Verzamelde werken. Deel 2. Nederland

[p. 1]

Algemeene Nederlandsche geschiedenis

[p. 3]

De Romeinsche mijlpaal van Monster^*

De heer Holwerda Jr heeft de plaatsbepaling van Lugdunum Batavorum en Praetorium Agrippinae opnieuw aan de orde gesteld met het betoog, dat men de overblijfselen van laatstgenoemde plaats, hoogstwaarschijnlijk zou hebben te zien in de belangrijke opgravingen, door Reuvens omstreeks 1830 te Arentsburg bij Voorburg gedaan (tot nu toe hield men ze voor de resten van Forum Hadriani), en dat men bij gevolg Lugdunum niet ver vandaar, wellicht iets ten Noorden van den Haag had te zoeken¹. Tegen deze nieuwe gissing hebben de heeren Blok en Beelaerts hunne bezwaren geopperd², de eerste het goed recht verdedigend van zijn veronderstelling, eenige jaren geleden geuit³, dat men Lugdunum zou hebben te zoeken in de overblijfselen eener militaire vestiging omtrent Katwijk in zee gelegen (de zoogenaamde Brittenburg), de laatste terloops een nieuwe gissing aan de bestaande toevoegende.

In deze gedachtenwisseling is, naar het mij voorkomt, een belangrijk gegeven buiten beschouwing gebleven. Niet, dat dit tot de oplossing van het vraagstuk had kunnen leiden: integendeel, het schijnt de vraag slechts ingewikkelder te maken. Doch het is, hoe ook, een wezenlijk argument in de kwestie en mag als zoodanig niet met stilzwijgen worden voorbijgegaan. Het opschrift hierboven geeft te kennen, welk gegeven ik bedoel. Met schroom roer ik het aan, want het is een ware steen des aanstoots.

Alvorens het monument zelf te bespreken, zal het noodig zijn een standpunt te kiezen in het pleit, zooals het thans hangende is.

De heer Holwerda heeft, dunkt mij, zijn doel voorbij geschoten. Om zijn stelling: Praetorium Agrippinae = Arentsburg aannemelijk te maken, tracht hij de waarschijnlijkheid te verzwakken van de oudere veronderstellingen: Praetorium Agrippinae = Rodenburg (Roomburg) bij Leiden, Lugdunum = Brittenburg, respective Leiden. Daartoe betoogt hij: 1. dat het volstrekt niet zeker is, dat de Noordelijke weg door het Batavenland, leidende van Lugdunum over Praetorium Agrippinae enz. naar Noviomagus, langs den Rijn heeft geloopen⁴, 2. dat de militaire gedenkteekenen, uit Katwijk en Roden-

* Bijdragen voor Vaderlandsche Geschiedenis en Oudheidkunde, 4de Reeks, VII, p. 362-385. Martinus Nijhoff, 's-Gravenhage 1909.

1 Zie Bijdragen voor Vaderlandsche Geschiedenis en Oudheidkunde, 4de Reeks, VII, p. 1.

2 Ter zelfder plaatse, p. 275 en 272.

3 Leidsch Jaarboekje 1904, p. 1.

4 t.a.p., p. 20.

[p. 4]

burg herkomstig, verdacht zijn, en dat ook in 't algemeen het bestaan van talrijke Romeinsche versterkingen in ons land langs den Rijn door niets wordt gestaafd¹. Een bijzonder ongelukkig betoog mijns inziens en overbodig bovendien, waarvan het onhoudbare door de opmerkingen van de heeren Blok en Beelaerts reeds voldoende is aangetoond.

De kwestie schijnt belangrijk genoeg, om sommige van die opmerkingen nog wat nader te adstrueeren en er nog enkele aan toe te voegen. - Wat het eerste punt betreft, het is onbegrijpelijk, hoe Holwerda, oudheidkundige, zijn argumenten kan zoeken in de topografische verhoudingen, die de Tabula Peutingeriana aangeeft, alsof deze ook zelfs maar pretendeerde de natuurlijke verhoudingen weer te geven, en niet enkel een graphische voorstelling was en dan nog een zeer slordige en onvolledige. De copiist der 12e eeuw, die ons het monument overleverde, kon den weg niet vlak langs den Rijn teekenen, daar hij dan geen ruimte behield voor de namen, die hij overal aanbrengt boven de lijn, die den weg aanduidt. Hij teekent immers ook Bonn en Remagen een eindweegs van den Rijn. Dat is inderdaad, gelijk Holwerda zegt, op zichzelf nog geen bewijs, dat de weg in ons land langs den Rijn liep. Nijmegen, waar hij zich splitst, lag al vast zeker niet aan den Rijn, zegt Holwerda. Ja, niet aan den Rijntak, die bij Schenkenschans rechts afboog en den Rijnnaam behield. De weg bleef links van de verschillende Rijnarmen, om de gewichtige, blijkens den Keltischen naam reeds voor-Romeinsche plaats Noviomagus te passeeren, waarschijnlijk ook in verband met de afdammingswerken van Drusus, waarvan Tacitus gewaagt². Maar voor het feit, dat die zelfde weg verder benedenwaarts weer den eigenlijken Rijn volgde, hebben wij aanduidingen en stellige bewijzen. Vooreerst Vechten. Blok geeft nog toe, dat het niet volkomen zeker is, dat wij in Fletione, op de Tab. Peut. aan den bedoelden weg geteekend, Vechten zouden hebben te zien, en te lezen Fectione³, gelijk de inscripties van Vechten hebben. Maar er is geen twijfel mogelijk. Immers de Anonymus Ravennas Cosmographus, die op den zelfden weg ter zelfder plaatse in alle handschriften Fictione leest (Fletione in de uitgave p. 228 is slechts een onjuiste emendatie naar de Tab. Peut.), putte uit dezelfde bron als de Tab. Peut.,

1 t.a.p., p. 5-19.

2 Annales, II, 8, XIII, 53; Hist. V, 19. Zie Suetonius, Claudius c. 1.

3 t.a.p., p. 278.

[p. 5]

waarop hij dus hier als correctief kan dienen¹. Bovendien, meteen een nieuw bewijs op zichzelf, heeft het Itinerarium Antonini op denzelfden weg iets dichter bij Albanianis, dus iets verder benedenwaarts dan Fectio, Traiecto². En kan iemand twijfelen, of Fectio, de plaats, die blijkens de gevonden inscripties de voornaamste haven van Germanië schijnt te zijn geweest³, aan den grooten weg van Lugdunum naar Argentoratum heeft gelegen?

