M. op elke side Met C. ridders ten stride. Versta: jeghen C. man. 865 Borgeaes, Velthem: Borgaus; 't is Bordeaux. Velly, Hist. de France, VI, p. 579 En Devaddere Origine des ducs et du duchć de Brabant, p. 503 et 504. 866 Anderen, voor den anderen. 869 Sire saken sijn te voren; zyner zake te voor zyn, gewonnen zaek hebben. 888 Wijchgier, wychgierig, strydzuchtig, begeerig naer den wych (oorlog); van het oude wychen, stryden, indrigen. 895 Nie niet el, nooit niet anders. 906 Waelraven van Monyoye, aldus geheeten naer de heerlykheid van Monjoye, in het Limburgsche, waer hy ook Valkenburg (Fauquemont) bezat. De oude Luiksche kronyk, gezegd des chartreux, noemt hem le plus bel homme du monde. Hy speelt een groote rol in dit gedicht, gelyk mede zyn neef van Luxemburg, in den volgenden regel genoemd (en door Hocsemius by Chapeauville, II, p. 519, ook pulcherrimus hominum geheeten). Deze Walraef was getrouwd met Philippina, zuster van Reinoud van Gelder. Van Spaen, Inleiding tot de historie van Gelderland, II, bl. 227. Zyn zegel vindt men by Bondam, Charterboek van Gelderland, bl. 617. Vergel. Butkens, II, bl. 511, 512, 522, enz. 908 Onthouden, opgehouden; want onthouden is uithouden. 919 Desside, dezerzyds. 931 Nieden, niden, steken (by hettournoien). 933 Tallen marchen, t'allen marken, t'aller streken, Mark is eigenlyk grens. Het woord komt evenees in een algemeenen zin voor by Notker Ps. 75: Alle marchadero erdo. Vgl. Grimm's Rechtsaltert., bl. 496. 940 Giroude; verkeerd geschreven: er zal vast hiroude (herouten ) moeten gelezen worden. 946 In de vaert, zonder vertoeven. 950 Als hi wiese te manne, wanneer hy tot een man zou opgegroeid zyn. Velthem: Als hi gewassen waer te manne. 971 Gheval, geluk, welk laetste ook niet anders is dan een goed geval. De ouden namen meest altyd deze en dergelyke woorden in een voordeeligen zin, en van daer dat wy nog ongeval zeggen, zoowel als ongeluk, in tegenoverstelling van geluk. 977 Een orloge beslaen; ob causam nescio quam, zegt Meyer (Annales Flandr., ad annum 1282). Zie ook Fisen, Hist. eccles. Leod., II, p. 21 et 22. 979-980 Jan van Ludieke, Jan, bisschop van Luik, namelyk Jan van Enghien. 990-991 Dat niemand in het bisdom hem buiten eenige vest dierf verbeiden, afwachten. 998 Sinen swere, voor schoonvader. Vg1. vs. 8. 1006 Te Hoesdinne waert, naer de kanten van Heusden. Lelong, maekte er Hesdin van; doch men kent zyne onnaeuwkeurigheid. 1015 Ommate, onmate, overmoed, ongelyk. Vergel. vs. 750. 1021 Ontketen, beloofd, geboodschapt. Kiliaen, op ontheyten. 1024. Seere, Dit woord slaet op met vresen, van den volgenden regel. 1026 Want hy duchtte den aenval. Rese, onderneming. 1034 Cupiteine. Dit zal een verzinning van den afschryver zyn: lees: Campine, Kempen. Eer de hertog met de zynen de Kempen was overgekomen (overleden), waren die van de burcht te Heusden al verstoven. 1037 Sparware, sperwer. In het XXI^ste kapittel, zesde boek der Brabandsche yeesten, ook ter gelegenheid van een' aenval op Heusden, vindt men schier dezelfde woorden: Ende sign vander borsch gestoven Als musschen voer den sparware. 1052 Vore, lees voorem, voor hem, voor zichzelve; zynde de m weggelaten, misschien om dat het volgende woord met die letter aenvangt. 1056 Den heere van Hoesdinne. Over het gebeurde met dit leengoed na te zien de breede aenteekening van Huydecoper, op de Rymkronyk van Melis Stoke, II, bl. 558 en volgende. 1066 Mere, mare, faem. 6067 Denouwen, Donauw. 1070-1071 Alle die heeren, die tegen hem hadden misdaen, waren in vreeze, wegens het gene hy ondernemen zou. 1078-1081 Zie, onder andere, een charter van 1191, by Butkens, I, Preuves, p. 4S. 1086 Rincberge, Velthem: Reinsberge; Butkens: Ringelberge. Waerschynlyk Rinberg, Renborch, tusschen Aken en Geilekerke. 1087 Hiet Mulrepas, namelyk de ridder. Hy was van het geslacht van Geilekerke (vergel. vs. 1508, 1509) en heer van Rincberge. Zie Hemricourt, Miroir des nobles de Hasbaye, bl. 62, 104, 164, 250, enz. De naem werd Molrebeys geschreven in een charter by Butkens, I, Preuves, bl. 96. 1089 Gheweldich drossate, machthebbendedrossaert. Indien dit laetste woord, gelyk Bilderdyk wil, van drost (geweld, macht) moest worden afgeleid, dan ware het bygevoegde gheweldich gansch overbodig. 1090 Pongise, gevecht; 't zelfde als het oude fransch poignies, combat. 1095 Int lant logeerde. Op drie-koningen-dag 1277 (N.S. 1278) vinden wy onzen hertog op een tornooi te s'Hertogenbosch, waer de graef van Holland ridder geslagen werd. Melis Stoke, II, bl. 200; Oudenhoven, Beschryving van s'Hertogenbosch, uitgave van 1670, bl. 169. 1096 Grave van Cleve. De graef van Kleef, namelyk, was zwager van Reinoud van Gelder. Zie over hem Tesschenmacher, Annal. Clivioe, p. 227, enz. 1097 Sine, of zy. Zie op vs. 505. 1099 Borgen setten. Zoo bleef Reinoud van Gelder, te dier gelegenheid, borg voor den graef van Kleef, by akte van den 7 augustus 1279: zie het Codex diplomaticus. + Anno 1270. 1104 Ziveert, Siffert, Siffridus van Westerburg, in 1296 gestorven, volgens Sacra Belgii chronologia, pag. 189. Lelong leest, doch als naer gewoonte zeer verkeerdelyk, Suibert. 1105 Hi vernam, hy nam (zyn toevlucht tot, enz.) 1108-1109 Hoege voere hanteren, zich hoogmoedig gedragen; want voere is gedrag. Bild., Versch. III, bl. 149. 1120 Leet, van liden. Zie op vs. 569. 1124 Dan hi, dan dat hy. 1127 Weert, waerd, bemind. 1132 Geselle, vriend. Gezellen is verbinden, als zynde iemand die aen dezelfde koorde (zeel oudtyds zele) medetrekt. 1136 Gheleide, bescherming, gelyk by Melis Stoke, II, bl. 295. Schoevaerdts: dat sy tsamen alle cracht ende gewelt souden weeren tusschen de Mase en den Rhyn; want daer groote rooverye gebeurde. Deze landvrede werd gesloten den 28 auguslus 1279. Zie de charter hier achter. 1145 vellen, slechten, slissen. 