Kopij en druk in de Nederlanden. Atlas bij de geschiedenis van de Nederlandse typografie

[p. 87]

Van kopij tot druk
door
Dr. W. Gs Hellinga

Hoogleraar in de Nederlandse Taalkunde aan de Universiteit van Amsterdam

[p. 88]

De uit grote cijfers gezette getallen in de tekst zijn nummers van afbeeldingen en hierbij behorende beschrijvingen.

[p. 89]

Algemene bibliografische inleiding

Wie zich oriënteren wil op het gebied van de Nederlandse boekgeschiedenis kan dit met betrekking tot de Zuidelijke Nederlanden doen in het grote standaardwerk Histoire du livre et de l'imprimerie en Belgique des origines à nos jours,¹ de Noordelijke Nederlanden hebben daar nog niet een werk naast te stellen. Het grote werk van Van Stockum² is te speciaal van aard en bovendien overwegend een plaatwerk. Voor eerste oriëntatie op het gehele gebied kan echter verwezen worden naar Ledeboer en Vijf eeuwen boek in Nederland³ en Eugène de Bock, Het Nederlandse boek.⁴ Uitstekend zijn ook de verschillende inleidingen in de Catalogus der tentoonstelling van de ontwikkeling der boekdrukkunst in Nederland.⁵ Voor de herleving van de Nederlandse boekdrukkunst in latere tijd kunnen als inleiding dienen Panne-

1 Histoire du livre et de l'imprimerie en Belgique des origines à nos jours, Bruxelles 1923-34. I,1, H. Liebrecht, Le manuscrit à miniatures aux Pays-Bas, des origines à la fin du quinzième siècle. I,2, A. Vincent, La typographie en Belgique au quinzième siècle, (1923-24). II, A.J.J. Delen, L'illustration du livre en Belgique, (1930). III,1, M. Sabbe, La typographie anversoise au seizième siècle, (1925-26). III,2, A. Vincent, La typographie en Belgique (sauf Anvers) au seizième siècle, (1923-25). III,3, M. Sabbe, Christophle Plantin et ses contemporains, (1923-25). IV,1, A. Vincent, La typographie bruxelloise au dix-septième et au dix-huitième siècle, (1925-26). IV,2, M. Sabbe, La typographie anversoise au dix-septième et au dix-huitième siècle, (1925-26). V,1, J. Brassinne, L'imprimerie à Liège jusqu'à la fin de l'ancien régime, (1929). V,2, P. Bergmans, La typographie musicale en Belgique au seizième siècle, (1929). VI,1, H. Liebrecht, L'imprimerie, l'édition et la librairie en Belgique de 1800 à 1852; Les débuts de la lithographie en Belgique; Les illustrateurs belges d'hier et d'aujourd'hui; Les sociétés de bibliophiles, (1934). VI,2, H. Liebrecht, L'imprimerie, l'édition et la librairie en Belgique depuis 1852; Les grandes maisons actuelles; L'art et le goût du livre en Belgique depuis trente ans, (1934).

2 W.P. van Stockum Jr, La librairie, l'imprimerie et la presse en Hollande à travers quatre siècles; documents pour servir à l'histoire de leurs relations internationales; publiés à l'occasion de la septième session du congrès international des éditeurs à Amsterdam, La Haye 1910.

3 A.M. Ledeboer, De boekdrukkers, boekverkoopers en uitgevers in Noord-Nederland sedert de uitvinding van de boekdrukkunst tot den aanvang der negentiende eeuw, Deventer 1872. A.M. Ledeboer, Alfabetische lijst der boekdrukkers, boekverkoopers en uitgevers in Noord-Nederland sedert de uitvinding van de boekdrukkunst tot den aanvang der negentiende eeuw, Utrecht 1876. Vijf eeuwen boek in Nederland, Haarlem 1940. Het boek bevat de volgende hoofdstukken: J.D. Bierens de Haan, Inleiding; A.C.J. de Vrankrijker, Boek en mensch; L. Ronner, Boek, handwerk en machine; F.L. van der Bom, Boek en band; C. Pels, Boek en papier; F. Kossmann, Boek en bibliotheek; Bibliographische aanteekeningen.

