Archeologie van het landschap

Langs de aarden monumenten van Nederland

[p. 120]

[p. 121]

Route 1
Wierden en borgen in Groningen

Deze route voert langs oude dijken, borgterreinen, ossepaden, kloosterterreinen, locaties van verdwenen schansen en vooral veel wierden, waaronder grafwierden, kerkwierden, en huiswierden. De hele route kan zowel per auto als per fiets of bromfiets worden afgelegd.

Het startpunt ligt een paar kilometer ten noorden van Groningen, waar de provinciale weg N361 zich losmaakt van het Van Starkenborghkanaal.

Om de eerste oudheid te zien hoeft u niet ver te fietsen. Waar reeds in de dertiende eeuw Benedictijner nonnen en monniken in gebed bijeenkwamen, varen nu vrachtschepen tussen Groningen en de rest van de wereld. Maar van het oeroude kloosterterrein resteert ook een klein deel, namelijk in de scherpe punt tussen water- en verkeersweg.

Volg de weg richting Adorp. Na anderhalve kilometer is links in de weilanden een gave, kleine, onbewoonde wierde te zien. Net buiten de bebouwde kom ligt pal tegen de linkerwegberm een kleine, onbebouwde wierde. Ook nummer 3 van deze route, met een paar boerderijen erop, ligt westelijk van de weg, precies waar rechtsaf een afslag over het spoor voert.

In Sauwerd kunt u even linksaf de dorpskern in gaan. Bij de kerk begint een straatje dat Hoogpad heet, en dat naar de locatie van de in 1840 afgebroken kerk voert. De fundamenten zijn gemarkeerd. Vanaf hier ziet u het terrein van de Onstaborg. In 1400 stond hier al een steenhuis, want in dat jaar werd hier slag geleverd door de partij van de ‘vetkopers’, die de graaf van Holland als leenheer wilden, en de Groningers. De latere borg kreeg het in de Tachtigjarige Oorlog nogal zwaar te verduren. Herstel volgde, maar omstreeks 1730 volgde daarop weer volledige sloop. De voormalige kerk stond op de rand van de wierde van Sauwerd, en de overgang is hier duidelijk te zien.

Verlaat het dorp en vervolg uw weg over de N361.

Algauw wijst het bord ‘Groot Wetsine’ naar een mooie wierde. Ook deze heeft een afgebroken kerk, naast de in 1989 herbouwde kosterij. Dat veel terpen en wierden geheel of gedeeltelijk zijn afgegraven (omwille van de vruchtbare grond) illustreert de oostflank van Groot Wetsinge.

[p. 122]

Direct na Groot Wetsinge wijkt u even van de hoofdweg af, waar de oude weg Groningen-Winsum precies rond een borgterrein voert.

Hier werd in de zeventiende eeuw het nieuwe Onsta gebouwd (en afgebroken in 1801), na de afbraak van het oude Onsta bij Sauwerd. De provinciale weg gaat dwars door het borgterrein, maar aan de oostzijde zijn een deel van de gracht en enkele terreinwelvingen bewaard gebleven.

Na de wierde die vlak voor Winsum het westelijk bermlandschap opwaardeert, volgt u bij een benzinepomp een afslag naar links. Die neemt u. (Als u nu al aan koffie toe bent is een bezoek aan ‘De Gouden Karper’ in Winsum een aanrader. Het café staat er al sinds 1540. Marnix van Sint-Aldegonde, de componist van het ‘Wilhelmus’, was hier ooit stamgast.)

Na het passeren van de oeverwallen van de Hunze komt u in Alinghuizen, waar vroeger een klooster gelegen moet hebben. Het enige spoor is de terreinophoging die de geestelijken droog moest houden, en waarop nu de twee boerderijen staan, die samen Alinghuizen heten. Meer omvang heeft Garnwerd. Direct links van de brug staat de molen, gelukkig op een aarden monument, namelijk een molenterp of windvang. De wierde van Garnwerd is helaas maar gedeeltelijk bewaard gebleven. Even voorbij de dorpskern is er aan uw rechterhand nog wel wat van te zien.

