Over hersteld Maastricht (De Trajecto instaurato)

[p. 12]

[Caput l^mum]
De Trajecto Instaurato. Et primum quidem de portis, muris, ac turribus, deinde de aliis publicis aedificiis.

Portae Trajectensis civitatis, quae militares vias efficiunt, atque per quas armatus exercitus ingredi et egredi potest, sunt quinque cis flumen Mosae: Sancti Petri, Leynculen, quae et Latiné Fodinae Glebaceae dici posset, Tweenbergen, quae et Geminorum Montium, Lindercruijs, Hocht. Trans flumen vero duae sunt portae: Sancti Martini et Hoog Bruggen.

Verum erant olim plures, nam Porta Hoogbruggen, quae est inter Portam Sancti Petri et Mosam, per quam carrucae olim et plaustra exire solebant, ita diebus nostris est arctata, ut vix eques per eam transire possit et jam penitus, propter periculosa tempora vicinosque inquietos clausa est.

Erat quoque alia militaris viae porta haud procul ab hac, versus Portam Sancti Petri, quae nunc lapidibus obstructa cernitur. Itemque alia trans flumen Mosae, ad jactum lapidis a Porta Sancti Martini, quae nunc etiam murata est. Verum cum haec pervia erat, Porta Sancti Martini nondum aedificata fuerat, computatur enim Porta Sancti Martini inter nova civitatis nostrae opera.

Praetereo minores portas, quarum multae his annis paucis obstructae sunt. Redditur enim eó civitas fortior, quo fuerit obstructior. Quaedam tamen adhuc apertae sunt, praesertim quae ad Mosam ducunt, propter ingens commodum quod civibus inde provenit. Libuit autem nominatim recensere famosiores portas oppidi, quo descriptio novorum operum posteris nostris legentibus clarior fiat.

[p. 13]

[Hoofdstuk I.]
Over hersteld Maastricht en wel in de eerste plaats over de poorten, muren en torens, vervolgens over andere openbare bouwwerken.

De poorten der stad Maastricht, die de militaire toegangswegen vormen waardoor een leger met zijn uitrusting kan binnentrekken en uitrukken, zijn vijf in getal aan dèze zijde van de rivier de Maas: de Sint-Pieterspoort, de Lenculenpoort -hetgeen men in het Latijn met ‘fodinae glebaceae’¹ zou kunnen vertalen- de Tweebergenpoort -in het Latijn ‘geminorum montium’-, de Lindercruispoort en de Hochterpoort. Aan de overzijde van de rivier staan evenwel twee poorten, de Sint-Maartenspoort en de Hoogbruggepoort.

Oudtijds waren er nochtans meer, want de Hoogbruggepoort², die gelegen is tussen de Sint-Pieterspoort en de Maas, waardoor vroeger de karren en wagens plachten uit te rijden, is in onze dagen zo nauw, dat een ruiter er nauwelijks kan passeren, en nu is ze geheel en al afgesloten vanwege de gevaarlijke tijden en de onrustige buren.

Er bestond ook nog een andere heirweg-poort, niet ver van de zojuist genoemde, naar de kant van de Sint-Pieterspoort, die men nu versperd met stenen kan zien. Er lag voorts nog een derde [poort]³ -aan de overzijde van de Maas op een steenworp afstand van de Sint-Maartenspoort- die nu eveneens dichtgemetseld is. Maar toen deze voor het verkeer openstond, was de Sint-Maartenspoort⁴ nog niet gebouwd. De Sint-Maartenspoort wordt namelijk tot de nieuwe vestingwerken van onze stad gerekend. Ik maak geen melding van de kleinere poorten, waarvan er in de laatste jaren vele dichtgemetseld zijn. De stad wordt immers des te sterker gemaakt naarmate men haar meer verspert. Enkele [poortjes] zijn echter ook nu nog open, in het bijzonder die welke naar de Maas leiden, wegens het zeer grote gemak dat de burgers daarvan hebben. Ik wilde echter met name de meer bekende stadspoorten opsommen, waardoor de beschrijving van de nieuwe vestingwerken duidelijker wordt voor ons nageslacht, wanneer het daarover leest.

1 Leemkuilen of leemgroeven.

2 Thans Helpoort geheten.

3 Aan het noordeinde van de Wycker Grachtstraat.

4 Aan het noordeinde van de Rechtstraat, nabij de Sint-Maartenskerk.

[p. 14]

Porta itaque Sancti Petri, cum geminis turribus lateralibus fortissimis, in memoria senum nostrorum adhuc viventium aedificata est, cui annis paucis elapsis additae sunt et vectes et serae validissimae.