4 E. de Bock, Het Nederlandse boek; overzicht van zijn geschiedenis, Brussel 1939.

5 Catalogus der tentoonstelling van de ontwikkeling der boekdrukkunst in Nederland, Haarlem 1923. Het boek bevat de volgende delen: I, C.P. Burger Jr, Het Nederlandsche boek tot in de zeventiende eeuw; N.G. van Huffel, Hollandsche uitvindingen op het gebied van den plaatdruk in de zeventiende en achttiende eeuw; P. Bausch, De Nederlandsche stereotypie der achttiende eeuw; J.W. Enschedé, Nederlandsche boekdruk in de negentiende en twintigste eeuw; S. Moulijn, Lithografie; C. Immig Jr, Rubberdruk (offset); L. Levisson, De diepdruk, zooals deze tegenwoordig wordt toegepast; H. Schenkkan, Reproductie-techniek in Holland; een gemoedelijke beschouwing. II, Catalogus. III, Mengelwerk: J.H. Hessels en Ch. Enschedé, Uit de strijdschriften over de Hollandsche uitvinding; P. Bausch, De uitvinding der boekdrukkunst; M.J. Schretlen, De uitvinding der boekdrukkunst en de Coster-overlevering; B. Becker, Iets over Ian van Zuren, zijn drukkerij en zijn ‘medeghesellen’; C.P. Burger Jr, Perkamenten leerboekjes nog lang na den incunabeltijd; C.P. Burger Jr, Zestiende-eeuwsche volksprenten, later als kinderprenten herdrukt; C.P. Burger Jr, Dool-hoff; J.M. Hillesum, Hebreeuwsche druk in Nederland; J.W. Enschedé, Muziekdruk in Nederland; J.W. Enschedé, Oude boekdrukkunst en nietversierde folio-titels tusschen 1700 en 1825; J.W. Enschedé, Hollandsch papier; W.F. Gouwe, Een aanteekening bij de moderne afdeeling der tentoonstelling.

[p. 90]

koek, De herleving van de Nederlandsche boekdrukkunst sedert 1910,⁶ Stols, Kort overzicht van de geschiedenis der boekdrukkunst in Maastricht⁷ en Rademacher Schorer, Bijdrage tot de geschiedenis van de renaissance der Nederlandse boekdrukkunst.⁸ Ook verder is men aangewezen op monografieën.

Een pregnante inleiding tot de incunabeltijd gaf Franz Schauwers.⁹ Mejuffrouw Kronenberg schreef een korte biografie van Gerard Leeu, die wellicht de belangrijkste Nederlandse drukker uit deze periode mag worden genoemd.¹⁰ Voor de zestiende eeuw dient men in ieder geval een beeld te hebben van Plantijn. Dit geeft Sabbe, na het grondleggend werk van Max Rooses,¹¹ in De meesters van Den Gulden Passer.¹² De geschiedenis van het huis Plantin-Moretus voert de lezer daarmee ook de zeventiende eeuw binnen. De twee belangrijkste huizen zijn die van Blaeu en Elzevier. Over het eerste bestaat nog geen uitvoerige monografie,¹³ voor het tweede is er het standaardwerk van Willems¹⁴ en een voor een snelle oriëntatie geschikt klein boek van David W. Davies.¹⁵ Door de rijke illustratie krijgt men van dit huis een goed beeld in het boekje van S.L. Hartz, The Elseviers and their contemporaries.¹⁶

6 G.H. Pannekoek Jr, De herleving van de Nederlandsche boekdrukkunst sedert 1910, Maastricht 1925.

7 A.A.M. Stols, Kort overzicht van de geschiedenis der boekdrukkunst in Maastricht van 1551 tot 1929, Maastricht 1929.

8 M.R. Rademacher Schorer, ‘Bijdrage tot de geschiedenis van de renaissance der Nederlandse boekdrukkunst’, in: Verslag van het verhandelde in de sectievergaderingen en de algemene vergadering gehouden de negentiende mei 1949, Provinciaal Utrechts Genootschap van Kunsten en Wetenschappen, Utrecht 1949, p. 9-41. Geïllustreerde herdruk onder dezelfde titel, Amsterdam 1952, voor vrienden en relaties van G.H. Bührmann's Papiergroothandel NV. Onder de literatuur over de letter worden studies over de grote typografische kunstenaars S.H. de Roos en J. van Krimpen genoemd. Hier dient nog speciaal vermeld te worden: In memoriam Charles Nypels 1893-1952, Amsterdam 1953. Van groot belang is ook het tijdschrift De Witte Mier; een klein maandschrift voor de vrienden van het boek onder leiding van J. Greshoff I, (1912); II, 1912-13; III, 1913. Id.; maandschrift voor de vrienden van boek en prent, nieuwe reeks, eerste jaargang, 1924. Id., onder leiding van J. Greshoff, J. van Krimpen en A.A.M. Stols, derde jaargang, 1926.