1149 Guulcke, Gulick, (Juliers). Hocsemius, apud Chapeav., II, p. 309. Donghelberge en Schoevaerts halen hier het volgende oude rymtjen by aen: Enses Aquenses senserunt Juliacenses, Gentes elatoe, Gertrudis nocle beatoe Anno milleno C bis eptaque septuadeno. In myn afschrift van de kronyk der abtdy van Sint-Truyen, bl. 464, vind ik deswege het volgende verhaeld: ‘Anno eodem (1277, N.S. 1278) Wilhelmus comes Juliacensis cum multitudine suorum Aquisgrani civitatem suae ditioni subjicere nitens, hostiliter impetiit, sed Aquensibus viriliter rebellantibus, comes, cum filiis Wilhelmo et Rolando, et multis nobilibus et validis hominibus, numero trecentis et quinquaginta occiditur.’ Vergel. Van Spaen, Hist. van Gelderland, I, bl 270. 1169 Voget, voogd (toegevoegde aen een minderjarige, aen een kerk, aen een stad, enz.) Als zoodanig was hertog Jan erkend by brief van den 26 november 1270 (Butkens, Trophées, I, Preuves, p. 104). 1175 Vordre ye, voorouders ooit. 1179 Cracht, geweld; by Vanden Damme: quaet. 1181 Groote vyandschap, haet, uit schiep. Voor op stichte heeft Vanden Damme op sette. 1186 Wedersaken, tegenstrevers, Gothisch Widersahho. Reeds in de Salische wet, tit. LII, c. 2, vindt men gasachio; en in de angelsalksische glossen, by Mone, Quellen und Forschungen, I, bl. 406, n^o 3672, widersaca (voor apostata). Vgl. Grimm's Gramm., II, bl. 736 en 737. 1188 Te soenen, Vanden Damme: te samen. De zoen werd gesloten mediantibus dominis, domino Syfrido Sanctoe Coloniensis ecclesioe archiepiscopo, et magnifico viro domino Johanne, duce Loth. et Brabantioe, gelyk in den brief staet by Bondam, Charterboek van Gelderland, I, bl. 652. 1218 Halen ende Herke, twee kleine stedeens tusschen Diest en Sint-Truyen. 1225 D.i. elk met zyn volk, met zyn mannen. 1226 Eveneens of zy eenen veldslag wouden vechten. Volcwijch een stryd van volk tegen volk: zie boven op vs. 888. 1231 Dat hunne vergadering een kwaed opzet had, of met overmoed bezield was. 1239 Weder, hetzy. Onze Brabandsche notarissen gebruiken nog het woord, als tegenstelling: de comparant zal gehouden zyn (schryven zy) tot...weder niet, zoo zal hy, enz. 1249 Hoverde, hoovaerdigheid, trots. 1252-1253 Heeren Coenen Werneren van Overlant, aen heer Koenraed Werner van Overlant (Overlant is Germania superior, het land over Rhyn). 1258 Ghecrieert, uitgeroepen, crié, van kryten. 1264 Siberge, de sta Siegberge, by Bonn. 1272 Porne, porren, peuren, trekken, narcheren doch eigentlyk voortstoten. Zie op vs. 1528, 7964 en 8465. 1279 Niet een twint, niet een zier. 1284-1285 Hy kreeg de Westfalers en de verlanders op zyn hand. 1290 Reynout. Barlandus (Chronic. duc. Brab., p. 44) noemt hem Raymund: kwalyk. Hy droeg den toenam van de strydbare. Zie over hem Van Spaen, Inleid. tot de hist. van Gelderl., II, bl.229 Slichtenhorst, II, bl. 437, enz. 1296 Begeve, opgeve, nalate. 1312 Hadt, had't, als doorgaens, waer hadt geschreven staet. 1316 Dan sal, dat en zal. 1317 Want dien, want van dien. 1328 Die porsse droegen, den aenstoot leden. Zy hielden het in het steek-spel vol, tot het einde toe. Por is stoot, steek. In Amsterdam heeft men porders, dat is, aenkloppers, aenstooters en wy Brabanders noemen de beestenafstekers, de vilders, prossers, zeggende van iemand, die iets mishandelt: hy prost er mede. Huydecoper. (op Melis Stoke, II, bl. 184), en Clignett (Bydragen, bl. 226), die beide het woord voor gedrang nemen (van perssen), hebben het, dunkt my, niet wel begrepen. Vergel. vs. 1272, 5676, 7964, en vooral onze breedere aenteekening op vs. 8465. 1340 Bereidde, breidde, verbreidde, uitbreidde; zynde de scheva e, om den overgang van b tot r te maken, er by geschreven; zoo als ook het geval is met gelas, in plaets van glas, en met vele andere woorden. 1351 Stonde, stonden, tyden, overdrachtelyk gebeurtenissen. 1356 Gesmide, wapenen, toerusting, het hoogduitsche geschmeide, of liever, alle soort van sieraed. Van smiten, smyten, smeden; en dus het gesmeedde. 1359 Gelyk hy er zelf droeg. 1375 Diere aventuren raet, de beschikking van het lot; en niet het rad van avonture. Rad heeft in het deensch nog de beteekenis van orde, schikking. 1376 Ghescien. Butkens stelt dit voorval in 1276, doch de schryvers van l'Art de vérifier les dates, met meer recht, in 1278. 1377 Vander Brochen, De la Brosse, Vanden Damme: Van der Broetsen, en zoo ook Die excellente chronike van Brabant, bl. yyy verso. Divaeus (Rerum Brab., p. 124), en Haraeus (Annales ducum Brab., p. 280,) stellen den naem in het latyn Breschius. Het feit wordt in 't breede verhaeld in het zevende deel van Marchangy's Gaule poétique, en is door den franschen dichter Angelot bezongen in een gedicht van zes zangen, Marie de Brabant, Paris, 1825. Eene andere beryming van de XVI^e eeuw deelen wy hier achter mede, in de Bylagen. Zie ook Van Velthem, II, B., c. 40, 41 en 42. 1378 philippe-le-Hardi. 1380 Ondaet, wandaed, wangedrag; doch hier aeuslag op de eerbaerheid. De versterkte uitspraek van on is won, wan; ten zy men wan van wanden (frequent., wandelen), veranderen, wenden, wille afleiden, wanneer dan wanhoop, vangeloof, enz., de veranderde (het omgekeerde van) hoop, geloof, enz., zonde te kennen geven. Op die wyze heeft men wan voor valsch gehouden. Ten Kate, Aenleiding, II, bl. 501; Bruining, Synonymen, I, bl. 228. 1382 Mecte, maekte, berokkende, veroorzaekte. 1384 Torende, vertorende, vergramde; van tarren 1394 Crincken, verkrenken, kwaed doen. 1406 Toe sagen, Vanden Damme: aensagen. 1412 Daden gheleide. In de Chronique de Flandre, uitgegeven door Sauvage, bl. 70 leest men: Le comte ďArtoys chevauchoit ďun costé et le duc de Brabant à l'autre costé, et le menerent chantant à Montfaucon, et là fust pendu. 1414 In die uutvaert, Vanden Damme: in sine uutvaert, by het uitryden. 1415 Caproen, Kapruin muts. 1418 Stat, stede, plaets. 1419 Toen werd een knaep van den hertog gram (erre). 1420 Sprac. Misstelling: less spranc, sprong. 1425 Dede vueren, Vanden Damme: dede tier uren. 1432 Na hem, daerna hem of aen hem. 1434 Sochte, bezocht. 1444 Woeronc, Woeringen, een dorp omtrent 4 mylen van Keulen, op den linken oever van den rhyn, noordwaerts; quod veteres Buruncum dixerunt (Gelenius, De Colonioe Agrippinensis magnitudine, p. 578). 1445 Kniven, Knyven, krygsmessen, coutelassen; waervan 't engelsche knife, en 't fransche canif. 1446 Becorten, verkortten, onrecht deden; of liever versta: zy bekortten met het zwaerd het geschil wegens de vraeg wien, enz. 1454-1456 God, die macht heeft over alle zaken, wilde dit van haer laten gebeuren. Gehengen, toelaten. 