Inter Portam Sancti Petri et Portam Leijnculen, turres sunt novem, octo quidem perfectae, et nona¹ quae Portae Leynculen est proximior, cum parte muri, fundamenta solum vetusti operis ostendit.

Murus cum quinque turribus, post tertiam turrim a Porta Sancti Petri, nostra fermê aetate aedificatus est, nam turris illa altissima ac pulcherrima, quae in angulari parte civitatis, inter Leynculen et Sanctum Petrum, est aedificata anno Domini 1464. Ligneus quoque pons, qui inter hanc turrim et Portam Sancti Petri erat, ducebat enim per fossata ad locum congregationis feminarum, quae vulgo dicuntur Beghutae, sublatus est, et porta, qua per fossas civitatis exitus patebat obstructa.

Porta Leijnculen, cum geminis turribus firmissimis aedificari coepta est anno Domini 1459, et ei additae serae atque repagula, verum turres nondum consummatae, ad notabilem tamen altitudinem provectae, ita ut potuerint omnem hostilem impetum facile sustinere. Ante hanc portam vallum est, et per illud pons ligneus, qui paucis abhinc annis factus est. Inter hanc portam et Portam Tweenbergen nihil novi operis conspicitur, nisi pars muri a terra elevatiori ex lapide molliori Lichtenbergensi, et una turris ex veteri fundamento erecta non admodum alta, apertum habens aspectum ad occidentem.

1 Van Heylerhoff geeft hier: ‘nova’.

[p. 15]

De Sint-Pieterspoort dan, met haar twee zeer sterke flanktorens, is gebouwd in een tijd die oude thans nog levende personen zich kunnen herinneren¹, terwijl enige jaren geleden hieraan zowel zeer sterke grendel- als sluitbomen zijn toegevoegd².

Tussen de Sint-Pieterspoort en de Lenculenpoort staan negen torens, waarvan tenminste acht voltooid zijn, maar alleen de negende, die het dichtst bij de Lenculenpoort staat, vertoont, samen met een gedeelte van de muur, fundamenten van oude makelij.

De muur met de vijf torens, voorbij de derde toren van de Sint-Pieterspoort, zijn ongeveer in onze tijd gebouwd, want de opvallend hoge en mooie toren die op de hoek van de stad tussen Lenculen en Sint-Pieter staat, is gebouwd in het jaar onzes Heren 1464. Ook de houten brug, die tussen die toren en de Sint-Pieterspoort lag en over de grachten voerde naar de gemeenschap der vrouwen die gewoonlijk Beghuten genoemd worden, is afgebroken en de poort, die ter beschikking stond als uitgang over de stadsgrachten, is dichtgemetseld³.

In het jaar onzes Heren 1459 is men de Lenculenpoort met haar twee zeer sterke torens beginnen te bouwen⁴ en ook hieraan zijn sluit- en grendelbomen aangebracht. Alhoewel de torens nog niet geheel voltooid zijn, zijn ze toch al opgetrokken tot een opmerkelijke hoogte, zodat zij elke vijandelijke aanval gemakkelijk hebben kunnen doorstaan. Voor deze poort is een gracht en daar overheen een houten brug die weinige jaren geleden gemaakt is. Tussen deze poort en de Tweebergenpoort ziet men geen enkel nieuw werk, behalve een muurgedeelte op een terreinverhevenheid, opgetrokken uit vrij zachte Lichtenbergse steen, en een niet zeer hoge toren die een vrij uitzicht heeft op het Westen, gebouwd op een oud fundament.

1 Toch wordt de Sint-Pieterspoort al genoemd in 1377 en 1387. Vgl. L.J. Morreau, Bolwerk der Nederlanden, 1979, p. 88.

2 Bij W. Bax, Het Protestantisme in het bisdom Luik en vooral te Maastricht, dl. 2: 1557-1612, 's-Gravenhage 1941, vinden wij op p. 176 een interessant verhoor tot vervolging der Calvinisten uit 1567, waaruit blijkt hoe de grendel- en sluitbomen gebruikt werden. Uit een verklaring van de getuige Vaes Carlys (Kaerles) ‘schoteldrayere ende borchschet’ wonende op de Lenculenpoort blijkt, dat volgens een raadsbesluit deze poort door drie ‘Geuzen’ en zes burgers moest worden bewaakt. Maar de Calvinisten kwamen herhaaldelijk met 10 tot 12 man naar de poort ‘soo dat die plaetse boeven die poerte te cleyne was om by den viere te commen’. Deze Calvinisten wilden dat de twintig sluitbomen voor de poort alle neergelaten zouden worden. Soms ‘lieten sy een deel van de schietboomen selver neder, tegen den danck (= wil) van hem deponent’. Doorgaans weigerden zij ook om deze bomen op te winden, wier gewicht (door het ijzeren beslag) zó groot was, dat ‘twee oft drye mans binnen eender uren nauwelycx vier boomen en cunnen opghewinnen’.