9 F. Schauwers, ‘De incunabeltijd: I, Historisch overzicht; II, Karakteristieken van wiegedrukken; III, Geschiedenis van de incunabel; studie en bibliografie’. I in: De Gulden Passer, nieuwe reeks, 20ste jaargang, p. 177-207; II en III in: Id., 21ste jaargang, p. 1-28.

10 M.E. Kronenberg, Een der eerste Noord-Nederlandse drukkers: Gerard Leeu, Gouda 1477-1484, Gouda 1956. Zie echter vooral haar artikel over Gerard Leeu in: Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek, zesde deel, Leiden 1924, kol. 918-921.

11 M. Rooses, Christophe Plantin, imprimeur anversois, Anvers 1882.

12 M. Sabbe, De meesters van Den Gulden Passer; Christoffel Plantin, aartsdrukker van Philips II, en zijn opvolgers, de Moretussen, Amsterdam 1937 (Patria 7).

13 Zie: P.J.H. Baudet, Leven en werken van Willem Jansz. Blaeu, Utrecht 1871. H. de la Fontaine Verwey, ‘Het werk van de Blaeu's’, in: Maandblad Amstelodamum 39, 1952, p. 97-104. H. de la Fontaine Verwey, ‘Het Athenaeum Illustre en de typografie’, in: Het illustere begin van het Athenaeum; drie opstellen door I.H. van Eeghen, W. Gs Hellinga en H. de la Fontaine Verwey ter inleiding van de tentoonstelling ingericht door de Dr P.A. Tiele-Stichting in de Agnietenkapel ter gelegenheid van het 325-jarig bestaan van de instelling van hoger onderwijs te Amsterdam, Amsterdam 1957, p. 22-27.

14 A. Willems, Les Elzevier; histoire et annales typographiques, Bruxelles, Paris, La Haye 1880.

15 David W. Davies, The world of the Elseviers 1580-1712, The Hague 1954.

16 S.L. Hartz, The Elseviers and their contemporaries; an illustrated commentary, containing part of an article by Mr. Charles Enschedé translated by A.F. Johnson, Amsterdam (1955). Bevat hoofdzakelijk een vertaling van het artikel van Ch. Enschedé, ‘De drukkerij van Johannes Elsevier in 1658’, in: Nieuwsblad voor den boekhandel 16-19 Juni 1896. Zie verder over de Elzeviers: H. de la Fontaine Verwey, ‘Die Elseviers und die niederländische Buchdruckerkunst im Goldenen Zeitalter’, in: Imprimatur 12, München 1954-55, p. 71-77.

[p. 91]

Ook kan in dit verband de geschiedenis van het Rotterdamse huis Van Waesberge genoemd worden, waarover Ledeboer schreef.¹⁷

Een algemeen oriënterende studie over de achttiende eeuw ontbreekt nog.

Voor de negentiende eeuw zijn er wel enige belangrijke monografieën. Wij noemen het boek van Nijhoff over G.T.N. Suringar¹⁸ en dat van J.W. Enschedé over A.C. Kruseman.¹⁹ Nog kunnen hierbij genoemd worden de Levensschetsen en verspreide stukken in de Bijdragen tot de geschiedenis van den Nederlandschen boekhandel²⁰ en een publicatie over het Arnhemse geslacht Nijhoff.²¹

Voor plaatselijke oriëntatie kan men voor Antwerpen terecht bij de historische inleiding door Bouchery tot de Bibliographie betreffende de Antwerpsche drukkers,²² voor Amsterdam bij Moes & Burger²³ en Kleerkooper & Van Stockum,²⁴ voor Haarlem bij De Haarlemse drukkers en boekverkopers van 1540 tot 1600 van Mevrouw Laceulle-Van de Kerk.²⁵ Kossmann gaf een encyclopaedisch overzicht van de boekhandel te 's-Gravenhage²⁶ in een werk dat ook over de drukkers gaat.

Men kan zich gemakkelijk oriënteren op het gebied van de boekillustratie in de

17 A.M. Ledeboer, Het geslacht Van Waesberghe; eene bijdrage tot de geschiedenis der boekdrukkunst en van den boekhandel in Nederland, tweede vermeerderde druk, 's-Gravenhage en Utrecht 1869.