1457 Vander werelt sciet. Zie de Inleiding. 1463 Ave, af, van, daervan. Van dit ave hebben wy nog avend of avond, dat is het afgaen van den dag. 1464 Vanden Berge. Zie Miraei Dipl., I, p. 211; Slichtenhorst, II, bl. 221. Deze Adolf van den Berge werd, ten jare 1295, door bisschop Siffried gevangen genomen, in een yzere kevie gesloten, en alzoo, naekt en met honig besmeerd zynde, door vliegend ongedierte doodgestoken. Dat hem met vollen recht het land van Limburg toekwam, getuigen alle gelyktydige schryvers, als met name Hocsemius, apud Chapeav., II, p.3l8; Ottocar horneck, apud H. Pezii Script. rer. Austriac., III, p. 504 (doch deze noemt der von Perigen und Luczelburkch te gelyk), Lewold Northoff, apud Meibomii Rerum Germ., tom. I, p. 511 en 592; de schryvers der Gesta Trevirensium archiepiscoporum, apud Martene Ampliss. collect., IV p. 347, 380, enz. Vergelyk Kremer genealogische geschichte des alten Ardennischen geslechts, Tab. geneal. I. (Francf., 1785, 4^o.) 1468 En wilde hem des niet bekennen (voor erfgenaem erkennen). Et terram ducatus cum castris per violentiam detinehal, voegt Hocsemius er by. 1474 Zy antwoordden dat ze niet en wilden, niet en konden. 1477-1478 Maer wilde hy elk hunner in de verdeeling van dat land toelaten, zy zouden, enz. Intusschen waren zy-zelven het met elkander niet wel eens omtrent de erfopvolging, blykens den brief van 8 september 1283, hierachter in het Codex diplomaticus. 1484 Ieghen spoed, tegenspoed, tydverlies (van spoeden). 1492 Slecht, slecht weg (fransch purement et simplement), gelyk slechts en eenvoudelyk eenerlei is. Ottocar Horneck: So daz er im slecht Gab auf alle dew recht. 1494 Ghevorwaert; gevoorwaerd, verwaerdigd (fr. garanti), vastgesteld. Vanden Berge stond zyn recht af simpliciter et de plano, donationis titulo: zie Butkens, I, Preuves, bl. 114, 115; ofschoon hef waer is dat de hertog den graefrykelyk beloonde. Butkens, I, bl. 296, stelt den prys op six mille ei vingt-cinq livres de Louvain, dix sols, et quatre mille trois cent quatre-vingt et un marcs; doch de schryvers der Gesta Trevir. archiep., apud Martene, IV, pp. 341 en 347, zeggen daerentegen: vendidit ducatum duci Brabantioe pro triginta et duobus millibus marcis. Zoo ook de Gesta Trevirorum, cap. CXIV in Hontheim's Prodromus histor., Treu., pars altera, p. 809. Vergelyk Bondam, Charterboek van Gelderland, bl. 688. 1495-1500 Versta: het was derwyze verkregen geworden dat het niemand zou hebben kunnen vernietigen (af quiten), het zy men den hertog van onrecht wilde betichten (witen), het zy men van geboortewege aenspraek zou willen maken ter verbreking der akte. 1496 Huwelike. Hoewel men huwelik hier in zyne oorspronglyke heteekenis van verbindtenis (eeuwen, verbinden) zou kunnen nemen, is het nogthans waer, dat graef Adolf Vanden Berge verklaerde den afstand van het hertogdom Limburg te doen ‘ ratione matrimonii inter filium ducis Brabantioe, Godefridum videlicet et Margaretam filiam Henrici nostri fratris. ’ Butkens, I, Preuves, p. 115, en het Codex dipl. hierachter. Dit huwelyk kwam echter niet tot stand, mids het afsterven van den jongen prins. 1507 Die Schavedriesche. Pontanus(Hist Gelrioe, p. 165) noemt ze Stavendriscanos, Van Spaen (Historie van Gelderland, bl. 286) Schaapdries van Julermont, en andere enkelyk Driske. Men vergelyke hiermede Hemricourt, p. 303, 321. Wegens Molrepas zie. op vs. 1087. 1511 Ophouden, verheffen. 1517 Haer, lees:daer, of her. 1519 Ambacht, dienst, officium. 1521 Snabbe, Velthem: Swabble, Koenraed de Lonsies, bygenaemd Snabbe: hy behoorde tot de familie Schaefdriesch. Slichtenhorst (II, bl. 102) noemt hem Cuno Swabbe, de edelste doen ter tyd onder de Limburgers. Zie over hem de charters van 7 maert 1287, 25 september 1288 en 29 juny 1289 in ons Codex diplomaticus hierachter. Een andere Conrard de Loncin, seigneur de Flemal, was schepen van Luik ten jare 1337, volgens het Recueil héraldique des bourguemestres de la cité de Liége, 1720, in-fol., p. 69. 1524 Witham, Withem, een plaets tusschen Valkenburg en Aken. Over de familie kan men nazien Hemricourt, p. 321; Butkens, I, bl. 569, 658. Zy noemde zich ook als afkomstig van Julermont (Recueil hérald, des bourguem. de Liég, p. 49). 1528 Hare een, een van haer, van hen. 1529 Die grave scout, less: die den grave scout (schuld). Voor dit laetste woord verstond Schoevaerdts schouw. 1534 Vroe, verheugd, vrolyk. 1536 Dat hem dochte, zoo dat hun docht. 1549 Met haren rade, volgens hunnen raed. 1550 Stichte brant, hier te verstaen in den zin van: eischte brandschatting. 1552 Beneden, benydeden. 1559 Te vernoye, in verdriet. Zie vs. 285. 1567 Vore, lees voorem, voor hem, voor den graef van Gelder; of versta door vore, voort. 1568 Dat hertogerike. Zie de charters van den 22 september en 13 october 1283 in het codex diplomaticus. 1572 Ongevoeg, onvoegzaemheid; anders ook ramp, onheil. 1575 Openbare te voren. Men leze de overeenkomsten van den 28 augustus 1279 en 17 december 1282, in het Codex diplomaticus, hierachter. 1577 Zie de charter van 28 augustus 1279 hierachter. 1578 Voor sign deren, ter zake van zyn schadelyk gedrag. 1582 Wassenberghe, een stad op de Roer, tusschen Gulick en Roermond 1587 Dorren liden, durven trekken. Van dorren (eigenlyk droog zyn) komt dorst, nood druft enz. En zoo is dan durven eigenlyk naer iets dorsten, gelyk droog de contractie van dorrig schynt te wezen. 1591 Ondervenesse, onterfenis, ontgoeding, afzetting. 1599 In dien, daer in, daer op (hy betrapte hem daer op, namelyk, dat hi, enz.). 1600 Ontien, onttyen, onttrekken. 1603 Sire saken, by zyn zaek. 1604 Maken, stellen, bepalen. 1605 Vertrecken (voortrekken), voordragen. Hetgeen wy een vertreksel, een vertelsel noemen, is dus een voordragt, een voorgetrokken geschiedverhael. 