3 Nieuwenhofpoortje met houten brug werden rond 1943 in hun oude luister hersteld.

4 Van de 17e eeuw af spreekt men van Tongersepoort. In 1459 begon men met de aanleg van twee voor de oorspronkelijke poort geplaatste torens. Herbenus is te goeder trouw afgegaan op een in de noordelijke verbindingsmuur ingemetselde steen met opschrift en het jaartal 1459. Vgl. Bolwerk o.c., p. 90.

[p. 16]

Ceterum trium turrium jundamenta antiquae ruditatis [sunt]. Cum tamen tanta intercapedo¹ inter has duas portas sit, ut octo turres capere facile possit, credo idcirco majoribus nostris hunc locum parum fuisse curae fortius aedificandi, quod naturali situ aggerumque fortitudine se facile tueatur.

Porta Tweebergen duas turres novi operis altrinsecus habet, quarum una mirae crassitudinis in propugnaculi similitudinem ante antiquam portam ejusque turres sita, eam tutiorem ac munitiorem reddit. Ante² hanc portam turresque ante eam positas, vallum est muratis parietibus fultum et per ipsum lapideus pons profundus totum opus muniens. Exstructa³ est haec porta cum turribus ac pertinentiis intra hos annos decem.

A Porta Tweebergensi usque Lindercruijs sunt turres sex, quarum duae, quarta scilicet et quinta, cum magna muri parte inter nova opera computantur, sunt enim ex densissimo lapide Namurcensi provectae anno Domini 1427. In reliquis vero quattuor⁴ turribus ac partibus murorum vestigia antiquitatis apparent.

In Porta Lindercruijs, nihil novi operis video, nisi seras quasdam et vectes innovatas et additas, cum geminis faucibus lateralibus ex molliori lapide usque ad ligneam portam propugnaculam, ante quam est lata fossa, vel ut eo porta sit munitior, vel ut eo fundetur postea turris propugnacula.

Inter Portam Lindercruijs et Hocht, sunt turres sex, verum tres propinquiores sunt Portae Lindercruijs⁵ intra hos annos 15 a fundamentis ex firmissimis lapidibus Namurcensibus ad summum evectae, cum majori parte murorum, ubi muri primum testudine cepti sunt operiri, quod ante haec tempora invisum in civitate nostra fuit. Reliquae vero tres turres quae propinquiores sunt Portae Hocht cum parte murorum intermedia antiquitatem pre seferunt.

1 Van Heylerhoff geeft hier: ‘incarpedo’.

2 idem: ‘Inter’.

3 idem: ‘Extructa’.

4 idem: ‘quatuor’.

5 idem: ‘Portae Hocht’ doch uit het vervolg blijkt dat dit een verschrijving is voor ‘Portae Lindercruijs’.

[p. 17]

Voor het overige zijn de grondvesten van drie torens opgetrokken uit oud ruw metselwerk. Maar aangezien de ruimte tussen genoemde twee poorten zo groot is, dat zij gemakkelijk acht torens kan bevatten, geloof ik, dat onze voorouders er zich niet al te zeer om bekommerd hebben deze plek beter te versterken, omdat zij zich door haar natuurlijke ligging en de sterkte van de wallen gemakkelijk zelf beschermt¹.

De Tweebergenpoort² heeft aan de andere kant³ twee torens van nieuwe constructie, waarvan er een van een wonderlijke dikte en op een bolwerk gelijkend, gelegen is voor de oude poort met haar torens en deze veiliger en sterker maakt. Voor deze poort en de ervoor geplaatste torens ligt een gracht, versterkt door gemetselde zijkanten, en daar overheen een hoge stenen brug die het gehele werk beveiligt. Deze poort met haar torens en alles wat erbij behoort, is binnen de laatste tien jaren gebouwd.

Van de Tweebergenpoort af tot aan Lindercruis staan zes torens, waarvan er twee, namelijk de vierde en vijfde, met een groot deel van de muur onder de nieuwe werken worden gerekend, zij zijn immers uit zeer harde Naamse steen opgericht in het jaar onzes Heren 1427. In de overige vier torens en delen van de muren zijn echter ook sporen uit de oude tijd zichtbaar.