Vervolgens Kesteren. Pleyte meent er een stukje Romeinsche weg te hebben gevonden⁴. Holwerda zegt: indien dit juist is ‘dan heeft dáár althans die weg op vrij aanzienlijken afstand van die rivier gelegen’⁵. Waarop de heer Beelaerts treffend opmerkt, dat de Rijn weleer juist langs Kesteren heeft gestroomd⁶. Zelfs op de hedendaagsche stafkaart had Holwerda dit feit kunnen waarnemen.

Wij weten derhalve zeker, dat de Noordelijke weg althans van Vechten tot Utrecht langs den Rijn liep. Hoogstwaarschijnlijk, dat hij van Nijmegen over Kesteren liep. Daarbij kan men voegen de vindplaatsen Dodewaard⁷, even boven Kesteren aan de Waal, Werkhoven aan den Krommen Rijn, de Meern en Woerden aan den Ouden Rijn beneden Utrecht, om het waarschijnlijke beeld van een deel van den loop des wegs te krijgen⁸.

Wat nu het militaire karakter van de vestigingen aan Rijn en Waal betreft, hier is Holwerda zoo mogelijk nog ongelukkiger. ‘Het geloof (zegt hij) aan het bestaan dezer reeks forten zal waarschijnlijk wel te verklaren zijn uit de meening, dat zulk een bescherming in die tijden bepaald noodig moet zijn geweest,’ doch het is maar ‘een opinie, die werkelijk algemeen schijnt te zijn geweest, ook al is er geen enkele grond voor op te geven’⁹. Op een aantal gronden heeft Blok hem terstond opmerkzaam gemaakt: de getuigenissen van Florus,

1 Volgens de zeer nauwkeurige onderzoekingen van W. Kubitschek, Jahreshefte des österreich. Archäol. Instituts, V, 1902, S. 20-96, berusten het Itinerarium Antonini, de Tabula en de Ravennas alle op dezelfde bron, een wereldkaart uit den tijd van Caracalla, die meer moet hebben bevat dan elk der drie afgeleide bronnen afzonderlijk. Geen van drieën heeft officieele waarde; allen gaan zeer slordig en willekeurig tewerk met het weglaten en overslaan van belangrijke plaatsen. Het ontbreken van plaatsen in een dezer bronnen bewijst derhalve niets. Aan den anderen kant mag men er ook niet te veel aan hechten, dat de Ravennas, die zijn wijsheid van een wegenkaart aflas, alle stations ‘civitates’ noemt. Wel verdient het opmerking, dat hij ze op zijn origineel vond ‘iuxta fluvium Renum’.

2 Ed. Parthey et Pinder, p. 176 Albanianis, gelijk de Tab. Peut. en een der hss. van het Itin. hebben, is een beter vorm dan Albinianis, wat nergens is overgeleverd.

3 CIL XIII, 8810, 8811, 8815.

4 Ned. Oudheden, Batavia, p. 50.

5 t.a.p., p. 20.

6 t.a.p., p. 273.

7 CIL XIII, 8806.

8 Van de onzekere gelijkstelling Albanianis = Alfen zie ik af.

9 t.a.p., p. 19.

[p. 6]

Ammianus Marcellinus, den rhetor Eumenius en den cosmograaf van Ravenna¹. Voorts heeft men ook hier alweer allereerst Vechten en Nijmegen, waar toch genoeg militaire oudheden zijn gevonden, om aan belangrijke sterkte te denken. Dat ook te Katwijk en boven Leiden zoodanige vestingen aan den Rijn hebben gelegen, kan Holwerda slechts loochenen, door 1. twee volkomen onverdachte² inscripties in twijfel te trekken, 2. de geloofwaardigheid van onze oudere schrijvers Aurelius, Iunius enz. te ontkennen. Voor het eerherstel dezer laatsten kan ik naar Blok's opmerkingen verwijzen. Laat mij daarbij voegen, dat zoowel te Rodenburg als te Katwijk tegulae met stempels van legioenen zijn gevonden³, en dat naar alle waarschijnlijkheid de beide castra, die volgens Tacitus door Brinno werden veroverd⁴, geen andere zijn geweest dan die te Katwijk en Rodenburg.

Verder wil ik nog op een paar andere omstandigheden wijzen ten bewijze van het militaire karakter der vestigingen langs de groote wegen. Nog altijd is de etymologie, die het zoo even besproken Kesteren uit Castra verklaart, zeer aannemelijk. Zij wordt o.a. door Gallée en Kern aanvaard⁵. - Ontbraken hier te lande soms de beweegredenen, die hoogerop tot het aanleggen van een reuzenwerk

1 t.a.p., p. 277. Het gezag van de plaats van den Ravennas zou ik echter niet al te hoog willen schatten, zie boven, p. 5¹. Waaruit blijkt, dat Eumenius op de aangehaalde plaats aan het eiland der Bataven denkt? De plaats luidt: ‘nam quid ego alarum et cohortium castra percenseam, toto Rheni et Istri et Euphratis limite restituta’ (Panegyrici latini, ed. Baehrens, p. 129). Ook hij had volgens Kubitschek bij deze redevoering een landkaart voor zich (a.a. O.S. 94). Grinnes, Vada, Batavodurum komen niet alle op de Tab. Peut. voor, alleen Grinnibus.

2 CIL XIII, 8823 en 8824. Holwerda neemt aanstoot aan den inhoud van 8824: twee keizers, die een ‘armamentarium vetustate conlabsum restituerunt’. Die formule is anders zeer gewoon ten opzichte van bruggen en wegen, b.v. CIL XIII, 8867, 8869, 8874, 8940, 9054, 9058, 9059, 9061, 9068, 9072; VIII, 21920. In al deze inscripties vindt men: een of twee keizers, die ‘vias et pontes vetustate conlabsos restituerunt’. Verder zegt Holwerda van 8824: ‘Voor ons niet toegankelijk, het stuk is verdwenen’ (p. 6). Maar het schijnt toch, dat Zangemeister de origineelen op het kasteel Duivenvoorde zelf heeft afgeschreven! Een zonderlingen indruk maakt het, in een ‘exact archaeologisch’ betoog tel ezen: ‘een derde stuk is nog in het Rijksmuseum van Oudheden aanwezig en ook aan de echtheid hiervan is, naar onze meening, terecht getwijfeld’, zonder dat er vermeld wordt, welk stuk bedoeld is. Is het CIL XIII, 8827 of 8828?

3 Zie CIL XIII, p. 639, 641.

4 Hist. IV, 15. Immers, hetzij men leest: ‘duarum cohortium hiberna proxima occupatu oceano inrumpit’, of: ‘proxima oceano occupata inrumpit’, in beide gevallen blijft het feit, dat de legerplaatsen dicht bij zee lagen.