1606 Van sinen huweleke. Reinoud van Gelder was in 1276 met Ermgard getrouwd. Het schynt wel dat hy buiten staet is geweest door zyne huwelyksche voorwaerden te bewyzen, dat hem het vruchtgebruik van den lande van Limburg toekwam, zoo dat hy zyne aenspraek ten dezen alleen grondde op den leenbrief van koning Rudolf van den 18 juny 1282, aengehaeld by Van Spaen, Inleiding, II, bl. 236. Indien er toch eene huwelyksche voorwaerde bestaen badde, blykens welke dit vruchtgebruik op hem moest overgaen, dan zou waerschynlyk daervan in zyne compromissen, in den brief van den roomschen koning, of in de verschillende uitspraken der scheidsmannen, eenige melding te vinden zyn geweest. 1607 Want hi in satheren, lees: wat hi in satheren (in charters). 1609 Onghevoech: zie vs. 1572; doch hier beduidt het kommer. Vry van alle bekommering. 1620 Bleef, onderbleef. 1626 Doet verbieden, versta: zoo dat het land hem, hertog Jan, en den zynen, zou verbieden, afweren. 1637 Die dovet, die woedend is. Hy dooft, zeggen Avy nog van iemand die kwaed geworden is. Doven, doffen, douwen, zyn genoegzaem eenerlei. Dovenisse wordt in eene oud-nederrhynsche glosse, door professor Mone medegedeeld in den Anzeiger zur kunde des deutschen Mittelalters, 1834, bl. 49, vertaeld door furia. 1643 Valkenborch, by Velthem - Lelong: Wassenborch. 1646. Daer zyn heir kwaed van geleden had. Misscien, misscieden, Kiliaen, male evenire. Clignett houdt het woord voor mislukken. Bydragen, bl. 367. 1651 Bestormd en beloopen. 1657 Slichtenhorst, II, bl. 102, § 51. 1687 Gulpen, by Maestricht, aen de Geule gelegen, een riviertjen dat, Valkenburg doorsnydende, zich in de Maes verliest. 1689 Er bestaen twee verbondsakten tusschen dezen bisschop en onzen hertog, van den 21 october 1283, en van den 15 april 1287; terwyl hertog Jan reeds vroeger, en wel op den 5 augustus 1286, eene overeenkomst van denzelfden aerd met de stad Luik had aengegaen. Zie het Codex dipl. hierachter, en Hocsemius, apud Chapeav., ii, p. 318. 1691 Heinric van Hessen. Butkens, I, p. 584. 1696 Dan sign lant, versta: dan die van zyn land. 1697 Daer hi doen, Vanden Damme: daer hi nochtan. 1710 In scine. Hievan gaven zy blyk. Zie boven op vs. 667. 1718-1719 Want zy dachten hunne vyanden te overryden, te overrompelen. 1728 Noch hen bat saten, noch zich beter zetten. 1732 Spiete, speren. Huydecoper, op Melis Stoke, iii, bl. 202. 1740 Ende deden, en maekten, en deden zoo veel. 1742 Dit gebeurde in of omtrent de maend september 1283, en niet in het voorjaer van 1284, gelyk by Van Spaen (Hist., bl. 287), of in de maend july 1284, gelyk by Butkens (I, p. 301), staet aengeteekend. Immers, het was de eerste Limburgsche tocht van onzen hertog (sine eerste reese, zegt Van Heelu, vs. 1785): en dat de vyandlykheden reeds op den 21 september 1283 waren aengevangen, bewyst ons de hierachter uit Bondan overgenomene charter van denzelfden dag (quia dux Brabantioe terram, Limburgensem invasit incendiis et rapinis, leest men aldaer). De tweede tocht had plaets in den zomer van het volgende jaer. Vergel. vs. 2359, 2426 en 2481. Myn afschrift van het Chron. Abb. S. Trudonis stelt ten onrechte het jaer 1281: ‘ Anno ipso, Joannes primus Brabantioe dux cum maximo exercitu transivit Mosam, cui Reinaldus comes Gheldrioe cum multis nobilibus juxta villam Ghulpen occurrit: quorum acies: cum ex utraque parte ordinatoe forent ad congrediendum, treugis interpositiS, ab invicem pacifice discesserunt. ’ 1758 Te broken, verbroken. Deze te voor (problem) of ge-, is zeer gemeen by de ouden. 1766 Sijn recht doene werde, zyn recht waerde doen, beschermen, bewaeken. Vergel. vs. 1494. 1770-1774 De hier opgenoemde, in onze nederlandsche geschiedenis genoeg bekende, stamnamen heeft Donghelberge volgenderwyze in verbeterde spelling overgebracht: ...Cliviensis, Juliacensis Adsunt et comites cum Loreyno Theobaldo; Germani: de Zeyne, Spanhem, Nassun, Nuwenaren. Solms et Salms, varique frequens cognomine miles. 1778 Ten wige, ten oorlog. Zie vs. 888. 1785 Na, daerna. 1787-1790 Omzetting: soe swaer alst ye was te voren, doen si, die riddere, scieden van daer, enz. 1791 Doen, vermoedelyk voor Hoe gesteld: Vanden Damme heeft althans: Ende hoe die pays was ghedaen Coste daer luttel yemen verstaen. 1794 Volgens Butkens (I, p. 501), Bertholet (Histoire de Luxembourg, V, p. 247) en Van Spaen (Hist. van Gelder., I, bl. 288), zou ook de graef van Henegouwen tot zegsman zyn gekozen geweest. De twee eerst genoemden voegen er zelfs by, dat de uitspraek tegen Paesschen 1285 was besproken; doch zy hebben blykbaer het compromis van 17 july 1284 op den eersten tocht, die in september van het vorige jaer plaets had, toegepast. Vergel. onze aenteekening op vs. 1742. Indien, naer hunne rekening, de eerste vyandlykheden werkelyk met dat compromis eindigden, dan kan de zomer van het andere jaer, waervan onze dichter spreekt, vs. 2359 en 2481, onmogelyk een andere dan die van l285 geweest zyn. Intusschen gaet het zeker, dat hertog Jan in den voorzomer van 1285 met den koning van Frankryk naer Aragon trok, welk land zy met hunne heirmacht bereikten circa festum S. Joannis Baptistoe, of 24 juny (Chron. Guillielmi de nangis, apud d'Archery, Spicil., III, p. 46). Zie ook hieronder op vs. 2585. Waer Butkens en Bertholet gehaeld hebben, dat de uitspraek tegen Paesschen moest geschieden, verklaer ik niet te weten. In beide de compromissen van 17 july 1284 staet het niet. Zie Bondam, bl. 694, en ons Codex dipl. Intusschen kan het waer zyn, dat de overeenkomst van 1285 die bepaling inhield. Vermoedelyk kwam er van deze eerste uitspraek niets, vermids wy van dezelve nergens iets geboekt vinden. Ook komt het my eer onwaerschynlyk voor, dat onze Brabandsche (problem)ertog, na reeds eenmael door den graef van Vlaenderen veroordeeld te zyn geweest, later(problem}ogmaels denzelven tot scheidsman zou hebben verkozen Lodewyk Van Velthem (Spiegel hist., ap. XLV, vs. 65), zegt: Dit secgen werd also versmort Dat die grave niet en bracht voort. En dezelfde woorden tref ik aen in het Tongeroosche H.S. der Brabantsche yeesten. 1799 Houder meer, meer toegedaen. 1803 Eer hijt woude inden, eer hy beslissen wilde. Dit bewyst wederom dat de graef van Vlaenderen niet reeds den anderen dag van het compromis uitspraek deed; maer veeleer mag men uit dezen regel, en de daeropvolgenden, afleiden, dat de zaek ditmael hangen bleef. 