Aan de Lindercruispoort zie ik in het geheel geen nieuw werk, behalve dat er enkele sluit- en grendelbomen zijn vernieuwd en toegevoegd en verder nog twee evenwijdig lopende borstweermuren⁴ uit zachtere steen tot aan de houten bolwerkpoort waarvoor een brede gracht ligt, hetzij omdat die poort daardoor beter versterkt wordt, hetzij omdat men daar later een torenbolwerk wil bouwen.

Tussen de Lindercruispoort en de Hochterpoort⁵ staan zes torens waarvan de drie aan de kant van de Lindercruispoort binnen de laatste vijftien jaren vanaf de fundamenten tot bovenaan toe uit de sterkste Naamse steen zijn opgebouwd, tezamen met dat grotere deel van de muren waar men voor het eerst begonnen is de muren met een schutdak te overdekken⁶, hetgeen men voordien in onze stad nog nooit gezien had. De overige drie torens daarentegen, die meer naar de kant van de Hochterpoort staan, met de ertussenliggende muurgedeelten, tonen duidelijk hun ouderdom.

1 De ommuring lag hier nl. op een opmerkelijk hoge aarden wal.

2 Later Brusselsepoort genoemd.

3 Bedoeld wordt de veldzijde.

4 Borstweermuren of langsmuren, haaks op de stadsmuur, de verbinding vormend tussen de poort en het voorgelegen poortbolwerk.

5 Later Boschpoort genoemd.

6 Bedoeld wordt een overdekte weergang.

[p. 18]

Porta Hocht ante haec tempora infirmissima fuerat, utpote quae propter crebras fissuras ruinam minitabatur, sed, intra hos annos 15 ita est fortificata ex validissimis lapidibus Namurcensibus ut non minus fortis sit quam aliqua aliarum. Protenduntur ab hac porta duae fauces ex lapide Namurcensi ad notabilem longitudinem usque ad portam ligneam propugnaculam, ante quam est fossa lata, profunda, nec aqua carens, murataper quampons ligneus.

A Porta Hocht usque ad Mosam sunt turres quattuor¹ perfectae, verum tres propinquiores portae Hocht antiquiores operis sunt. Illa vero, quae in angulo civitatis est, quam Mosa alluit, intra viventium memoriam aedificari coepta est, sed ad similitudinem trunci multis annis imperfecta stetit. Verum intra hos annos 15 diligentia magistrorum fabricae communitatis, ad summum perducta et pulchra testudine cooperta est. Haec turris vocata erat Beatae Virginis Mariae eo quod fundamenta ejus facta essent in profesto ejusdem, postea vero Turris Nova dici cepit, quo nomine etiam vulgo adhuc nuncupatur.

Ab hac turri² murus civitatis longé porrigitur contra decursum Mosae, in austrum versus, qui cum vetustate fragilis ruinam minitaretur, brevi reparatus est. Itemque et propugnaculum factum, juxta eumdem murum, inter pontem et Portam Regiam. In ea muri parte multis civibus, qui domos suas contiguas muro habebant, patebat exitus. Nunc omnes prohibiti ac muris obstructi. Minime enim ad publicam quietem conducere credebatur tanta privata indulgentia.

Ab angulari parte ubi Jecora in Mosam infunditur usque ad Portam Sancti Petri non est nisi una turris, et ea quidem veteris fabricae. In ea parte ubi veteres muri novis contingunt, magna quoque muri pars, quae Mosae est propinquior, aevo nostro ex firmissimis lapidibus Namurcensibus consummata est, et usque Portam Sancti Petri excubiarum domibus utilissimé suffulta.

Apparet quoque, ut ante dixi, haud procul a Porta Sancti Petri, olim fuisse militaris viae portam, quae nunc obstructa cernitur, juxta quam propugnaculum ligneum intermuros ac Jecoram extra civitatem.

1 Van Heylerhoff geeft hier: ‘quatuor’.

2 idem: ‘turre’.

[p. 19]

De Hochterpoort was vroeger in het geheel niet sterk, aangezien zij als gevolg van talrijke scheuren met instorting bedreigd werd, maar binnen de laatste vijftien jaren is zij zodanig verstevigd met de hardste Naamse steen, dat zij niet minder sterk is dan welke andere ook. Voor die poort strekken zich twee opmerkelijk lange borstweermuren van Naamse steen uit tot aan de houten bolwerkpoort, waarvoor zich een brede bemuurde gracht bevindt, diep en vol water, waar overheen een houten brug [geslagen is].