5 Zie Nomina geographica, III, p. 342; Tijdschrift Ned. Aardrijksk. Genootschap, XXI, 1904, p. 774. Gelijk zoovele Engelsche plaatsen als Chester, Winchester etc. hun naam aan Castra ontleenen. Kesteren komt 814 voor als Villa Castra, Sloet Oorkb., p. 31; 1088/1101: Castre villa in pago Bata, Bondam, Charterboek, p. 154; 1250: Kesteren, Sloet, p. 715; de laatste vorm waarschijnlijk ui Castris.

[p. 7]

als de Opper-Germaansch-Rhaetische limes noopten? Het Itinerarium Antonini geeft voor het eind weegs tusschen Keulen en Nijmegen bij elke plaats op, dat daar een ala lag, buiten en behalve het dertigste legioen te Vetera¹. Die garnizoenen zullen toch zeker niet beneden Nijmegen plotseling hebben opgehouden. Voorts maak ik den heer Holwerda erop opmerkzaam, dat alle tegulae met militaire stempels, die in het Bataafsch gebied zijn gevonden, voorkomen langs Rijn, Waal en Maas, behalve die te Arentsburg².

Wij zullen goed doen, den Noordelijken weg te blijven beschouwen als in hoofdrichting een Rijnweg, zooals hij van Mainz af was geweest, en de stations, daarlangs gelegen, als hoofdzakelijk militaire vestigingen.

Wordt daarmee echter Holwerda's stelling zelf: Praetorium Agrippinae of minder waarschijnlijk Lugdunum = Arentsburg, onhoudbaar? Volstrekt niet. Al heeft de Noordelijke weg langs den Rijn geloopen, al zijn er castella geweest te Katwijk en te Rodenburg, daarom behoeft een daarvan nog niet Lugdunum te zijn geweest³, ja dit behoeft zelfs niet aan den Rijn te hebben gelegen. Er waren meer plaatsen dan de Tab. Peut. aangeeft. Wat wij weten is slechts dit, dat de Noordelijke en de Zuidelijke weg elkaar in het uiterste Westen ten slotte in Lugdunum ontmoetten. Maar dat dit aan den Rijn moet zijn geweest, en niet in de duinstreek tusschen Rijn en Maas, volgt uit niets. Daartoe moet eerst de vraag beantwoord zijn: hoe liep de Zuidelijke weg? - Hadden wij voor den Noordelijken drie volkomen vaste punten: Nijmegen, Vechten en Utrecht, voor den Zuidelijken hebben wij als zoodanig eigenlijk alleen Nijmegen, afgezien van afstandsberekeningen uit de cijfers op de Tab. Peut., waarvan men m.i. slechts in den uitersten nood gebruik moet maken. Wij mogen ons uitteraard voorstellen, dat de Zuidelijke weg van Nijmegen af een andere richting volgde dan de Noordelijke. Zijn de gronden voldoende, waarop wij ons den loop van den Noordelijken weg voorstellen

1 p. 118. - Volgens Th. Bergk, Beitr. zur Untersuchung der Heerstrassen am Rhein, (Zur Gesch. u. Topogr. d. Rheinlande, Leipzig, 1882), S. 152, zou de samensteller hier over een bijzondere bron hebben beschikt.

2 Nl. te Millingen, Nijmegen, Kesteren, Wijk bij Duurstede, Vechten, de Meern, Woerden, Rodenburg, Katwijk, voorts te Rossum en Arentsburg. Zie Catalogus van het Rijksmus. v. Oudheden te Leiden, 1908, p. 152-156.

3 Wanneer men werkelijk de castra, die Brinno veroverde, te Katwijk en Rodenburg moet zoeken, zou dit zelfs daartegen pleiten. Want wanneer een van die beide het voorzeker heilige en reeds voor-Romeinsche Lugdunum ware geweest, zou Tacitus dit toch allicht niet onvermeld hebben gelaten.

[p. 8]

als volgt: Nijmegen, Dodewaard, Kesteren, Vechten, Utrecht¹, dan ligt het voor de hand, ons den Zuidelijken van Nijmegen ongeveer in de richting van Batenburg te denken, en vervolgens langs de Maas. Hiervoor pleiten de volgende omstandigheden. Te Leur, vanwaar de belangrijke inscriptie van den duumvir uit Colonia Morinorum herkomstig is², zag Gualterus Ruys a Gravia omstreeks 1530 de grondslagen van een Romeinsche legerplaats³. De belangrijke vindplaats Rossum, ook van militaire oudheden, is door Leemans niet zonder waarschijnlijkheid voor het Grinnes van Tacitus en de Tab. Peut. gehouden. Daartusschen wellicht Altforst, waar de kaart van Reuvens grondslagen van gebouwen aanwijst. Indien er iets aan de vondst van een brug te Zuilichem te hechten valt⁴, kan daar eventueel de Zuidelijke weg de Waal hebben overschreden. Evenwel, dit zijn vermoedens. In ieder geval moet, om tenslotte samen te komen, òf de Zuidelijke weg ergens van de Maas, òf de Noordelijke ergens van den Rijn zijn afgeweken, òf wel beide van hoofdrichting veranderd zijn, om elkaar tusschen Maas en Rijn te ontmoeten. De vondsten te Arentsburg waarborgen voldoende, dat het verbindende traject dicht achter de kustlijn moet hebben geloopen. Maar of Arentsburg aan den Noordelijken of aan den Zuidenlijken weg heeft gelegen, blijft daarbij in het midden.

Men moet Holwerda dus toegeven, dat er opzichzelf even veel grond is, Lugdunum tusschen Rijn en Maas te zoeken als juist aan den Rijn.

* * *

Beschouwen wij thans het monument, waarop ik hier, nadat het onzen voorouders reeds tot menige gissing heeft gediend, opnieuw de aandacht wil vestigen. Het is tijdelijk door de Nederlandsche oudheidkundigen in verdenking gebracht en uit de 1ij der topografische gegevens geschrapt.

Van de circa 4000 exemplaren van Romeinsche mijlsteenen, buitengewoon gewichtige documenten, nu bekend, is het de eenige, dien

1 Voor Pleyte's veronderstelling, dat de weg ook boven Kesteren langs den eigenlijken Rijn zou hebben geloopen, bestaat, voorzoover ik zie, geen enkele aanwijzing.

2 CIL XIII, 8727.

3 Ritus ac observationes antiquissimae, geciteerd CIL XIII, p. 624.

4 Pleyte, Versl. en Med. K. Akad., 1896, p. 290.

[p. 9]

de Nederlandsche bodem heeft opgeleverd¹. Het feit, dat Von Domaszewski, de bewerker der inscripties van Germania inferior, het opschrift als echt in het Corpus heeft opgenomen², zou mij, die aarzelend dit veld betreed, van de verplichting ontslaan, die echtheid te betoogen, wanneer niet de samenhang van mijn opmerkingen zulk een betoog vorderde, ja van zelf meebracht.