18 M. Nijhoff, ‘G.T.N. Suringar; het leven van een boekhandelaar-uitgever’, in: Levensberichten van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden, 1885-86; ook afzonderlijk verschenen, Leiden 1886. Zie verder over de negentiende eeuw: A.C. Kruseman, Bouwstoffen voor een geschiedenis van den Nederlandschen boekhandel, gedurende de halve eeuw, 1830-1880; uitgegeven door de Vereeniging ter bevordering van de belangen des Boekhandels te Amsterdam, Amsterdam 1886-87, 2 dln.

19 J.W. Enschedé, A.C. Kruseman, I, 1818-63, II, 1863-94, Amsterdam 1899, 1902. Bijdragen tot de geschiedenis van den Nederlandschen boekhandel, VIII en IX.

20 Bijdragen tot de geschiedenis van den Nederlandschen boekhandel, Amsterdam 1884. I, Levensschetsen en verspreide stukken.

21 (W. Nijhoff), De Arnhemsche boekverkoopers en vitgevers Nijhoff; geschiedenis en bibliographie, 's-Gravenhagen 1934.

22 A. Dermul & H.F. Bouchery, Bibliographie betreffende de Antwerpsche drukkers; met een historische inleiding door H.F. Bouchery, Antwerpen 1938. Over Leuven: A. Vincent, ‘L'imprimerie à Louvain jusque 1800’, in: Le livre, l'estampe, l'édition en Brabant du quinzième au dix-neuvième siècle, Gembloux 1935. Over Brussel: A. Vincent, ‘L'imprimerie à Bruxelles jusque 1800’, in hetzelfde werk.

23 E.W. Moes & C.P. Burger Jr, De Amsterdamsche boekdrukkers en uitgevers in de zestiende eeuw, Amsterdam en 's-Gravenhage 1907-15, 4 dln.

24 M.M. Kleerkooper & W.P. van Stockum Jr, De boekhandel te Amsterdam, voornamelijk in de zeventiende eeuw; biografische en geschiedkundige aanteekeningen; verzameld door M.M. Kleerkooper, aangevuld en uitgegeven door W.P. van Stockum Jr; met supplement en registers, 's-Gravenhage 1914-16, 2 dln. Bijdragen tot de geschiedenis van den Nederlandsche boekhandel, X.

25 H.J. Laceulle-Van de Kerk, De Haarlemse drukkers en boekverkopers van 1540 tot 1600, 's-Gravenhage 1951. Bijdragen tot de geschiedenis van den Nederlandschen boekhandel, XIV. Hierin een overzicht van het gebruikte typografisch materiaal.

26 E.F. Kossmann, De boekhandel te 's-Gravenhage tot het eind van de achttiende eeuw; biografisch woordenboek van boekverkoopers, uitgevers, boekdrukkers, boekbinders enz. met vermelding van hun uitgaven en de veilingen door hen gehouden, 's-Gravenhage 1937. Bijdragen tot de geschiedenis van den Nederlandschen boekhandel, XIII.

[p. 92]

Nederlanden en wel door een kort essay van De la Fontaine Verwey, Het Nederlandse geïllustreerde boek²⁷ en een overzicht van Louis Lebeer over het Belgische.²⁸ De oudste illustraties zijn behandeld in het standaardwerk van Conway.²⁹ Voor de Zuidelijke Nederlanden daarna bestaan enkele studies van Delen.³⁰ A.G.C. de Vries behandelde de Emblemataboeken vóór de achttiende eeuw,³¹ terwijl de rijke dissertatie van Mejuffrouw De la Fontaine Verwey over de illustratie van letterkundige werken in de achttiende eeuw³² bovendien nog een korte, maar zeer heldere inleiding over de zeventiende eeuw bevat. Over de romantische boek-illustratie in België schreef J.H.M. van der Marck.³³ Het moderne geïllustreerde boek werd behandeld door G.H. Pannekoek in de studie: Het geïllustreerde boek in Nederland.³⁴ Een bijzonder onderwerp is de geïllustreerde titelpagina. Over de romantische titel verscheen een aardig artikel in Folium van de redacteur Gumbert.³⁵

Men kan de weg naar de zeer rijke maar ook zeer specialistische literatuur vinden in de delen van de systematische Catalogus der bibliotheek van de Vereeniging ter bevordering van de belangen des Boekhandels te Amsterdam, waarin ook tijdschriftartikelen worden verwerkt, een apparaat dat door de indices verder gemakkelijk kan worden gehanteerd.³⁶ Zeer belangrijk is daarnaast het register op Het Boek³⁷ en de oudere bibliografische tijdschriften. Van het belangrijke Zuidnederlandse tijdschrift De Gulden Passer³⁸ verscheen een beknopt register tot 1942.³⁹ Tevens dienen de jaargangen

27 H. de la Fontaine Verwey, Het Nederlandse geïllustreerde boek; een schets van zijn geschiedenis, Amsterdam 1956 (Model voor de uitgever van de Papier-groothandel C.G.A. Corvey NV).