Van de Hochterpoort af tot aan de Maas staan vier volledig afgebouwde torens, waarvan echter de drie die meer naar de kant van de Hochterpoort staan, van oudere makelij zijn. De toren echter die op de hoek van de stad staat en door de Maas bespoeld wordt, is men beginnen te bouwen in een tijd die thans levende mensen zich nog herinneren, doch hij bleef vele jaren onvoltooid als een afgeknotte boom staan. Maar binnen de laatste vijftien jaar is hij door de goede zorgen van de meesters van de stadshalle geheel afgebouwd en voorzien van een mooi dak. Deze toren werd lange tijd de toren van de H. Maagd Maria genoemd omdat zijn fundamenten gelegd waren op de vigilie van haar feestdag; later begon men hem echter de Nieuwe Toren te noemen, met welke naam hij ook nu nog gewoonlijk aangeduid wordt¹.

Vanaf die toren strekt de stadsmuur zich lang uit in zuidelijke richting, tegen de stroom van de Maas in. Deze muur, vervallen van ouderdom, werd met ondergang bedreigd doch is onlangs hersteld. Er is ook een bolwerk gemaakt grenzend aan diezelfde muur, tussen de brug en de Koningspoort². In dit muurgedeelte hadden vele burgers, wier huizen dicht langs de muur lagen, een uitgang. Nu is dit verboden en heeft men alles dichtgemetseld. Men was namelijk van oordeel, dat een zo grote persoonlijke gunst allerminst de openbare rust bevorderde.

Vanaf de hoek waar de Jeker zich in de Maas stort tot aan de Sint-Pieterspoort, staat slechts een toren³ en deze is van oude makelij. In het gedeelte waar de oude muren aansluiten aan de nieuwe is verder een groot deel van de muur dat het dichtst bij de Maas staat, in onze tijd met de sterkste Naamse steen afgebouwd en wordt tot aan de Sint-Pieterspoort zeer doelmatig versterkt door wachthuisjes.

Zoals ik al eerder gezegd heb blijkt er vroeger, niet ver van de Sint-Pieterspoort, een heirwegpoort geweest te zijn, die nu gebarricadeerd is en waar dichtbij een houten bolwerk lag tussen de muren en de Jeker buiten de stad.

1 In de rekeningen van de peymeesters der stad Maastricht over 1399-1400 reeds genoemd als de toren achter de Biesen c.q. Biesentorne. Vgl. Bolwerk o.c., p. 97.

2 O.L. Vrouwepoort aan de Graanmarkt, in de 15e eeuw gewoonlijk Kolenpoort genoemd. Vgl. Bolwerk o.c., p. 27.

3 Mogelijk wordt hier bedoeld de ‘Jekertoren’ rechts van de Helpoort, òf de toren achter de Feilzusters, ook bekend als Pater Vinktoren.

[p. 20]

Haec sunt nova opera quae in muris, portis ac turribus cis Mosam conspiciuntur. Venio igitur ad descriptionem eorum quae trans flumen Mosae sunt, in ea videlicet parte quae vernaculé Wijk dicitur, quod ex vico Latino nomine tractum et usurpatum esse videtur. Hanc autem interpretationem inde conjicio, quod ille locus, antequam civitas nostra ad tantam amplitudinem qua nunc est venisset, forte vicus paganus erat. Constat enim ex veteribus historiis civitatem hanc, post adventum beati Servatii, maximé auctam ac ampliatam hominibus, muris ac aedificiis. Itaque tunc vicus paganus erat nunc vicus urbanus et antiquum tamen nomen retinet, quod ex appellativo longo usu proprium factum est, ut saepe apud priscos factum reperimus. Nam et tota civitas nostra apud illos Via Regia appellabatur, quia per eam Romani reges, qui et imperatores ac eorum legati, ad Tungros, nobilissimam tunc Galliarum metropolim iter facientes, transibant.

Cumque ad Mosam pervenissent qui ponte carebat, trajectione id est transportatione opus erat, unde a trajiciendo flumine Mosae dicta est civitas Trajectum, quo vocabulo Julius Caesar, non minori facundia quam virtute praeditus, in Commentariis suis saepe utitur.

