De hane va Job. Euëver deere en luuj oet 't land va Mergraote

[p. 5]

Ter inleiding

En Jahweh zegende het verdere leven van Job nog meer dan het vroegere. (Job 42, 12)

Spreekwoorden en gezegden hebben mij meermalen geërgerd: ze worden vaak gehanteerd ter staving van een visie en sluiten dan de mogelijke juistheid van een andere uit. ‘Wie zijn billen brandt moet op de blaren zitten.’ Maar de vraag is of die pijn werkelijk verdiend is. ‘Jóng, slik mer: boe 't kump is 't duuster’, zag mien Oma. Meh dat naom neet weg, tot dat roedmoos miech ech tege - stónd.

Aan Pierre Heynen's ‘Hane va Job’ dank ik het inzicht dat spreekwoorden en gezegden een rijkdom zijn. Gaaf gestileerd comprimeren zij wijsheden en humor van taalgevoelige denkers. Spreekwoorden bevatten geen exclusieve waarheden; de wisselvalligheid van het lot en de veranderlijke smaak zijn door de sprekende mens niet ongedaan te maken: Een goed begin is het halve werk; van de andere kant is het eerste gewin slechts kattegespin. Brutalen hebben de halve wereld, hoewel we tot onze vreugde ook mogen constateren, dat de eersten de laatsten zullen zijn. De appel valt niet ver van de boom, maar dat gaat niet op voor het zwarte schaap van de familie. En in Pierre Heynen's ‘Hane’ wenden de vrienden van Job al hun Margratense spreekwoordenkennis aan om het trieste lot van de geslagen man op de sintelhoop te verklaren, maar Job zet hun zware uitspraken op losse schroeven met evenzoveel spreekwoordelijke wijsheden.

In spreekwoorden toont de mens zijn macht over de taal, die zijn contactmiddel bij uitstek is. Spreekwoorden zijn gekristalliseerde gedachtenstromen.

In gemeenschappen waarin gezagsverhoudingen en omgangsvormen, werktuigen en lévensmiddelen zich slechts langzaam ontwikkelen, evolueert ook de taalschat geleidelijk. De agrarische samenleving van het Zuidlimburgse dorp heeft eeuwenlang deze toestand van betrekkelijke stabiliteit gekend. De noodzaak van verandering was afwezig: er was tijd genoeg om de overlevering te ijken, het vele goede te bewaren en het weinige dat verkeerd was of verouderd, te vervangen. Wie 90 jaar geleden in het land van Margraten het levenslicht zag, is nog in deze samenleving opgegroeid; wie 45 is heeft er wellicht goede herinneringen aan. Maar wie nu geboren wordt, zal straks

[p. 6]

verwonderd luisteren als grootvader vertelt hoe het vroeger was; een verklarende woordenlijst zal daarbij goed van pas komen.

Er is veel veranderd in vijftig jaar. Ten goede ongetwijfeld: de levensstandaard is hoger geworden, er zijn meer mogelijkheden tot ontplooiing en ontwikkeling; de arbeid werd lichter, het leven langer. Maar evenzeer ten kwade: de mens is eenzamer geworden, leeft gejaagder; is geestelijk verarmd, want weet niet meer vanwaar hij komt en waarheen hij gaat. Ook met zijn taal staat hij in de kou: de oude namen passen niet meer bij de nieuwe dingen, moedertaal werd standaardtaal, nieuwe slagzinnen hebben oude wijsheden verdrongen.

Het is de grote verdienste van Pierre Heynen geweest dat hij de traditionele boerentaalschat, die zoveel rijpe levensvisie bevat, heeft vastgelegd. Niet in een respect afdwingende woordenlijst, maar in speelse gedichtjes en humoristische schetsen, waarin de hanen van de Hof van Welsden het uitkraaien onder het goedkeurend oog van de ‘halfinderse’, in wie Heynen met warme liefde zijn moeder vereeuwigd heeft. Ook het sociale verkeer van de Zuidlimburgse dorpsgemeenschap had zijn aandacht: hij beschreef enkele folkloristische gebruiken van Margraten en Banholt, en tekende de intrigerend - naïeve naamrijmen van Gulpen en 't Rooth voor het nageslacht op.

De kroon op zijn werk zijn evenwel ‘De Hane va Job’: de geschiedenis van de man Job, gevat in een Limburgse denkvorm, tegen het decor van een grote boerenhof, in Margratens dialect. ‘De Hane va Job’ zijn geen getrouwe vertaling van het oudtestamentische Boek Job. Wel blijft de inhoud gelijk: verdraag geduldig uw beproevingen, buig U voor de niet te doorgronden wijsheid en macht van God; berust erin dat er geen afdoend antwoord is op de brandende vraag, hoe het lijden van de deugdzame te rijmen valt met Gods rechtvaardigheid.

Maar Heynen heeft de geschiedenis van Job een eigen vorm gegeven. In zijn jeugd moet hij al een trouw verbond met de dieren gesloten hebben: de goedmoedig - krachtige boerenhengst, de moederlijke kloek, de trotse boerenhaan bovenal, ze waren voor hem even onafscheidelijk als de knechten en de pachtersvrouw verbonden met het dagelijks leven van de boerenhoeve. Heynen, door ziekte zwaar beproefd, las in het Boek Job zijn eigen leven. En Jahweh maande hem met indringende vragen tot bescheidenheid in zijn onbegrip:

[p. 7]

 

Wie heeft inzicht aan de reiger gegeven,

 

Verstand geschonken aan de haan;

 

Wie giet de zakken van de hemel leeg,

 

Wanneer de bodem hard is als ijzer,

 

De kluiten aan elkander kleven? (Job 38, 36-38)

‘Wae haet d'r haan versjtand gegeeëve?’ Het werd het ‘Leitmotiv’ van Heynen's versie van het verhaal van Job. ‘De deere konne os zoeëveul lieëre, veer kieke neet genog nao de deere’.

Pierre Heynen werd op 27 januari 1913 te Kerkrade geboren. Hij volgde de priesteropleiding in Rolduc en Roermond, werd in 1938 gewijd, en ging Nederlands studeren in Nijmegen. Professor van Ginneken inspireerde hem daar tot een studie over ‘Taal en leven op een Zuidlimburgse boerenhoeve’. Na zijn doctoraal examen was hij als leraar werkzaam aan het Bisschoppelijk College te Sittard (1946-1953) en aan het Klein Seminarie te Rolduc (1953-1965). Het laatste jaar van zijn leven, tot zijn dood op 3 juni 1966, was hij pastoor van Epen.

Zijn blik reikte verder dan de muren van de school of de grenzen van parochie of provincie. Als hulp - aalmoezenier van het Amerikaanse leger begroef hij in de winter van 1944-1945 honderden gesneuvelden militairen op het oorlogskerkhof in Margraten, hij maakte diverse reizen naar de Verenigde Staten, sprak er zelfs met president Truman, - maar het best wist hij zich thuis in de Limburgse samenleving, bij ‘de stillen in den lande, die staan waar zij geplant zijn,..... zij graven waar zij staan, want overal is goud.’ (Albert Helman)

Pierre Heynen heeft in zijn leven de vreugde ervaren van gezondheid, hartelijkheid, trouw en liefde, maar ook - en meer dan de meesten van ons - de droefheid om bederf en dood, de pijn van machteloos ziek - zijn. Berusten is moeilijk, maar wijs. Wij kunnen er veel van leren uit leven en werk van Pierre van Welsde, de Limburgse man Job.

Lou Spronck