1806 Bekinnen, te weten komen: ten zy men dit woord van kinnen, listig zyn, wil afleiden, wanneer het uitvorschen zou beteekenen. 1809 Gisele, gyzelaren. 1811 Ute quiten, aflossen. 1827 Van Wegeseten her Reynier. By Lelong - Van Velthem: Wesgeseten; by Vanden Damme: Wegesaten. Noch Butkens, noch Bertholet hebben geweten dat dit Wegeseten de nederduitsche naem van Wiseit: Viset of Visé, is, in 't latyn Veosatum, en dat zy dus Regnier de Viset hadden behooren te schryven. Ten jare 1251 was François de Viseit schepen van Luik (Recueil héraldique des bourguemaÎtres de Liége, pag. 16). In eenen brief van den bisschop van Luik, van het jaer 1280 (S^t-Genois, Monumens anciens, I, pag. 678), noemt deze prelaet: Renier de Vizeit, son maréchal. 1829 Castelleen, kastelein. Wegens het ambt van kastelein verdient gelezen te worden Raepsaet, Analyse, II, p. 365 en volgg. 1831 Bestaen, aenvallen. 1840 Longi, Lonsies of Lonzen, waer Koenraed Snabbe heer van was. Slichtenh., II, bl. 102, § 51. Herle, zie boven op vs. 101. Spremont, tusschen Hoey en Verviers. 1841 Lybois huus, het slot of kasteel van Lybois, niet verre van Hoey. Butkens (I, p. 307) zag ten onrechte in dit huus eene byzondere burcht. 1843 Tercore, ter keure. Huydecoper op Stoke, III, bl. 186, en Clignett, in zyne Bydragen, bl. 73, gaven verschillende voorbeelden van dit gezegde, doch lieten het onverklaerd: 'tis eenvoudelyk uitverkoren, keurig; zoo dat hier ter core vaste uitnemend sterk wil zeggen. 1846 Genapie, Genappe. 1854 Const, const't, kon het. 1856 Want dat, versta: want wat. 1858 Dat, dat't. 1864 Ave, af, van. 1875 Staven, stokken. 1879 Haren, de heer van Haren, een dorp by Maestricht. Hy wordt genoemd in eenen brief van het jaer 1282, by S^t-Genois, Monumens anciens, I, pag. 709. Ook by Reiffenberg, Suppl. à l'art de vérifier les dates, pag. 241 en 244. 1882 Rinnen, rennen, uitloopen. Zie Epkema's Woordenboek op Gysbrecht japix, bl. 379. 1885 Mille, de heer van mille, twee mylen van Maestricht. By Vanden Damme staet: Van Wilre. Schouthede, schoutet, schout. 1888 Bereiden, bereiden'n, bereiddeden zich, of bereden hem, reden hem te gemoet. 1889 Want zy bemerkten weldra. 1895 Joesten, aenval. ‘ Jouste est aussi pris pour combat à outrance. ’ Menage, Dict. étym., tom. II, p. 76. Zie vs. 821. 1897 Gelavien, glavien, speren, lansen; anders ook wel banieren genoemd. Zie de afbeelding by Van Hasselt op Kiliaen, I, p. 190. 1912 Saen, spoedig. By Hooft meermaels gebruikt. 1917 Contdeden, verkondigden, deden blyken. 1924 Met nachte, des nachts; doch wellicht verkeerd geschreven, voor met machte. 1930-1931 Daer om zou hy beter gedaen hebben het te laten; hy zou er meer vrucht en meer eer van gehad hebben. Met eere vromen, letterlyk zooveel als met een baet. Vrome by Kiliaen: fructus, utilitas. 1935 Selke, sommige. 1936 Al ongespaert, zonder tyd te sparen, onverwyld. 1937 Rode, 's Hertogen-rode, op de Worm gelegen. Butkens, II, pag. 307. 1940 Dat zy gewonnen spel kregen. Onder en boven-planken, een oud spreekwoord, van een oud spel. In Maerlant's Spiegel historiael, III^de deel, bl. 154, leest men aldus: Ende onder platten hem eude speelden Alse noch kindere doen in weelden. Plat, plaet en plank is eenerlei. Zie Plantyn, Schat der duitscher tale, op het woord. 1944 Van Gemelingen, Vanden Damme: Van Gemeningen. De echte naem was Wennemaer van Gimmenich, heer van Hoogstraten. Le Roy, Notilia marchionatus Sacr. Rom. Imp., p. 334; Miraeus, Dipl., I, p. 591, en S^t-Genois, Monumens anciens, I, p. 698. 1961 Nuse, Nuys, by Velthem Wessem: kwalyk. 1968 Ontploken, ontplooid, ontrold. Zie het Taalkundig woordenboek van Weiland, op de letter O, bladzyde 564. 1980 Raet, besluit. Vergl. vs. 1375 hierboven. 1995 Ruten, ruiten, geruchtmaken, zingen (garrire). Het frequentativum reutelen of rotelen, snorken, is nog gebruikelyk. 1997 Targen schilden. 1999 Als of zy het dadelyk moesten winnen. 2003 Breke, gebrek. 2005 Diest, Butkens, II p. 92. Van Gestel, I, bl. 234, enz. 2010 Ontwee, aen tweeën, gebroken, in stukken. 2013 Souder vieren, zonder rusten. Als boven vs. 817. 2024 Die, namelyk de planken (omheiningen) en grachten. 2029 sach bewaren, gezag bewaren. 2032 Dat den zulken, die er van buiten op aen stormden. 2040 Bekinnen, begrypen. 2056 Onwerden. Geen substantivum. Het is onweerdelyk, op een smadelyke wyze. 2065 Je lanc soe meer, al meer en meer; gelyk men op sommige plaetsen nog zegt: je langer, je liver. 2070 Voren braken, voeren breken, gingen plunderen. Breken is irrumpere, zoo als nachtbraken, nachtbreken, rustverstooren is. 2073 herne, lees Herve, tusschen Daelhem en Verviers. Zoo ook vs. 2076, 2082. 2078 Eiken tune, eiken tuinen, omtuiningen van eiken hout, staketsels, hameiden. 2087 Als hem overmoed tartte. 2092. Sonder teere tijt, behalve t'eener tyd. 2094 Lomelle, Lommel in de Kempen. Vergel. Pontanus, Hist. Gelrioe, p. 161. Lelong by Van Velthem leest Lonielle. 2099 Stolinge, steelsgewyze. Waerschynlyk moet men lezen Stolinge met nachte, zoo als in vs. 2545. 2104 Die de genoten van Braband. Over genote, zie op vs. 552. 2112 En versloten hun de wegen. 2114 Gewinnen, verkrygen. 2128 Breda. Butkens, II, p. 74, en Van Goon, Beschr. van Breda, bl. 15. 2131 Diest. Hy was drossaert van Braband volgens Butkens, Supplément, I, p. 163. 2135-2137 Kuec, Kuik. Zie Butkens, II, p. 54, en de heeren Reiffenberg's Notice sur les sires de kuyk, in de Nouveaux Mémoires de l'Académie de Bruxelles Wegens Berlaer, zie Butkens, II p. 59, en Donghelbergue, p. 117; Hoesdenne, Heusden, Butkens, II, p. 151; Rotselaer, ibid., pag. 185; Walheem, Walhein, ibid., pag. 191; Wesemale, ibid., pag. 25, 102, 123. 2140 Sinde, zond. 2143 Mere, mure, gerucht. 2145 Int swerts oort, in 't eind van 't zwaerd, d.i. op de punt van den degen. Zy zouden verplicht zyn, kwamen zy de Maes over, hunne spys op de punt van 's vyands geweer te komen koopen. Over ort, oord, zie Bild. op het woord, en Verhandeling der geslachten, nieuwe uitgave, bl. 161. 2146 Si, de Brabanders. 2149 Met haer scouwen, met hun toezien, contuitus. Zy lagen daer openlyk te zien; doch wellicht heeft scouwe hier de beteekenis van tocht, als by Bilderdyk Geslachtlijst, III bl. 40. 