Et quoniam Caesaris mentio facta est, libet hic aliquid interponere quod ad rem nostram attinet. Quemadmodum enim ex claris fundatoribus non nihil gloriae sibi urbes vindicare solent, ut Constantinopolis a Constantino, Roma a Romulo, ita Trajectum nostrum a Julio Caesare qui primordium fuit civitatis condendae. Posteaquam enim multis magnisque proeliis Galliam Germaniamque oppressisset, Trajectum convenientissimum locum hibernandis copiis suis delegit. Adverterat nempé prudentissimus imperator, quod is locus se ipsum facilé muniebat ac simul alimenta abundé suppeditabat. Habet enim ad austrum saltus apricos amoenissimos, jumentorum pabulationibus aptissimos. Ad occidentem ac septentrionem patentes campos satorum fertilissimos. Mosa¹ ad orientem² infinitis usibus accommodus³, cui in modum semicirculi adjunctum vallum omnia castra girando tuebatur.

1 Van Heylerhoff geeft hier: ‘Mosam’.

2 idem: ‘ad occidentem’ een kennelijke verschrijving voor ‘ad orientem’.

3 idem: ‘accommodam’.

[p. 21]

Dit zijn de nieuwe werken die men op het gebied van muren, poorten en torens kan zien aan dèze kant van de Maas. Ik ga dan nu een beschrijving geven van de werken die zich aan de overzijde van de rivier de Maas bevinden, in dat stadsdeel namelijk, dat in de volksmond Wyck genoemd wordt, wat schijnt te zijn afgeleid uit en ontleend aan de Latijnse benaming ‘vicus’¹. Deze interpretatie nu verklaar ik zó, dat die plek, vóórdat onze stad haar huidige uitgestrektheid gekregen had, misschien een boerendorp is geweest. Het staat immers vast uit oude geschiedboeken, dat onze stad na de komst van de heilige Servatius sterk vergroot en uitgebreid is met mensen, muren en gebouwen. Toentertijd was Wyck dan ook maar een boerendorp, maar nu is het een stadswijk, die echter haar oude naam heeft behouden, uit welke soortnaam door langdurig gebruik een eigennaam is ontstaan, een feit, dat wij dikwijls bij de ouden aantreffen. Zo werd ook onze gehele stad door hen ‘Via Regia’² genoemd, omdat Romeinse vorsten, d.w.z. de keizers en hun afgezanten, over deze weg trokken wanneer zij een reis maakten naar Tongeren, destijds een zeer beroemde metropool van Gallia Transalpina. Maar als zij dan aan de Maas kwamen -waar geen brug was- hadden zij een ‘trajectio’ d.w.z. een veerpont nodig en om deze reden, nl. omdat men de rivier de Maas moest oversteken, heeft men de stad Trajectum genoemd, welke naam Julius Caesar -even beroemd door zijn welsprekendheid als door zijn moed- in zijn geschriften dikwijls gebruikt.

En daar nu toch over Caesar gesproken is, wil ik hier iets tussenvoegen dat op ons onderwerp betrekking heeft. Daar het immers de gewoonte is, dat steden een beetje roem voor zich opeisen wanneer ze door beroemde stichters gegrondvest zijn -zoals Constantinopel door Constantijn, Rome door Romulus- zo eist ons Maastricht de roem voor zich op gegrondvest te zijn door Julius Caesar die de stad heeft gesticht. Nadat hij namelijk Gallië en Germanië, na vele en grote gevechten onderworpen had, koos hij Maastricht uit als de meest geschikte plaats voor het overwinteren van zijn troepen. De zeer ervaren veldheer had immers ingezien, dat deze plek zonder twijfel zich zelf beschermde en tegelijkertijd in overvloedige mate voedsel verschafte. Want aan de zuidkant heeft ze zonnige allerlieflijkste bergweiden, bijzonder geschikt voor het weiden van lastdieren. Aan de west- en de noordkant strekken zich de zeer vruchtbare velden der landbouwers uit. Aan de oostkant stroomt de Maas, bruikbaar voor de meest verschillende behoeften, waaraan als in een halve cirkel een wal werd toegevoegd die de gehele legerplaats beschermend omringde.

1 Dorp.

2 Koningsweg.

[p. 22]

Super cujus aggeribus positi sunt postea muri civitatis antiqui, qui usque in hodiernum diem apparent et non nihil fortitudinis afferunt¹. Haec hactenus deducta eo spectant, ut si nobis gloriandum sit de antiquitate, antequam Salvator noster humanam carnem assumeret, anno circiter octavo et septuagesimo civitatem conditam² numerare possumus. Si de fundatore, a Julio Caesare originem trahimus, si de nomine³, a trajiciendo flumine unde Mosae dictum est Trajectum, quae aliquando Via Regia appellabatur. Si a presule ac patrono, beato Servatio, civitatis simul ampliatore innitimur, qui pontificalem sedem primus in hanc urbem intulit ubi deinde viginti episcopi residerunt. Sunt igitur perpaucae civitates in procinctu nostro, qui similem sibi gloriam undequaque possint asserere, aut enim non tam antiquae, aut minus nobili conditore initiatae, aut minus digno praesule, patrono ac ampliatore memorabiles.