De steen berust tegenwoordig in het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden. Vorm en materiaal zijn die van de meeste Gallische mijlpalen³: een kolom van kalksteen in middellijn 30.8 cM., met de basis 144 cM. hoog, gebroken in verscheiden fragmenten met kalk aaneengemetseld, gedekt met een oorspronkelijk niet daarbij behoorende steenplaat. De inscriptie luidt⁴:

IMP.       CAES m.     avrei.     anto nino     avg.     iont max.     tr.     pot     xvi co     xi (11)     et IMP       CAES l. avrel. vero. avg tr. pot (11) cos ii a.     m.     Λ.     e.     c m.     p     yii

1 Daarvan stamt een derde deel uit Africa, 600 uit Italië, 400 uit Hispanië, 250 uit de Provincia Narbonensis, 200 uit de drie Galliën, ruim 100 uit Germanië en Helvetië, ongeveer 70 uit Britannië, 400 uit de Donauprovinciën: O. Hirschfeld, Die römischen Meilensteine, Sitzungsberichte der K. preuss. Akad. d. Wiss., IX, 1907, S. 165.

2 CIL XIII, 9165.

3 ‘Miliaria gallica e lapide calcario facta pleraque columnae formam habent’, zegt Hirschfeld in CIL XIII p. 646.

4 Aldus met de steenhouwersfouten AVREI voor AVREL, IONT voor PONT, YII voor XII; de twee eerstgenoemde in CIL XIII, 9165 niet weergegeven, in Holwerda's Catalogus, 1908, p. 228, bovendien YII voor XII en C voor Λ verwaarloosd. Ten onrechte leest Holwerda met Janssen achter de XII nog een l; het is een toevallig kerfje in den steen, schuin en minder diep dan de letters. De beteekenis is (de volgende, van de oorspronkelijke uitgave eenigszins afwijkende lezing berust op verbeteringen, door Huizinga's hand in zijn eigen exemplaar aangebracht. - Comm. v. Red.): ‘Imperatori Caesari Marco Aurelio Antonino Augusto Pontifici maximo, tribunicia potestate sextumdecimum, consuli tertiumdecimum (d.i. 162 na Chr.), et Imperatori Caesari Lucio Aurelio Vero Augusto, tribunicia potestate iterum, consuli iterum AMΛEC? milia passuum duodecim’. De dativus is hier waarschijnlijker dan de ablativus; de keizersnamen staan op de mijlpalen geregeld in dativo, wanneer de civitas ze heeft gezet, anders gewoonlijk in den nominativus; de ablativus, die enkel de tijdsbepaling aanduidt, is zeldzaam, ‘sexto casu in Galliis Germaniisque imperatorum nomina raro inveniuntur’, CIL XIII, p. 645. Hier is tusschen de mogelijkheid van datief of ablatief niet te beslissen, daar de afgekorte woorden duister zijn. Zie Lafaye in Daremberg-Saglio, Dictionnaire, III, 2, p. 1899, en Kubitschek, a.a. O.S. 25⁵.

[p. 10]

Omtrent de herkomst is het volgende bekend. Heda vermeldt enkel: ‘In conventu Sion prope Delft columna reperta in uligine prope Naeltwijc’¹. Martinus Smetius kreeg de inscriptie meegedeeld door Stephanus Pighius; zijn bijschrift luidt: ‘Apud Batavos extra Hagham Comitis, in villa domini Hippolyti Apsychei (sic) praesidentis Lewerdiae, in lapide miliario, ex monasterio quodam intra Delphos et Hagham Comitis, quod Syon vocatur, ablato’². Het uitvoerigst is Hadrianus Iunius ingelicht: ‘Ad pagum Naeldvico vicinum cui Monasterio nomen, lapis inventus est, dum novale aratro proscinditur erutus, translatus inde Sionem, quod coenobio monachorum Delphis suburbano, nunc diruto, nomen fuit, intra octogesimum annum, quem, substituto meliori e marmore exemplari apud incuriosos antiquitatis monachos, Hippolytus Persinus, Ultraiectini Senatus praeses, in villam suam Hagae propinquam transposuit’³.

De steen was dus volgens Iunius omtrent 70 à 80 jaren, voor hij schreef, d.i. omstreeks 1500⁴, gevonden te Monster⁵, terwijl een stuk nieuwland onder de ploeg werd genomen. Hij was naar het klooster Sion onder Delft gebracht; dáár zag Heda of zijn berichtgever hem. Mr Hippolytus Persijn, eerst president van het hof van Friesland, later van dat te Utrecht⁶, schonk den monniken, die niet om oudheden gaven, een ‘mooier’ exemplaar van marmer, en liet den oorspronkelijken steen bij het huis Persijn tusschen den Haag en Wassenaar opstellen. Daar bleef het monument⁷, tot het huis Persijn

1 Hist. episc. Traiect., p. 13.

2 Inscr. ant. quae passim per Europam liber, ed. Iust. Lipsius, Lugd. Bat., 1588, fol. II. Ook het hs. van Smetius in de Univ. bibl. te Leiden, cod. 1, heeft Apsychei. Het kan niet anders dan een leesfout voor Persini zijn.

3 Batavia ed. 1588, p. 308. De latere berichten van Buchelius, Diarium, p. 241, die de inscriptie aan Smetius ontleent en haar ook uit Iunius kent; Gruterus, Inscr. rom. corp., 156, 7; Scriverius, Bat. illustr., 1609, p. 214, naar dezelfden; Boxhornius, Theatr. Holl. p. 176; M. v.d. Houve, Hantvest of Chartre-Chronyk, p. 86, naar Scriverius; M. Alting, Descr. agri batavi, p. 66, naar Scriverius, enz. hebben omtrent de herkomst geen zelfstandige waarde.

4 Iunius schrijft, nadat het klooster Sion reeds was verwoest: ‘nunc diruto’. Dit geschiedde op last van den magistraat van Delft, uit vrees, dat de Spanjaarden er zich zouden nestelen, dus na 1 April 1572 (Van Leeuwen, Bat. ill., p. 1326: Van Heussen, Hist. episc. Uitraj, p. 405, Kerkel. Oudheden, III, p. 729). Iunius stierf 16 Juni 1575.

5 Holwerda's Catalogus, p. 228, geeft als vindplaats ten onrechte Naa dwijk.

6 Mr Hippolytus Persijn was eerst raadsheer in het Hof van Holland, werd in 1549 president in Friesland en 19 Mei 1557 in Utrecht. Hij stierf 3 Dec. 1568, een ijverig voorstander van het landsheerlijk gezag en den katholieken godsdienst, in Friesland zeer gehaat. Zie Suffridus Petri, De scriptoribus Frisiae, p. 384, Appendix ad Bekam, p. 190; Van de Water, Placaetboek v. Utrecht, II, 1048; Van Leeuwen, Batavia illustrata, 1048, 1475. - Pigge moet dus den steen gezien hebben tusschen 1549 en 1557.

