De wylde boerinne en oar wurk

[p. 96]

Fan gerben goasses

De útjouwer fan ‘As jimme it lije meije,’ 1910, hat by in mannich lytse stikjes fan Gerben Goasses in printsje setten, dat fêst it portret fan Gerben ferbyldzje moat. De útjouwer hat him dêrby lykwols net in bytsje fersind, want it ôfbyldsel liket neat op Gerben-om. Jonge, jonge! wat soe de âldbaas skodde hawwe fan laitsjen, as er 't belibbe en sjoen hie, dat er úttekene waard as in âlderwetske útdroege skoalmaster, dy't mei in lange piip oan en in tsjok boek foar him syn wysheid oan 'e man bringt. Nee, sa seach Gerben Goasses der net út. Hy hie in boel leard, ek út boeken, mar oan syn uterlik wie dat net te sjen en yn syn dwaan en litten liet er it net skine. Wat er yn syn libben sjoen en ûnderfûn hat, wat der yn syn hert en holle omgongen is - en dat wie wier net in lyts bytsje - hat er meast yn 't Frysk te boek steld, en ik hoopje noch wol faker wat fan syn skriften foar 't ljocht te bringen. Kinne se syn lânslju haagje, dan sille hja ek noch wol ris mear fan de man sels fernimme. Om te begjinnen, wol ik allinnich fertelle, hoe 't ik mei him yn kennis kaam.

Gerben Goasses wie in echte Fries, dy't folle fan it goede, mar ek fan 't ferkearde, dat yn 't Fryske folksaard leit, yn syn persoan ferienige. Yn syn deistich libben wie foar 't each fan de minsken net folle sûnders bard. By de lju fan 't doarp wie hy Gerben Goasses, in rintenierboer, dy't der goed by siet, in widner fan in goed sechstich jier, dy't mei in húshâldster in moai boargerhûs op 't ein fan de buorren bewenne; in man, dêr eltsenien hast fan hâlde, omdat er altyd just kaam sa't er wie, rûn en ienfâldich, mar dochs immen, dy't men wat foar eagen hâlde moast, want hy wist mear as sljuchtweihinne en koe de dingen moai skerp sizze. Foar de âlderein wie Gerben in persoan, dy't der altyd tige wêze doarst hie, dy aleartiids oeral oan mei die en by alles foaroan gyng, ek as 't der op oankaam om wat nijs en wat betters yn de buorkerij te besykjen. Lykwols, sont er in jier of fyftsjin, tweintich lyn boer ôf wurden wie, skynde hy him smûk deljûn te hawwen.

[p. 97]

Hy kaam noch hiel wol ûnder it folk en liet him noch wol hearre, mar wie by alles dochs mear taskôger as meidogger. Sa die Gerben Goasses him foar oan de lju, dy't allinnich de bûtenkant sjen koenen. Fan syn ryk, ynwendich libben, syn bestean as tinker en skriuwer, hienen hja gjin begryp. It gyng dêrmei as mei de boargers fan de Frânske stêd, dêr't Jules Verne wenne. Dat hja in man yn har fermidden hienen, dy't oer de hiele wrâld ferneamd wie as skriuwer, skynde har net bot oan te gean, mar hja oardielden wol, dat mynhear Verne in goed lid fan de gemeenteried wie. Op deselde wize wie Gerben Goasses ek tige yn tel, mar net om de dingen, dy't himsels it heechst leinen.

It hûget my noch as de dei fan juster, dat ik him foar 't earst met haw. It wie yn 'e foarsimmer fan 1907, doe't it op in fytstocht mei waar en wyn, mei de wei en myn wurgens sa útkaam, dat ik yn ien fan de grutste en moaiste doarpen yn 'e greidhoeke efkes útpûste moast en ôfstapte foar ien fan dy grutte lompe, fjouwerkantige herbergen mei trochreed, dy't alear yn de opgeande tiden yn alle foarname doarpen set binne, mar wêrfan de measten letter yn ferfal rekken, doe't der spoaren en trammen kamen, en inkelde der wer boppe op komd binne troch de fytsen.