2155 Gebeet (van beeten), afgezeten, afgestapt; en niet gebeid. Met staden, met staei (welk laetste by de Brabanders nog vry gemeen is). Stade is ledige tyd. Versta derhalve: toen zy lang genoeg afgezeten, uitgerust hadden. 2162 Mat neârgeslagen, geheel ten onder gebracht. Vergelyk Siegenbeek's aenteekening of Maerlant's Wapen Martyn (Nieuwe Werken der Maatschappij van Leyden, III, bladz. 175 en 176). 2163 Utermaten. Kwalyk; lees: vermaten, van vermeten, zich laten voorstaen. 2165 Eer yet lanc, thans: eerlang. 2166 Want den honger, ter oorzake van den honger, dien zy lyden moesten, uitstaen moesten. 2187 Dan, dat 'n. Dan was anders niet dan woort. Dat was een valsch gerucht, een louter woord, zonder meer. 2202 Die heeft die yeeste, die de geschiedenis in zich heeft. 2209-2210 Met welke party des konings schout overeendroeg, zich vereenigde. 2211 Dat, wat. Baraet, bedrog. De schout strooide in de stad veel leugens en valschheden tegen den hertog uit. 2214 Torre, toren, als boven vs. 449. 2230 Doch zy vertwyfelden, wanhoopten, geen oogenblik. 2239 Op dien troest, in dit vertrouwen. 2241 Op den hoek (hornec) van een straet. 2243 Lyoene, leeuwen. 2247 Zeer onverdenkelyk, zonder het minste achterdenken, onvervaerd. 2252 Daer was, enz. Deze en de volgende regels zyn aengehaeld by Butkens, Trophées II, bl. 125. 2258 Tymplere, tempelier. Een lange doene, een langen tyd. Butkens, II, bl. 196. 2260 Cont, kondig, bekend. Derhalve is het genoeg: bekend hoe, enz. 2264 Yssche, Issche, namelyk van Nederysschc, prov. Zuid-Braband. Hy wordt opgenoemd in eenen brief van september 1292 by Mieris, Gr. Charterb., I, 549. Zie ook Devaddere, Origine des ducs et du duché de Brabant, p. 472; Butkens, I, p. 277, II, p. 161; Carpent., Hist. de camb., II, p. 706-949, enz. 2266 Lonijs, Leonijs, Leo. Over Boutersheem, zie vs. 210. 2270 Screveel, lees Serveel. V.d. Damme: Terneel; Schoevaerdts: Sereviel. De eigenlyke naem was Servel of Servelle. Hemricourt, p. 291. 2271 V.d. Damme: die uter stat was gheboren. 2278 Dies prys, diens prys, wiens verdienste. 2282 Tas, hoop volk. Bild., Geslachtl., op Tas. 2301 Plichten, plegen, meêdoen; gelyk men gewoonlyk zegt: gy hebt er plicht in, voor gy hebt het gedaen, gy hebt mede - gepleegd. 2306-2307 Al was daer van dezelve (diere) in verre na (onna) geen één tegen duizend. 2310 Daer toe, daerenboven. 2314 Hoeren heere, voor hunnen heer. 2322 Herde, hard, pynlyk. 2323 Kerpen, tusschen Dueren en Keulen. Butkens, II, p, 310. Hertog Jan had deze plaets van keizer Rudolf verkregen. Van Heurne, Hist. van s' Hertogenbosch, I, bl. 141, stelt dit op het jaer 1285; doch zie boven op vs. 1794. Vergel. Die Cronica vander hilliger stat van Coellen, gedrukt by Koelhof, 1499, in-fol., bL ccxxxix recto, en Miraeus, Diplom., I, bl. 591. 2328-2338 Het onduidelykevan deze plaets is by Schoevaerdts vry wel hersteld, door de volgende vertaling: ‘Dat Kerpen, zegt hy, soo verloren wierdt, 't gebeurde door dien dat heer Scheiftfart ende heer Wouter van Winde die borch zoo wel gemant ende bewaert hadden dat sy se wel soo langhe meynden te houden, tot dat den hertoge hun te hulpe ware gecomen. ’ 2330 Dat wert, lees: dat were, en versta: Dat zou kunnen belet zyn geworden op de volgende wyze; want indien het toen niet hadde bewaerd, enz. 2332 Sceifaert, Jan Sceivaert, heer van Merode. Hy komt voor in eenen brief van het jaer l280 by Bondam, Charterb., I, bl. 656, en in eenen anderen van het jaer 1282 by S^t-Genois, Monumens, I, p. 698. Zie over de familie Butkens, Suppl., II, p. 15, enz.; Le Roy, Notitia, p. 235; Jurisprudentie, heroica, p. 285, en de Nobiliaires. 2333 Van Winde. Men vindt hem. genoemd als dapifer Brahantioe in eenen brief van den 17 november 1283, by Bondam, Charterb., I, bl. 566, alsmede by De Ryckel, Hist. S. Gertrudis, p. 636 en 672 (op het jaer 1260). 2340 Emmer te voren, lang te voren. 2345 Sine souden, of zy zouden. 2348 Maer si. Dit si slaet op die van buiten. 2350 Merc, opmerkzaemheid. Zyn merk aen iets leggen zeide men, voor iets opmerken. 2356 Seere na, kort daerna. 2359 Die somer, namelyk van 1284. Vergelyk hiermede onze breedere aenteekening op vs. 1742, hier boven. 2368 Op dat, op dat stuk, daer op. 2374 Berg en Haren, dicht by Aken. 2382 Sulken, sommige. 2391 Her ave, her-af, herwaerts. 2392 Ottelect of Ostelet, grave van Bourgonje. Zyn broeder hiet Hugues sire ďAvalon. 2398-2401 De hier voorkomende namen, diemen by Lelong (Spieg. hist., bl.l40), nog erger geradbraekt vindt, zyn De la Marche, Soissons, Saint-Pol; Vendôme, Chastillon, Craon, Nouille, Montmorency. Butkens, I, p. 305. Men kan over deze familien nazien de Histoire généalogique van Anselme, volgens de tafel, uitmakende het laetste deel. 2406 Henewire, henegouwers (in 't waelsch Henuiers). 2415 Verledichde, ontzettede. 2418 Logeren, lees: logerden of logierden. 2432-2453 Enen pas...houden, eenen doortocht bezetten. 2440 Baren, lappen, waervan Barensteel in de wapenkunde, in 't fransch lambel (lambeau). 2447-2449 Dat zy met het zwaerd het verschil eindigen (kort maken) zouden om te weten wien het land van Limburg zoude ten deele worden. Verg. vs. 1446. 2450 Rau van Neele, Raoul de Clermont, sire de Nesle, connétable de France. Hy sneuvelde in den slag van Kortryk in het jaer 1302. Dictionnaire généalogique, par Aubert de la Chesnay des bois, ii, p. 610. Onze Brabantsche hertog bleef voor hem borg in enen brief van het jaer 1293. S^t-Genois, Monum. anciens, I, bl. 825 en 826. 2455 Daerom zond hem de koning. 2460 Met hem leiden dore, met hem wegleiden, medenemen. 2464 Deels ging hy ook mede ter oorzake dat, enz. 2465 wile, wyl, tyd. 2469 Wederom een verzinning van den afschryver; lees: Die hertoginne van Brabant, des graven Gies, enz. 2474 Die (de verzoening). 