Houd buiten Garnwerd rechts aan, en blijf dit even verderop bij een splitsing ook doen. Zo komt u langs de kleine wierde onder de Antuma-hoeve in Aduarderzijl.

Vlak voor het gehucht trekt een laat-negentiende-eeuwse sluis met bijbehorende waterwerken de aandacht. De aanleg van het geheel betekende het einde van een schans uit de Tachtigjarige Oorlog, waarover een explicatiebord ter plekke meer informatie geeft. Het vermeldt echter niet dat die schans een voorganger had, die in 1501 werd opgeworpen tegen de Groningers door troepen van de Saksische hertog (zie p. 90) en dertien jaar later door eerstgenoemden geheel werd gesloopt.

In Aduarderzijl de richting Ezinge aanhouden.

Na een paar honderd meter komt u langs de Allersmaborg, waarvoor de eerste steen in de veertiende eeuw gelegd werd. De borg zelf is niet vrij toegankelijk, maar u mag wel een ronde langs de grachten maken. Ook hier geeft een explicatiebord meer informatie.

En dan ziet u Ezinge, op bijna zes meter boven het maaiveld het hoogtepunt van deze route. In het dorp gaat u vlak voor het kanaal naar

[p. 123]

rechts, naar de kerk. U staat hier op historische grond. Uit de vochtige klei ten noordwesten van de kerk kwamen wanden van vlechtwerk te voorschijn van de ijzertijd-boerderijen uit de vijfde eeuw v.C. Pal onder de kerk, op een natuurlijke kwelderrug, moeten nog oudere boerderijen liggen, van omstreeks 600 of 700 v.C. De opgravingen in het begin van de jaren dertig, onder leiding van A.E. van Giffen, maakten ook duidelijk dat in de derde eeuw een wierde van 1,20 meter hoog en 50 meter doorsnee was opgeworpen. Die lag over de oude boerderijen heen; vandaar dat ze zo goed geconserveerd bleven. Wie meer over wierden wil weten, doet er goed aan een bezoek te brengen aan het Museum Wierdenland (Torenstraat 12, 9891 AG Ezinge, tel. [phone]; open di.-vr. van 10-16 uur en za.-zo. van 13-17 uur).

Keer terug naar het kanaal, steek het over en volg het naar rechts, tot Saaxum.

Vooral bij de negentiende-eeuwse kerk zijn de contouren van de dorpswierde goed te zien en - met uw rug naar de toren - het kleine borgterrein met gracht. De eerste vermelding van de borg dateert van 1546. In 1583 werd de borg door de Spaansgezinde Groningers ‘gebroken en geroofd’. De borgheer, Eiso Jarges, was in 1579 een van de ondertekenaars van de Unie van Utrecht en streed aan de Staatse zijde, vandaar.

Volg de weg een stukje terug richting Ezinge. Vlak voor een hoge bakstenen schoorsteen gaat u naar rechts, over een oude dijk, de Oldijk.

Na 2 kilometer ziet u links een grote boerderij met een wit voorhuis op een vrij hoge terp. Nog een kilometer verder ligt de boerderij Hardeweer, direct aan de weg, op een wierde die ooit een klooster droeg.

Houd bij Hardeweer rechts aan en ga vervolgens bij een driesprong naar rechts. Op de Sietse Veldstraweg in Den Ham gaat u links (zie p. 82). Net aan de rand van het dorp slaat u rechtsaf.

De Ds. Koppiusweg brengt u al snel naar een mooie kerkterp met opbouw uit 1729. Zeker als u hier bent bij lage zonnestand, zijn ten westen van de kerk een paar flauwe weilandglooiingen te ontwaren. Het zijn de oude, verlaten huisterpen waarmee deze route eindigt.

Door de oorspronkelijk richting in Den Ham te vervolgen, komt u algauw bij het Van Starkenborghkanaal. Door het over te steken komt u via Aduard in de stad Groningen. Door vlak voor het kanaal linksaf te slaan, komt u na een kilometer of zes weer terug bij het startpunt.