Yn de tapkeamer, dy't griis wie fan tabaksreek, trof ik in selskip boeren drok yn petear. Hja hienen mei kofje en koeke poldergearkomste hân op de boppeseal en praten doe ûnder in bitterke yn de tapkeamer wat nei. Ik soe al gau wer opstappe, doe't ynienen myn each foel op in man, dy't krekt oan 't wurd wie en dêr't it hiele selskip nei harke. Syn gesicht kaam my tige bekend foar, mar ik koe 't earst net rjucht tewei bringe. Earst letter kaam 't my yn 't sin, dat it folle hie fan 't bekende portret fan dokter Eeltsje. De sprekker wie in kante swierboude man, dy 'k sa'n fyftich jier joech, mar dy't al aardich oer de sechstich wie. Op de brede skouders en de sterke nekke siet in rûne holle mei noch tsjok, wyt hier. De troanje wie wat reafallich, mar de lippen wiene fyn besnien en de brune eagen seagen helder en glinsteren bywilen, oft der ljochtsjes yn brânden. Syn lûd klonk swier en dochs

[p. 98]

klear, en alhoewol it neat gjin bliken die, dat er syn praat moai meitsje woe, koe men alles wat er sei, sa wol op 't pompier sette.

Dy man wie Gerben Goasses. Hoe 'k letter neier mei him yn 'e kunde kaam, docht der no net ta, mar 'k haw him faak opsocht en lang mei him praten yn syn grutte studearkeamer, dy't hast wol foar in prefessor tsjinje koe. De iene side wie hielendal beset mei in boekekas, dy't fol stie mei de bêste skriften op allerlei gebiet en yn ûnderskieden talen. Op in tafeltsje stie in grutte globe. Fierder foel dalik it each op in baas fierkiker en op allerhande wûndere ynstruminten, dy't men oars by in boer net sa lyk sykje soe. It wie al gau te sjen, dat yn dy keamer in man arbeide, dy't wat mear wie as sljuchtwei.

Troch allerlei wederweardichheden kaam der letter in hiele tiid, dat ik Gerben Goasses noait mear spriek en ûnferwachts lies ik yn de krante, dat er dea wie. Oars hearde ik der yn 't earst neat fan, mar gâns in skoft dêrnei krige ik in grou pak pompier thús stjoerd mei in brief fan in notaris. Yn dat pak sieten skriften fan Gerben Goasses. Yn 't brief stie, dat it pak fûn wie mei myn adres dêr op en 't fersyk fan Gerben Goasses om it nei syn dea oan my te stjoeren. Dat hie lykwols al efkes hapere, trochdat in pear neven, dy't der op rekkene hiene alles te krijen, it lang net iens wiene mei omke syn wize fan testamintsjen. Hja hienen it pak iepenskuord en de pompieren troch inoar smiten. Mooglik tochten se wol, dat der bankbiljetten tusken sieten. Earst doe't hja seagen, dat der neat by wie, wat wearde hie foar harren, mocht notaris it fuortstjoere.

Ik fûn yn 't grouwe pak: koarte ferhalen, it opset fan grutter stikken, toanielstikken of it rûge plan derfan, oersettingen út frjemde talen, fersen, koarte rymkes en in boekje fol oertinksels, ynfallen, sechjes, grappige stikjes, alles troch inoar. Fierder skriften fol oantekeningen en ek wol wysgearige en natoerkundige stikken. Folle fan wat dêr yn siet wie net ôf of allinnich mar mei grutte halen oanjûn. Ek wie de foarm faak net fyn beslipe en meast de potsige

[p. 99]

kant neist, soms wat bot en rou, al kipe by 't grappichste stik hast altyd de earnst jit om 'e hoeke, wylst yn in swiersettige ferhanling de biis dikmels it glimkjen net litte koe. Ut alles blykte wol, dat Gerben Goasses meidien hie yn 't grutte minskelibben en dêr út en dêr foar syn wysheid socht. Hoe't hy dy wysheid yn wurden klaaide, kin men sjen yn dizze

Lytse stikjes

It is mei sa'n lyts stikje just as mei in klaver fjouwer: Men fynt it, mar dan moat men der net om sykje.

Immen, dy't wit, wêr't de grutte mannichte hinne wol en der dan mei in boel poeha efteroan rint, wurdt in baas yn 'e polityk, in folkslieder neamd.

Men moat de mûzen net meistimme litte, as der útmakke wurde sil, oft de kat in nuttich dier is.

De mosk sjucht nearne net nei as nei de kromkes op ierde. De ljurk moat ek ite, mar giet mei syn liet dochs omheech.

Der wiene twa bruorren. De iene wie flitich en paste altyd goed op, de oare wie loai en ta weismiten keard. De flitige gyng foarút en troude in aardich wyfke mei wat sinten. Doe't er fjirtich jier wie, stoar er en liet syn widdo sûnder bern en mei in skoan kaptaal efter. De loaie wie doe fiifentritich jier en jit altyd in omstipper. Mar hy troude mei de rike widdo en libbet jitte.

Ik lit myn soan yn 'e rjuchten studearje, sei in âld skarlún, dan wit er altyd hoefolle it lije kin.