2475-2477 Zy (de strydende partyen) bleven op den grave Guido, dat is, zy gaven hem de zaek over, zy verlieten zich op dezen hunnen scheidsman. Zie de twee akten van compromis van den 17 july 1284 by Bondam, Charterb., bl. 694, en in het Codex dipl. hierachter. Reeds den volgenden dag werd uitspraek gedaen. Bondam, l.c. bl. 695. Doch het schynt wel dat de koningen van Frankryk en van Engeland zich als overscheidsmannen hadden aengeboden, en dat er, niettegenstaende die uitspraek, dadinge te Parys was, alwaer onze hertog werd in zyn recht bevonden. Zie hieronder vs. 2507 tot 2512. Ook andere verschillen moesten daer vereffend worden, volgens Oudegherst, Annales de Flandre, édit. de Lesbroussart, II, p. 228, en S^t.-Genois, Monumens anciens, I, p. 726. 2484 Te lande wert, landwaerts, naer huis. 2495-2497 Want hy waende, hy dacht, het zoo te eindigen dat hy zelf den hertog het land van Limburg mocht ontwenden (afhandig maken). 2501 Dat is: daer zat eigenlyk de knoop niet. Bewant is van bewinden. 2507 Dadinge, verdrag; doch hier als geding. 2509 Van Ingeland. De koning van Engeland had op den 20 juny 1284 eenen brief en gezanten aen hertog Jan afgevaerdigd, om hem tot den vrede te bewegen. Zie Rymer, Acta publ. Angl., I, p. 232, en Bondam, bl. 693. Deze gezanten, na de dagteekening van dien brief vertrokken, en met het acnbieden van 's konings bemiddeling belast, kwamen wellicht niet vóór den 17 july in het leger aen, toen het compromis werd gesloten, tengevolge van hetwelk de graef van Vlaenderen reeds den 18 uitspraek deed. Ik onderstel dat deze graef veel eerder dan de strydende partyen van de bezending uit Engeland (in Vlaenderen ontscheept) hebbe kennis gekregen, en dat die omstandigheid de oorzaek zal zyn geweest, waerom hy zulken spoed maekte, om ten voordeele van graef Reinoud te beslissen. Op den 25 juny was Guido nog in Vlaenderen, blykens eene charter van dien dag, gegeven te Winendale (S^t.-Genois, Monumens anciens, I, p.720). Dit aengenomen zynde, zoo moet men bekennen dat Guido al zeer partydig handelde, en dat hertog Jan niet zonder reden het aenbod van bemiddeling, door de koningen van Frankryk en Engeland gedaen, zich ten nutte maekte. Doch ook de graef van Gelder was over de uitspraek niet te vrede. My is onbekend waer de abbé Hossart, schryver van eene Histoire ecclésiastique et profane du Hainaut, Mons, 1792, zyne berichten wegens het hier verhandelde geput heeft: hy geeft omstandigheden op, diemen elders niet aentreft. Jean ďAvesnes (zegthy, deel II, bl. 37) et Guy de Dampierre, ayant examiné d'abord ensemble, puis séparément les prétentions récriproques, jugèrent que le duché de Limbourg devait appartenir au comte de Gueldre, sa vic durant, mais qu'à sa mort il devait être remis au duc de Brabant, el que jusques au tems où celui-ci eût atteint cette succession, le comte de Flandre tiendrait en sequestre la ville de Limbourg. Les parties intéressées, ayant rejeté ce jugement, s'aigrirent plus que jamais. Le roi de France s'en étant mêlé, les engagea à signer une trève, etc. 2524 Veemle, Veemlo, Veenlo, Venlo. Slichtenhorst, I, bl. 60. Bomelwerde, de Bommelerwaerd, tusschen Maes en Wael. 2529 Weenle, 't zelfde als Veemle, vs. 2524. 2536 Onder, ten onder. 2552 Loggelinc, lees Locheninc, de stad Lechenich aen de Erfft, by Keulen en Bonn. 2554 Vrisheem....Blaestseem, Friesheim en Blatsheim, by Kerpen en Lechenich. 2558 Wel een der meeste wonderen. 2564 Toen hem ook de hertog aenreet (van aenryten, aenvallen, verscheuren). 2573-2579 Versta: Grootelyks is het te verwonderen dat de hertog, zyn land zonder vrede en in oneenigheid latende, heenging, enz. Intusschen moet er toch in den winter van 1285 eenige toenadering van partyen hebben plaets gehad, blykens eenen brief van Walraven van Montjoie van den 2 maert, by Butkens, I, preuves, p. 119. Ook Divaeus (Rer, Brab., lib. XII, p. 126), en zynen naschryver Haraeus (Ann. ducum Brab., I, pag. 284) spreken van een bestand. Vergel. Hemricourt, Miroir, bl. 343. 2578 Voer te Arragoen De hertog vertrok na Paesschen 1285. Eene charter van hem, afdedrukt by Quix, Geschichte der ehmaligen reichs abtei Burtscheid Achen 1834, bl. 288 bewyst dat hy feria V ante Passcha van dat jaer nog niet vertrokken was. + anno 1285 2583 Om verre uit zynland te voeren. 2585 Baenrotse, baenderheeren, baronnen. In ons Codex diplomaticus hierachter vindt men drie onuitgegevene brieven, van 1, 6 en 7 maert 1284 (nieuwe styl 1285), waerby Raes van Gavre en Gerard van Luxemburg, heer van Durbuy, zich in dienst van onzen hertog stelden, om hem in den veldtocht naer Aragon te vergezellen. 2598 Aldra na dat hy weggetrokken was. 2600 Ghereiden, bereiden, in gereedheid brengen. 2601 Freppont, Fraipont, een dorp op de Weze of Wesder, tusschen Luik en Verviers. 2606-2607 Die zich liet voorstaen, indien Berthout hem hielp, dat hy Fraipont zou hebben kunnen ontzetten. 2616 Gheduren, duer houden, blyven. 2623 Deden, deed het (het kasteel). 2628 Oesselinc, en elders Oesseninc (vs. 3500, 3550, 3554, 3652, enz. Van Velthem, III^de boek, c. XV, vs. 88, en c. XVI, vs. 3), het land van Ardenne. Zie Chronicon Godwicense, pars altera, p. 723, met de aldaer aengehaelde schryvers en de landkaert van dat werk. Misschien van oest, woest, waertoe ook Ouseldingen of Useldangen, by Bertholet, Hist. du Luxemb., IV, pag. 222, en Bertholet, Historia Luxemb., p. 206. 2633 Liet hi. Hi is overboding. 2636 Grichten, griften, graven, by letterwisseling, gelyk gicht tot gift geworden is, Hy liet naemlyk de plaets beplanken (beschutten) en begrachten. Het woord grift voor gracht blykt oudgeldersch te wezen, volgens Slichtenhorst, II bl. 104, §53. 2637 Ten Grave, nu Grave. Slich. i, bl. 49. 2645 Was, versta: geweest was, ofschoon montbore hier ook voor tydelyken landvoogd kan genomen worden. 2652 Ghetreke, getrek, gevolg. 2657 Ane winden, nu Onderwinden. 2665 Scinne, de heer van Schinne, een dorp by Sittaert. Hy wordt opgenoemd onder de castellani castri Montfort in eene charter by Bondam, I, bl. 627, en komt ook voor in eenen brief van het jaer 1268 by Reiffenberg, Suppl. à l'Art de vérifier les dates, p. 233. Volgens Van Velthem, bl. 141, zouden hier ook dood zyn gebleven de persoonen welke door Heelu gezegd worden op den tocht in Frankryktezyn gestorven (vs. 2686-2705); doch het is te vermoeden dat de afschryver van Velthem iets zal overgeslagen hebben; want hy zegt, onmiddelyk daerna: Die hertoge ontfine oec siecheit groet, welk oec de andere edelen tot's vorsten tochtgenooten maekt. 