Digressi a proposito, revertamur eo unde sermo defluxerat. Nova igitur opera Vici, vel, ut vulgari magis quam ornato vocabulo utar, Wijk, in memoria senum nostrorum facta sunt. Via enim illa publica, quae est a ponte usque ad cloacas, quae Ripa Vici vulgo dicitur, cum tota illa parte muri quam Mosa alluit, non multis abhinc annis strata est. Quippé penetrabat, usque ad illum locum ubi nunc domus proximae sunt, aquarum impetus, ubi partim⁴ vestigia antiqui muri detegere haud difficile est et partim vi aquarum dejecti muri in profundo aquae apparent. Cloacae autem, cum turri angulari magnaque parte muri, usque ad Portam Sancti Martini, ex novis operibus sunt.

Porta Sancti Martini unam dumtaxat turrim habet per quam est transitus in civitatem cum geminis valvis, habetque totidem vectes et seras. Ante hanc est pons lapideus fortis, erectis faucibus petrae Namurcensis, usque ad

1 Van Heylerhoff geeft hier: ‘indicant’.

2 idem: ‘annum circiter octavum et septuagesimum civitatis conditae’

3 idem: ‘nominis’.

4 idem: ‘passim’ een kennelijke verschrijvingvoor ‘partim’.

[p. 23]

Op deze aardwerken zijn later de oude muren van de stad gebouwd die tot op de huidige dag te zien zijn en flink tot de versterking bijdragen¹.

Het resultaat van hetgeen wij tot dusverre hebben overwogen wijst erop, dat, wanneer wij ons dan mogen beroemen op hoge ouderdom, wij het ervoor kunnen houden dat onze stad ongeveer 78 jaar voordat onze Heiland zijn menselijke gedaante aannam, gesticht werd. Indien wij ons beroemen op de stichter, dan kunnen wij de oorsprong terugvoeren tot Julius Caesar en mogen wij geloof hechten aan de naamsafleiding, namelijk dat Maastricht genoemd is naar het overtrekken van de rivier de Maas en dikwijls Koningsweg genoemd werd.

Wanneer wij ons beroemen op onze bisschop en beschermheilige, dan wijzen wij op de heilige Servatius die zich eveneens beijverde voor de uitbreiding van de stad en als eerste de bisschopszetel naar deze stad overbracht, waarin daarna twintig bisschoppen hebben geresideerd. Er zijn dan ook zeer weinig steden in onze streek die -op welke grond dan ook- voor zich aanspraak kunnen maken op een gelijke roem. Immers ze zijn òf niet zo oud, òf gegrondvest door een minder roemrijke stichter, òf minder gedenkwaardig door een waardige bisschop, beschermheilige en uitbreider der stad.

Wij zijn echter afgedwaald van ons onderwerp, laat ons terugkeren naar het punt waar ons betoog was opgehouden.

De nieuwe werken dan van Vicus of Wyck -om dit meer alledaagse maar minder sierlijke woord te gebruiken- zijn in een tijd gebouwd die onze oude stadgenoten zich nog herinneren. In ieder geval is de openbare weg die van de brug tot aan de riolen² loopt en gewoonlijk ‘de oever van Wyck’ wordt genoemd, slechts weinige jaren geleden aangelegd, tezamen met het gehele gedeelte van de muur dat door de Maas bespoeld wordt. Want de sterke stroom van het water drong door tot op de plek waar nu de dichtstbijgelegen huizen staan, waar men deels sporen van de oude muur gemakkelijk kan ontdekken, deels [stukken] van de door de kracht van het water omgeworpen muur in het diepe water te zien zijn. Ook de riolen, met de hoektoren³ en een groot deel van de muur tot aan de Sint-Maartenspoort, maken deel uit van de nieuwe werken. De Sint-Maartenspoort heeft slechts één toren waarin een doorgang naar de stad met twee vleugeldeuren, voorzien zowel van grendel- als sluitbomen. Voor deze poort ligt een sterke stenen brug met rechte borstweermuren van Naamse steen tot

1 Kennelijk bedoelt Herbenus hier de eerste middeleeuwse ommuring, die in 1485 nog geheel intact was en ten dele of wellicht geheel op een aarden wal verrees.

