X-Y-Z der muziek

[Opvatting]

Opvatting. Wanneer men een zelfde stuk door diverse kunstenaars hoort uitvoeren, geeft het haast altijd verschillende indrukken, zelfs wanneer de herscheppers de beste bedoeling hebben, het werk zoo te spelen, als zij meenen dat de componist het bedoelde. Deze subjectieve factor in het her-scheppen geeft aan den eenen kant de bekoring van een statu nascendi, brengt daarentegen ook het gevaar, dat de uitvoerende kunstenaar een compositie hoofdzakelijk beschouwt als een gelegenheid, zijn persoonlijk reproduceerend talent uit te leven: de beruchte klavier-titanen, Pultvirtuosen en prima donna's. Zoo moet een nog levend dirigent herhaaldelijk gevraagd hebben aan zijn bewonderaars, waarschijnlijker bewonderaar-

[p. 557]

sters: ‘Heeft U mijn Eroica reeds gehoord?’ Het subjectief element in de herschepping mag niet ontaarden in bijschminken, toevoegen en veranderen van wat de componist opschreef, al zijn er enkele uitzonderingen op dezen regel. Maar wanneer een recensent diplomatiek schrijft over het concert van den grooten X: ‘Het was meer X dan Beethoven’, is er toch iets niet in de haak. Om maar te zwijgen van expliceerende en demonstreerende gebaren en gelaatsuitdrukkingen, alsof men voor dooven of achterlijken musiceert.

De ideale kunst van herscheppen is een wonder, dat men slechts door enkele uitverkorenen als Toscanini, Casals, Menuhin, Casadessus geheel kan ervaren. Deze musici spelen precies wat er staat, zij weten op een onpersoonlijke wijze persoonlijk te zijn; men kan hen het best artistieke mediums noemen.

Het herscheppen van composities uit de periode tot en met Bach is voor den hedendaagschen kunstenaar nog moeilijker, dan het voordragen van werken uit de 19e en 20e eeuw. Niet alleen omdat hij kind van zijn tijd is, maar ook, omdat men vroeger weinig of geen schriftelijke aanwijzingen voor tempo en sterkte gaf (zie dynamiek en agogiek, ook phraseering). Vooral Bach's ‘Matthäuspassion’ hoort men in de verschillendste opvattingen. Toch zouden historische kennis van oude herscheppingsgebruiken en psychologisch inzicht- om van de primaire intuïtie niet te reppen - voor de grootste excessen kunnen behoeden. Een enkel voorbeeld: het kleine, dramatisch zoo belangrijke koor ‘Wahrlich, dieser ist Gottes Sohn gewesen’ uit Bach's ‘Matthäuspassion’ hoort men vaak als een snel, geweldig crescendo en decrescendo.

[p. 558]

Massa-psychologisch is dit een probaat effect, onheilspellend als een zonsverduistering. Maar Bach kende niet zulk een geraffineerden koorzang, noch een collectief crescendo en decrescendo. Hier is slechts één mogelijkheid: een eenvoudig pianissimo, ‘het suizen van een zachte stilte’ (1 Kon. 20:12), als de Goddelijke openbaring aan den propheet Elia. Wat de historische kennis betreft (men schrikt soms, hoe onwetend beroemde kunstenaars op dit gebied wel zijn), deze omvat naast dynamiek, agogiek en ornamentiek (zie versieringen) ook de samenstelling van het orkest* in de verschillende tijden.