7 Tegenw. staat van Holland, III, p. 429.

[p. 11]

in het laatst der 18e eeuw werd gesloopt; de steen vererfde op de familie Van der Heyden van Baak, die hem omstreeks 1810 naar het landgoed Baak (tusschen Doesburg en Zutfen) liet overbrengen, en in 1838 aan het Museum te Leiden schonk¹.

Onze oudere oudheidkundigen hebben, zooals begrijpelijk is, het gedenkteeken zonder meer voor echt aangenomen. Vervolgens is het onecht verklaard door Reuvens, Janssen, Leemans, Pleyte en op gezag van Janssen door Brambach onder de spuria geplaatst². De inscriptie houden voor echt: Steiner, Klein, Roth, Zangemeister, Hirschfeld, Domaszewski en Kubitschek³. Zij zien in het monument de nabootsing van een echt en gelijkluidend origineel. Als zoodanig neemt het ook de Leidsche Catalogus van 1908 op.

Janssen's afwijzende kritiek berust op de volgende gronden. De vierhoekige basis vertoont een bewerking, die hem doet spreken van een ‘praecipuum fraudis indicium’, nl. een ‘formam neutiquam Romanam sed Gothicam quae dicitur, i.e. eius artis, quae seculum XVI superare nequeat.’ Ook Holwerda's catalogus spreekt van ‘den Middeleeuwschen Gotieken voetvorm’ en Zangemeister-Domaszewski van ‘columna mediaevalis’. Vierzijdige bases nu komen bij enkele Gallische mijlsteenen voor⁴. Overigens bestaat de geheele bewerking daarin, dat een der hoeken naar boven is afgeschuind⁵, op een wijze zeker ongewoon bij Romeinsche gedenkteekenen, maar opzichzelf geen spoor van bewijs, dat de zuil van Gothieken bouw zou zijn: het lijkt niets op Gothiek. Veel ernstiger verdenking brengt de wijze waarop de letters zijn ingehouwen (‘litteris recentibus incisum’, zegt Zangemeister), niet eerst gegraveerd en vervolgens onder een hoek uitgebeiteld, maar in het vierkant uitgegraven⁶.

Twee andere eigenaardigheden zal men daarentegen, in plaats van

1 L.J.F. Janssen, Musei Lugduno-batavi Inscriptiones Graecae et Latinae, 1842, p. 75.

2 Janssen, Inscriptiones, p. 75; in het exemplaar van het Leidsch museum een marginale notitie, geteekend C.L. (Leemans): ‘A Reuvensio iam spuria habita, et a me in Diario Neerlandico ita indicata’: Pleyte, Ned. Oudheden, Batavia, p. 82, Brambach, Corpus inscr. Rhenanarum, spuria n. 90, p. 368.

3 Steiner, Inscr. Germ. 1851, no. 1485; Klein, Rheinisches Museum, XV, 1860; K.L. Roth, Bonner Jahrbücher, 1860, S. 9; Zangemeister en Domaszewski, CIL XIII, p. 713; Hirschfeld, Sitzungsber. KPAW, 1907, 186²; Kubitschek, Jahreshefte O. Arch. Inst. 1902.

4 Bijvoorbeeld CIL XII, 5583; XIII, 8908, 8924, 8930, 9028.

5 De afbeelding bij Smetius, overgenomen door Gruterus, Scriverius, Alting, berust geheel op een fantastische doorvoering van dat motiefje over de geheele basis. Eerst Van Loon, Aloude Holl. Histori, I, p. 171, geeft weer een afbeelding naar het origineel.

6 Zoodat het profiel niet ⋁ maar ⊔ is. Vergelijk Daremberg-Saglio, III, 1, p. 544; Cagnat, Cours d'épigraphie latine, p. 362.

[p. 12]

met Janssen en Pleyte tegen de echtheid, vóór de echtheid moeten laten getuigen. Ten eerste het feit, dat op het huis Persijn ook een pendant van ons monument aanwezig was: een soortgelijke zuil (ook met den afgeschuinden hoek), met een inscriptie nagebootst naar de andere en gewijd aan Karel V en Philips¹. Als men nu met Pleyte daarin het bewijs wil zien, dat Persijn beide zuilen voor de aardigheid liet vervaardigen, is het toch al heel vreemd, dat de huldigingszuil van Karel en Philips van het gebruikelijke 16de eeuwsche materiaal harde zandsteen, de mijlpaal daarentegen van kalksteen, het materiaal der Gallische miliaria, is. Trouwens dat Persijn den mijlpaal zou hebben vervaardigd, is ook reeds uitgesloten door het feit, dat Heda dien reeds vóór 15 Nov. 1525 heeft gekend, toen hij nog in het klooster Sion stond.

Janssen beschouwde ook de fouten in het opschrift als een kenmerk van vervalsching, ‘quae non nisi ab imperito impostore committi potuerunt’. Die onbekwame bedrieger, die zóó dom was, dat hij AVREI voor AVREL en IONT voor PONT schreef, moest dan tevens zóó ervaren zijn geweest, dat hij een inscriptie kon leveren, welke volkomen overeenstemt met een echten mijlpaal uit hetzelfde jaar 162 na Chr. - Hiermee hebben wij het tegen-criterium aangeroerd, dat de echtheid der inscriptie afdoend bewijst, n.l. den mijlpaal te Remagen gevonden in 1769², dus meer dan twee eeuwen, nadat die van Monster reeds bij het huis Persijn prijkte, en waarvan de inscriptie luidt:

IMP       CAES m.     avrel.     anto nino.     avg.     pont max. tr. pot. xvi cos. iii      et IMP       CAES l. avrel vero avg tr. pot. ii. cos. ii A· COL· AGRIPP m.     p.     xxx

1 Thans onder de bouwfragmenten in het Rijksmuseum te Amsterdam. De inscriptie luidt: IMP· CAES· DIVO CAROLO V MAXIMO AVG· PP FRANC· GERMA· REG· HISPAN· NEAP· SIC· ET PHILIPPO PIO DIVI CAROLI CAES· AVG· F· REG· HISP· NEAP· ARCHID· AVST· DVC· BRAB· COM HOIE. Waaruit men schijnt te moeten opmaken, dat zij tusschen 1555 en 1558 is opgesteld, dus door Persijn.

2 CIL XIII, 9153, thans in het Museum te Mannheim. Het is vreemd, dat Janssen, die de inscriptie van Remagen kent en vermeldt, daardoor niet in zijn oordeel gewijzigd is.