2670 Behalve heer Goeswyn van Borne. Zie over hem Hemricourt, p. 116, doch vooral Mémoires de l'Académie de Brux., tom. II, Journal des Séances, p. ix-xxiv. 2672-2675 Want het zou hier niet wel van pas komen. 2674 Reysen, zie op vs. 270. 2683 Vaert, tocht. 2691 Boutersheem, zie vs. 210. 2693 Vanden Wale. Butkens, I, p. 343. Waerschynlyk. moet er gelezen worden Jan van Hermale. Hemricourt, p. 218; Recueil hérald, des baurguem. de Liége, p. 172. 2699 Butkens (I, p. 306 en 344), noemt hem Jean de le Hutte en Donghelberge Delhutte. 2701 Vanden Bossche. De Nobiliaires geven verschillende geslachten op, die dezen naem voeren. De hierbedoelde persoon behoorde waerschynlyk tot de familie van Sombreff. 2702 Brusteme. Hemricourt, p. 309. 2703 V'sene. Donghelberge noemt hem pinckart van Vrsene, doch het moet zyn Vresene, anders Fresin. Hy behoorde tot de familie van Gavre en wordt vermeld by Hemricourt, p. 72. Van Velthem noemt er ook nog her Heinryc Isaerd by, welke laetste naem Rinsaert wordt geschreven in een uittreksel uit Van Velthem, voorkomende in het H.S. der Brabantsche yeesten der abtdy van Tongerloo. 2711 Fisicinen, physiciens, de oude naem der geneesheeren, in Engeland nog gebruikelyk. 2719 Dat men, lees: dat men n', dat men hem te lande weder brachtte. Vóór de maend november schynt hy reeds te Brussel terug gekeerd. Zie den brief van den 11 dier maend; by Mieris Gr. Charterb., I, bl. 463. 2724 Gheseget, gezegd, genoemd. 2741 Vander Rochen; Van Velthem: Vander Rotsen, De la Roche. Hy was broeder van den grave van Luxemburg. Butkens beet hem Walran, sire de Rochi (I, p. 306 ), anders Roussy, Zie over hem. Kremer's Geneal. geschichte des alten Ardenn. geslechts, Tab. généal., III. 2750 Ten ware men denzelve losliete, zoo dat hy, enz. 2752 Soen woude, zoo en wilde, anders wilde. 2759 Altemale, teenemael. 2766 Ter vaert, spoedig. Men zei ook varing. 2768 Onderstont, bestond, ondernam. 2769 Maer eer, lees: maer eer hi. 2777 Herde, zeer, valdè. 2785 Vs.2785 Stadeghen, voor stadigden, vaststelden. Zoo was stad hebben bestendigheid hebben. 2787 Herne, lees herve. Zie vs. 2078. 2792 Bleven, versta: zouden blyven; want. zy bleven den hertog niet getrouw, en waren in den slag van Woeringen weêr aen de zyde van grave Reinoud. Wegens hunne bezittingen kan men nazien de brieven, hierboven aengehaeld op vs. 1521. 2798 Heinenberge of Heinsberg by de Rhoer, tusschen Maseyk en Gulick. 2804 Iaghen, bejagen, betrachten. 2807 Den grave Ghi, lees: die grave Ghi; deze immers gaf zyne dochter aen Reinoud. De huwelyksche voonvaerde, van den 21 april 1286, vindt men omschreven in de Monumens anc. van S^t-Genois, I, p. 755, en geheel afgedrukt in het Codex dipl., op het tweede deel van Van Spaen's Inleid, tot de hist. van Gelderl., bl. 80-89. De huwelyksplechtigheid geschiedde eerst den 2 july daerna (zie dezelfde Inleiding, IV, bl. 332-336). 2810 Verherden, verharden, obdurare. 2824 Een bant. Op den 10 october 1283. Zie het Groot charterboek van Mieris, I, bl. 434, waer de brief van Jan den 1^en voortkomt. Diem van Floris zal waerschynlyk van denzelfden inhoud geweest zyn. 2831 Maer hine volquam niet, maer hy kwam niet volkomenlyk. + Anno 1284. 2832 In dander iaer. V. Huyd. op Stoke, II, 318. 2836 Daer sinde, daer zond (graef van Holl.). 2837 Renisse, Renesse. Wolfaert en Jan van Renesse worden ook beide vermeld by Melis Stoke, IV B., vs. 765-766. Vergelyk dezeplaets met Huydecoper, ii, bl. 316-318. 2847 Voort ende weder. Wy zeggen nu over en weder, af en aen, op en af. 2855 Bochuys, lees: Blochuys, het blokhuis van Mere, by Maestricht. 2863 Plinken, voor planken. Als boven v. 2641. 2864 Tielle, de stad Thiel op de Wael. Hoe onze hertog door den ridder Jan De Cok aen het door dezen opgebouwde slot van Thiel gekomen is, blykt uit de twee briven van den 21 october 1274, by Bondam, Charterb., I, bl. 615. Havermans in zyn Kort begrip en bericht der historie van Brabant, bl. 12, stelt dit by misslag op het jaer 1575. Zie ook Slichtenhorst, I, bl. 41, en Geogr. beschr. van Gelderland, bl. 174. + Anno 1286. 2880 Senne, thans Sennewyne, een dorp in de Thielerwaerd. Beschryv. van Geld., bl. 173. 2887 Hoesdinne, Heusden. Zie op vs. 2136, en Van Spaen, Inleiding, III, bl. 92, 202. 2888 Hesbinne, Hesbeen. Hy behoorde tot den stam van Heusden, gelyk alle de volgende edelen. Juris. heroic., p. 196. Ook wordt hy opgenoemd onder een groot getal edelen in eenen brief van het jaer l292, by Mieris, Groot Chart., I, bl. 549. 2889 Vander Stuys, Jurispr. heroic., p. 196 en S^t-Genois, Monumens, I, bl. 792. 2896 Otte van Bueren, Otto graef van Bueren. Van Spaen, Inleid., III, bl. 219; Slichtenhourst, I, bl. 151, § 92. 2897 Drielle, in de Bommelerwaerd, by Rossem. Geogr. beschr. van Geldérl., bl. 69; Van Spaen, Inleid., III, bl. 251; S^t-Genois, Monum., I, p. 694. 2899 Sole, door Butkens Soelen genoemd. Van Spaen, Inleid., III, bl. 392. Het huis of kasteel Te Zoelen ligt by Thiel, aen de rivier de Linge Haegt, 't zelfde als Haeften. Van Spaen, Inleiding, III, bl. 301. 2901 Coc. Zie boven op vs. 2864; ook Van Spaen, Inleid., III, bl. 289, 347; divaeus, Annales Lovan., p. 33, en vooral Bondam, Charterb., bl. 615 en 638. 2904 Ghescoort, gescheurd. 2911 Uten houte. Het moet zyn Utenhove: zie de Bredasche Kronyk by Le Roy Notitia, p. 446, ad annum 1285. Doch deze kronyk en Butkens (I, bl. 307) stellen dit voorval een jaer te vroeg. Utenhove stierf aen zyne wonden in hetzelfde jaer l286, volgens vs. 3056 en Diaeus, Rer. Lov., lib. II, pag. 72; welke laetstgenoemde schryver hem noemt Uyttenhoven dictus Zedeleer. 2926 Wange. De Vaddere, Origine des ducs et du duché de Brab., p. 471-475; De Ryckel hist. S^t-Gertrudis, p. 910. 2935 Onthilt, onthield 't, behield het. 2949 Hoesterwyk, Oosterwyk, drie mylen van 's Hertogenbosch. 2956 Niet en quam. Hy kwam nogthans,

Rymkronyk van Jan van Heelu betreffende den slag van Woeringen van het jaer 1288 (1836)

Slag van Woeringen in twee boeken.

Slag van Woeringen. Eerste boek.