2 Overdekte afvoerkanalen? Openbare W.C.?

3 De Wycker Kruittoren, in 1868 afgebroken. Vroeger ook wel Woutersrondeel, Torn an Sint Merten en Groten Torn genoemd. Vgl. Bolwerk o.c., p. 119, 123.

[p. 24-25]

Plattegrond van Maastricht met de tot ca. 1565 aangelegde fortificaties.
G.A.M. Collectie L.G.O.G., nr. 1029.

[p. 26]

portam propugnaculam quae et valvas habet et seras et vectes, sed haec porta propugnacula propter infirmitatem operis, crebris fissuris deformata est. Haec autem porta, cum magna parte muri petrae Namurcensis, usque ad antiquam portam, quae nunc clausa est, anno Domini 1450 edificata est. Verum ut ante dixi haec Porta Sancti Martini diu clausa ac imperfecta permansit, ita ut Porta Perditi Operis vulgo nominaretur. Ceterum habet Vicus paucas turres et eas quidem pervetustas, non coopertas in modum semi circuli ex lapide molliori aedificatas. Muri quoque veteres fornicibus innixi, qui proinde, ut minus fortes, non multo ante haec tempora, fornicibus obstructis corroboratisunt.

Porta Hoogbruggen fortissima, cum geminis turribus lateralibus et multiplici seratura, abhinc circiter 70 annis edificata est, et totus ille murus, qui est inter turrim angularum Vici qui Rondellus vulgo dicitur et pontem¹ Mosae, superioribus annis reformatus est moenibusque suffultus. Porta quoque Regia, nam illud nomen ex antiquo civitatis nomine remanet, decenti aedificio est exornata.

Foto op linkerpagina:
De brug over de brede Maas-arm buitenom Wyck, de St. Maartensbuitenpoort (34), de St. Maartenspoort aan het noordeinde van de Rechtstraat, de St. Maartenskerk (6) en de Wycker Kruittoren. Een deel van het St. Antoniuseiland met enige schipmolens op de Maas.
Detail uit het panorama van Wyck en Maastricht van Simon de Bellomonte uit 1575. G.A.M. nr. 1382.

1 Van Heylerhoff geeft: ‘partem’ een kennelijke verschrijving voor ‘pontem’.

[p. 27]

aan de bolwerkpoort die eveneens dubbele deuren heeft met sluit- en grendelbomen, maar deze bolwerkpoort is er slecht aan toe vanwege talrijke scheuren, een gevolg van de gebrekkigheid van het werk. Deze poort nu, met een groot deel van de muur van Naamse steen die loopt tot aan de nu gesloten oude poort, is in het jaar onzes Heren 1450 gebouwd. De Sint-Maartenspoort echter, zoals ik al eerder gezegd heb, bleef lang gesloten en onvoltooid, zodat zij in de volksmond de poort van het ‘Verloren Werk’ werd genoemd. Voor het overige heeft Wyck weinig torens en die zijn ongetwijfeld zeer oud, hebben geen dak en zijn halfrond uit vrij zachte steen opgebouwd. Ook de oude, minder solide muren die op bogen steunden zijn niet lang geleden verstevigd door het dichtmetselen van de bogen.

De zeer sterke Hoogbruggepoort¹ met haar twee zijtorens en veeldelig sluitwerk, is nu ongeveer zeventig jaren geleden gebouwd². En de gehele muur tussen de hoektoren van Wyck die gewoonlijk het Rondeel³ genoemd wordt en de Maasbrug, is in voorgaande jaren verbeterd en met metselwerk versterkt. Ook de Koningspoort⁴, want die benaming is uit de oude naam van de stad blijven voortleven, is verfraaid met een behoorlijk gebouw.

1 Later Duitsepoort of Poort Almagne genoemd.

2 Herbenus heeft zich vermoedelijk gebaseerd op de gedenksteen in het voorfront van de poort die het jaartal 1412 te zien gaf doch betrekking had op de bouw van de brug voor de poort. De poort wordt evenwel al in 1377 genoemd. Vgl. Bolwerk o.c., p. 120.

3 Ook Lambrechtsrondeel genoemd. Is de thans nog bestaande toren aan de Hoge Maaspunt. Vgl. Bolwerk o.c., p. 123.

4 Hier moet wel de huidige Waterpoort bedoeld zijn, vroeger ook wel ‘Grote Poort’ (1377) genoemd. Vgl. Bolwerk o.c., p. 120.