[p. 13]

Men ziet de nauwkeurige overeenstemming, zelfs in de vergroote letters IMP CAES, overigens op de mijlsteenen volstrekt niet algemeen. Beide zijn uit het jaar 162, en het verdient opmerking, dat van de mijlpalen van Marcus en Verus het meerendeel uit dit jaar stamt¹.

Of nu op grond van het afgeschuinde hoekje en de abnormale letters enkel de conclusie overblijft, dat de steen van Persijn ‘eine moderne Nachbildung’² is, waag ik nog te betwijfelen. Kan het niet zijn, dat Persijn, toen hij den tegenhanger liet maken, tevens de gelegenheid te baat nam, om op den echten steen de letters wat te laten uitdiepen, en dat toenmaals ook het versierinkje, dat als ‘Gothiek’ ons monument verdacht heeft gemaakt, aan beide zuilen is aangebracht? Het zou toch al een bijzonder archaeologisch raffinement veronderstellen, als Persijn niet alleen het echte materiaal had gekozen (waarom dan ook niet voor de pendant?) maar zelfs de fouten van het origineel overnam³.

Evenwel, hoe men daarover denken mag, doet voor het doel van ons onderzoek niet ter zake. Het staat vast, dat een echte Romeinsche mijlpaal de ons bekende inscriptie heeft gedragen, en er is geen redelijke grond om te twijfelen aan het bericht van Iunius, dat deze gevonden is te Monster. Had hij daar ook in den Romeinschen tijd gestaan? De omstandigheid, door Iunius vermeld, dat hij werd opgewoeld, terwijl een stuk nieuwland onder den ploeg werd genomen, maakt het hoogstwaarschijnlijk. Immers, hetzij men aan een roding van duin- of geestgrond (het ambacht Monster is grootendeels zandig) of aan een ingepolderd terrein denkt, in den onontgonnen bodem kan de steen bezwaarlijk zijn terecht gekomen, wanneer daar niet zijn oorspronkelijke standplaats is geweest.

Tot welke gevolgtrekkingen omtrent de topografie van het Bataveneiland geeft ons dit feit het recht? Die vraag vindt in de inscriptie zelve geen bevredigend antwoord, want juist de plaatsbepaling, waarop het aankomt, is volstrekt duister, en alle gissingen, sedert Scriverius

1 Hirschfeld, Sitzungsberichte, S. 199⁴.

2 Hirschfeld, a.a. O.S. 186².

3 Dat de steen van Persijn ten slotte toch de nabootsing zou zijn, en de echte met het Klooster Sion ten onder gegaan, is met Iunius' bericht niet bestaanbaar. Immers het exemplaar, dat Persijn aan Sion schonk, was van marmer. En het schijnt, dat ook die marmeren zuil later nog eens op de plaats van Sion is opgegraven; Van Heussen vertelt, dat er ‘een marmere pylaar, op dewelke onlangs daar ter plaatse, als het land wat dieper als naar gewoonte geploegt wierd, de kouter afstuitte’, gevonden was, Kerkel. Oudh., III, p. 727, met de ons bekende inscriptie. Of het vreemde hoekje op een Romeinsch steenhouwerswerk ten eenenmale ondenkbaar is, moet ik aan archaeologen overlaten.

[p. 14]

gewaagd, missen een zekere basis¹. Van welke plaats was die mijlpaal 12 Romeinsche mijlen verwijderd? - amΛec. - Het is een droevig bewijs, hoe weinig wij van onze Romeinsche periode weten, want die letters moeten voor elk reiziger in het Batavenland verstaanbaar zijn geweest. Het gebruik, de afstandsbepaling door beginletters aan te duiden, is eigenaardig voor de Gallische en Germaansche provinciën² (mede een indirect bewijs voor de echtheid der inscriptie).

Misschien kan de systematische kennis, die ons tegenwoordig omtrent de Romeinsche mijlpalen in het algemeen ten dienste staat, althans iets van richting aan onze vermoedens schenken.

Wat voor een afstandsopgave behelzen de miliaria gewoonlijk?³ In de provinciën vormt de hoofdstad der civitas, over wier gebied de weg loopt, of een belangrijke plaats daarvan, waar een groote weg begon, het uitgangspunt der mijltelling. De algemeene geldigheid van dit gebruik, door Hirschfeld, Lafaye, Kubitschek als regel zonder uitzondering meegedeeld, blijkt uit het feit, dat zeer dikwijls dat ‘caput viae’ niet uitdrukkelijk op den mijlpaal staat aangeduid, dus bekend wordt verondersteld. Uitgesloten mag dan ook heeten, dat op onzen mijlpaal de afstand zou zijn aangegeven van twee willekeurige stations, gelijk men vroeger wel gegist heeft van Forum Hadriani tot Flenium, waarvan de afstand op de Tab. Peut. toevallig door xii wordt aangeduid⁴.

Afgezien van de raadselachtige letters moeten wij derhalve uit het monument het volgende concludeeren: op de plaats, waar het stond, was men 12 Romeinsche mijlen verwijderd òf van de hoofdstad der

1 Ik vermeld ze hier voor de volledigheid. De eerste, die een interpretatie waagt, is Scriverius, Batavia illustrata, 1609, p. 214: ‘a mari sive a municipio ad forum sive ad fundum constitutum’. Scriverius, Alting, d'Anville en Cannegieter lezen met Iunius F C voor E C. - Alting, Descriptio agri Batavi & Frisii, 1697, p. 66: ‘ad Mosam a foro c.’ - J. Breval, Remarks on several parts of Europe, p. 18: ‘a Mosa’ (hij emendeert eenvoudig A MOS). d'Anville, Notice de l'ancienne Gaule: ‘a mari’, of: ‘a Mosa ad fossam Corbulonis’. - Cannegieter, de Brittenburgo, 1734, p. 42: ‘a Matileone ad fines Caninefatum’. - Van Loon, Aloude Holl. Histori, I, p. 171: ‘a Mosa ad extremos Caninefates’.

2 Hirschfeld, CI XIII, p. 645; Sitzungsber., S. 180.

3 Hirschfeld a.a. O.; Mommsen, Gesamm. Schriften, V, S. 63; Kubitschek, a.a. O.S. 26; Lafaye bij Daremberg-Saglio, III², 1899.

4 Daargelaten, of de afstandcijfers op de Tab. Peut. voor ons land leugae of milia passuum weergeven. De oude Gallische leuga, eerst verdrongen door de Romeinsche mijl, werd sedert Septimius Severus in Gallië (behalve Narbonensis) en Germanië op de mijlpalen weer voor de Rom. mijl in de plaats gesteld. De telling naar leugae drong ook door in het Itin. Anton. (ook waar dit ‘mpm’ voor de getallen plaatst) en in de Tab. Peut. Toch zijn er enkele aanwijzingen, dat voor ons land de cijfers der Tab. Romeinsche mijlen aanduiden, maar zekerheid is bij de onbetrouwbaarheid der copie daarvan niet te krijgen.