28 L. Lebeer, ‘La gravure en Belgique du seizième siècle à nos jours; synthèse historique’, in: Exposition du livre et de la gravure en Belgique du quinzième siècle à nos jours, Milan et Rome 1948, p. 59-86.

29 W.M. Conway, The woodcutters of the Netherlands in the fifteenth century, in three parts; I, History of the woodcutters; II, Catalogue of the woodcuts; III, List of books containing woodcuts, Cambridge 1884. A.M. Hind, A history of engraving and etching, from the fifteenth century to the year 1914; being the third and fully revised edition of A short history of engraving and etching; second impression, London 1927.

30 A.J.J. Delen, Histoire de la gravure dans les anciens Pays-Bas et dans les provinces belges, des origines jusqu'à la fin du dix-huitième siècle; II, Le seizième siècle: les graveurs-illustrateurs, les graveurs d'estampes, Paris 1924-35, 2 dln. A.J.J. Delen, Oude kunst en graphiek, Antwerpen en Amsterdam 1943. A.J.J. Delen, Oude Vlaamsche graphiek; studies en aanteekeningen, Antwerpen 1943.

31 A.G.C. de Vries, De Nederlandsche emblemata; geschiedenis en bibliographie tot de achttiende eeuw, Amsterdam 1899.

32 E. de la Fontaine Verwey, De illustratie van letterkundige werken in de achttiende eeuw; bijdrage tot de geschiedenis van het Nederlandsche boek, Amsterdam 1934 (Proefschrift Leiden).

33 J.H.M. van der Marck, Romantische boek-illustratie in België; van de Voyage pittoresque du royaume des Pays-Bas (1822) tot La légende et les aventures héroiques, joyeuses et glorieuses d'Ulenspiegel et de Lamme Goedzak au pays de Flandres et ailleurs (1869), Roermond 1956.

34 G.H. Pannekoek Jr, ‘Het geïllustreerde boek in Nederland’, in: Boek en Kunst 1, 1923.

35 (H.L.) G(umbert), ‘De titelpagina der Nederlandse romantiek’, in: Folium 2, 5-6, p. 138-148.

36 Catalogus der bibliotheek van de Vereeniging ter bevordering van de belangen des Boekhandels te Amsterdam, 's-Gravenhage 1920-49, 6 dln. Register in deel 3-6. Samengesteld door A.G.C. de Vries en W. Nijhoff (dl 1) en Emma Dronckers (dln 2-6).

37 W. N(ijhoff), ‘Register op de Noord- en Zuidnederlandsche bibliografische tijdschriften Bibliographische Adversaria, Tijdschrift voor Boeken Bibliotheekwezen, Het Boek (1-25)’, in: Het Boek 27, 1943.

38 De Gulden Passer, driemaandelijksch bulletijn van de Vereeniging der Antwerpsche bibliophielen, 1923 vlgg.

39 A. Dermul, De Gulden Passer; register I-XX (1923-42).

[p. 93]

van het meer populaire tijdschrift Folium,⁴⁰ dat op allerlei gebied vaak uitstekende kleine artikels bevat, geraadpleegd te worden. Lezers die niet met technische termen bekend zijn, kunnen het Handwoordenboek van T.T. Winkler raadplegen.⁴¹

De omstandigheden van het speelse toeval hebben gewild dat deze laatste woorden de tekst tot een slot met drie regels op de pagina brachten. Typografen en zij die uit belangstelling dit werk lezen zullen weten dat zulks in strijd is met de voorschriften zoals die op voortreffelijke wijze in de negentiende eeuw door Van Cleef werden geformuleerd. Dit is dan ook de reden waarom deze opmerking ter verlichting van de opmaker aan de bibliografische inleiding werd toegevoegd.

40 Folium librorum vitoe deditum; onder redactie van H.L. Gumbert, Utrecht 1951-58.

41 T.T. Winkler, Geïllustreerd handwoordenboek voor de grafische vakken, tweede vermeerderde druk, Baarn (1945).