[p. 15]

civitas òf van het uitgangspunt van een grooten weg. Als hoofdstad van de civitas Batavorum is ons strikt genomen slechts Batavodurum bij Ptolemaeus overgeleverd; hiervan kan geen sprake zijn, aangezien het nog niet met voldoende zekerheid gelocaliseerde Batavodurum toch in geen geval zoover Westelijk is te zoeken¹. Kennen wij dan in deze streek een uitgangspunt van groote Romeinsche wegen? Ja, en wel een zóó voornaam uitgangspunt, dat het in het Itinerarium Antonini als ‘Caput Germaniae’ staat aangeduid, gelijk Lugdunum-Lyon op de Tab. Peut. Caput Galliarum heet, dat wil zeggen het ‘caput viarum’ bij uitnemendheid, vanwaar de geheele weg tot Argentoratum toe gemeten staat, te weten Lugdunum. Het is bijna ondenkbaar, dat zóó dicht bij dat Caput Germaniae de telling twaalf mijlen op een ander uitgangspunt zou kunnen slaan, te meer daar het aannemen van een ander uitgangspunt van ons onbekende wegen wegens de geografische toestanden haast onmogelijk is: immers ten Zuiden was het ‘immensum os’, waarmee de Maas in den Oceaan vloeide; dáár kan men zich geen wegen voorstellen, en het uitgangspunt moet hier, vlak bij de kust, natuurlijk in het Westen worden gezocht. Maar, zal men zeggen: uit amΛec is toch nimmer een aanwijzing te halen van Lugdunum. Deze vraag verdient echter eenige nadere beschouwing, vóór men die mogelijkheid grifweg loochent.

Wat weten wij eigenlijk van Lugdunum? Driemalen is de naam ons overgeleverd: bij Ptolemaeus II 9, 1, in het Itinerarium Antonini en op de Tab. Peut. Dat is alles. Zou het niet zeer goed mogelijk zijn, dat het caput viae, waar Lugdunum lag, hier onder een andere, ons onbekende benaming was aangeduid? Dan een tweede vraag: staat de lezing amΛec volmaakt vast? Wij weten, dat de steenhouwer zeer onervaren was: hij beitelde iont voor pont en avrei voor avrel. Inderdaad zijn m en e eenigszins twijfelachtig, en wat erger is, tusschen m en Λ is een lacune met kalk aangevuld, waar eenmaal nog een letter kan hebben gestaan. Daar staat tegenover, dat wij zeker zijn, dat de steen onder de bewerking, die Persijn hem hoogstwaarschijnlijk deed

1 Over de plaatsbepaling van Batavodurum zie men de belangwekkende gissing van Domaszewski (Ruimel bij 's Hertogenbosch): Korrespondenzblatt der Westdeutschen Zeitschrift, XXIII, 179, waaraan echter Vollgraff's opmerking, aldaar XXIV, 117, den voornaamsten grond ontneemt. Ook met den samenhang van Tacitus, Hist. V, 19 en vlg. laat zich de gissing Batavodurum = Ruimel niet rijmen, evenmin als de reeds zeer oude hypothese Batavodurum = Duurstede, door Kern, T. Ned. Aardr. Gen., XXI, 1904, p. 773 op etymologische gronden herhaald. Een aandachtige lezing van Tacitus heeft mij tot de eveneens reeds 16e eeuwsche gissing: Batavodurum een andere naam voor Noviomagus, weer doen overhellen.

[p. 16]

ondergaan, geen noemenswaarde verandering of verminking heeft geleden. Immers Heda, die hem nog te Sion vóór 1525 zag, leest ook reeds bijna hetzelfde, nl. amafc¹. Strikt genomen verdient deze lezing amafc, opgenomen van een oorspronkelijker toestand van het monument, de voorkeur boven amΛec, gelijk er thans staat en gelijk reeds Pighius las. Wij hebben derhalve niet een vaststaande lezing amΛec maar een twijfelachtige: am? ...? af of e? c.

Maar nu nog een derde vraag. Is het volmaakt zeker, dat de aanduiding van het uitgangspunt uitdrukkelijk in de letters ligt opgesloten? Zeer waarschijnlijk wel: 1. wegens de a waarmee de regel begint, die op deze plaats op de mijlsteenen gewoonlijk de praepositie beduidt. 2. wegens het verband met den steen van Remagen, die, volkomen zijn parallel, ook een afstandsbepaling geeft, nl. a col agripp. Doch opzichzelf is dit niet noodzakelijk. Zooals gezegd wordt het uitgangspunt bekend verondersteld en blijft in de inscriptie zeer dikwijls weg. Van de 304 mijlsteenen uit de drie Galliën en Germanië is op 160 de wijze waarop de afstand is uitgedrukt, duidelijk te onderscheiden. Daarvan vertoonen 71 het schema: op den keizersnaam of namen (meestal in dativo) volgt de hoofdstad der civitas voorafgegaan door de praepositie a, gevolgd door het mijlcijfer, b.v. cil xiii 9134: imp. caesari aelio hadriano etc. a c. avg. tr. m.p. xxii = ‘aan keizer Hadrianus enz. van Colonia Augusta Treverorum 22 milia passuum.’ Een dubbelen afstand, nl. tot de hoofdstad en tot de grenzen der civitas geven 10. Op 12 volgt op den keizersnaam in dativo de civitas, die den steen deed oprichten, in nominativo door beginletters aangeduid, daarna de hoofdstad met de praepositie a, bijvoorbeeld cil xiii 9032: d.n. gal. val. maximino nob. caes. c amb. a.s.l. i = ‘aan keizer Maximinus de civitas Ambianorum; van Samarobriva een leuga’, of cil xiii 9105: imp caes marco avrelio severo alexandro pio. felici avg c.s.n.a. lop l. iii = ‘aan keizer Alexander Severus de civitas Sueborum Nicretum, van Lopodunum drie leugae.’ Op 67 wordt de plaats, vanwaar de afstand wordt aangegeven, niet uitgedrukt; daarvan 17 oudere, die evenmin den dedicant vermelden, 50 uit de derde eeuw en later, waar op de keizersnamen in dativo enkel de civitas als dedicant volgt, bij voorbeeld cil xiii 9108: imp caes. m. ivl. philippo etc. c.s.n.l.

1 Ook Junius en die de inscriptie aan hem ontleenen, ezen F voor E. Zooals is opgemerkt, de E is eenigszins twijfelachtig.

[p. 17]

iiii = ‘aan keizer Philippus de civitas Sueborum Nicretum, leugae iiii’; of cil xiii 9096: imp caes etc. c n l xiii = ‘civitas Nemetum, leugae xiii.’ De uitgangspunten Lopodunum (Ladenburg) en Noviomagus Nemetum (Spiers) blijven geheel weggelaten¹. Er valt dus rekening te houden met de mogelijkheid, dat de regel amΛf (of e) c enkel de aanduiding van den dedicant behelst, waarbij er op gelet worde, dat de letters f c op deze plaats in een inscriptie tallooze malen als ‘faciundum curavit’ moeten worden gelezen. Ik zou bijna een conjectuur wagen, maar ik houd ze in petto, gedachtig aan de wijze waarschuwing, die Boxhornius aan deze crux vastknoopt: ‘frustra igitur in earum interpretatione exquirenda se torquent eruditi.... quid quaeso facient conjecturae, capitales illae ingeniorum carnificinae!’². Mits men maar toestemme, dat wegens 1. de mogelijkheid van een aanduiding onder anderen naam, 2. die van steenhouwersfouten, 3. die van het niet uitgedrukt zijn van het uitgangspunt, de letters amΛf (of e) c niet uitsluiten, dat de afstandsbepaling Lugdunum geldt.

Evenwel, bij één van de oude conjecturen moet toch nog een oogenblik worden stilgestaan, namelijk bij die, welke de beide eerste letters leest: ‘a Mosa’. - Er komen trots den algemeenen regel enkele mijlsteenen voor, die een afstand aanduiden met rivieren of den Oceaan als termini: ‘a flumine Pado usque ad flumen Danuvium m p cccl’; ‘a Baete et Iano Augusto ad oceanum of: a Baete ad oceanum m p lxiiii’³. Dit zijn echter gedenksteenen, die den aanleg van een geheelen weg door zekere keizers memoreeren, in het eerste geval de Via Claudia Augusta van Po tot Donau, in het andere de Via Augusta van de grens der Baetische provincie tot Gades. De aanduiding betreft dus een ganschen weg en draagt meer het karakter van een stichtingsopschrift dan van een wegwijzer. Toch kan het ons niet ontgaan, hoe goed met het schema van deze inscripties: ‘a Baete ad Oceanum’ onze letters amΛf (of e) c zouden overeenkomen. Zal men dus toch lezen: ‘a Mosa ad....’? - Hoe bevinden wij ons te Monster ten opzichte van de Maas? Zeker geen twaalf mijlen er vandaan, maar vlak aan de Maas. De oudste vermelding van Monster

1 Hirschfeld vermoedt zelfs, dat hierin een der aanleidingen valt te zoeken, waardoor de naam der civitas langzamerhand die der hoofdstad heeft verdrongen: Reims, civitas Remorum voor Durocortorum, Amiens, civitas Ambianorum voor Samarobriva, enz., a.a. O., S. 29 ff.

2 Theatr. Holl., p. 176.

3 CIL V, 8002, cf. 8003: ‘ab Altino usque ad flumen Danuvium’; II, 4701, 4712, 4703, 4715, 4716.

[p. 18]

noemt die plaats Masemunster¹. De traditie, dat de Maas vroeger achterom 's Gravenzande dicht langs de kerk van Monster stroomde², vindt haar volle bevestiging zoowel in plaatsnamen als oorkonden. In het stuk, dat van de groote Monstersche parochie 14 Mei 1238 die van 's Gravenzande afscheidde, wordt de grensscheiding tusschen Zande en Monster aldus beschreven: ‘sicut protendit de veteri Mosa per circuitum usque in slusam que ad ecclesiam Můnstere pertinebat’³. Hiermee strooken de volgende plaatsnamen: ten eerste Zande, ‘ad arenas’, zelf; dan de Zijp, een terrein onder de duinen van Ter Heide, welke naam nog de oude uitmonding aanduidt; voorts de Bank, een soortgelijk duinterrein in 's Gravenzande⁴. Onze mijlpaal stond dus naar allen schijn zeer dicht bij den Noordelijksten arm van dien ontzaglijken mond der Maas, waarvan Tacitus spreekt. Indien dan am werkelijk ‘a Mosa’ beteekende, zouden wij hier een van de zeer zeldzame gevallen hebben, waarin de mijlpalen met de praepositie a niet het verwijderde punt, maar het punt zelf, waar de paal staat, aanduiden: van hier bij de Maas tot....; ja, ook dan moet men voor den anderen terminus evengoed allereerst aan Lugdunum denken.

Doch afgescheiden van de vraag, of die letters dat beteekenen, op welken weg bevinden wij ons hier bij den Maasmond? Er zijn twee mogelijkheden: op den Zuidelijken weg van de Tab. Peut., die immers vermoedelijk hoogerop de Maas volgde, of op een ons onbekenden weg. Op het eerste wijst wellicht het feit, dat ook de steen van Remagen, in hetzelfde jaar, misschien uit dezelfde aanleiding opgericht, den grooten weg van de Tab. Peut. betreft. In dit geval zou de Zuidelijke vertakking van den grooten weg van Germanië tot de zee toe de Maas zijn gevolgd, en moet vervolgens Noordelijk zijn afgebogen om te Lugdunum met den Noordelijken weg samen te komen. Evengoed mogelijk echter is het, dat een korte, ons niet overgeleverde

1 In den schenkingsbrief van Bisschop Ansfried van 18 Nov. 1006, waar trouwens de Hollandsche plaatsen geïnterpoleerd zijn; Sloet, p. 132; de Fremery no. 2; Brom, Regesten no. 154. Op het schepenzegel staat nog in laten tijd: ‘Sigillum scabinorum Monasterii ad Mosam’, de Fremery, Navorscher 1889, p. 149.

2 Navorscher, 1889, p. 149; Tegenw. staat v. Holland, III, p. 549.

3 Van den Bergh, I, no. 368. - Of deze sluis reeds dezelfde is, die later Monstersche sluis heet, gelegen te Maassluis, (Tegenw. staat v. Holl., III, p. 480, Meylink, Gesch. van het Hoogheemraadschap van Delfland, p. 26), kan ik niet uitmaken.

4 Zie de kaart van Floris Balthazar, 1615, en die van het Hoogheemraadschap Delfland van 1712. - Zijp = waterloozing, uitmonding, Kiliaen cloaca, zie Beekman, Woordenboek Dijk en Waterschapsrecht in voce.

[p. 19]

weg van den Maasmond uitging. Ook in dit geval echter is geen andere terminus dan Lugdunum denkbaar. Laat mij nog wijzen op een treffende omstandigheid. De weg Zuid-Noord langs de duinen heet te Monster reeds in 1598 en nu nog Rijnweg¹. Dit is geen locale naam, want een heel eind verder, bij Loosduinen, duikt die naam voor het vervolg van denzelfden weg opnieuw op². Ik wil daarmee niet zeggen, dat wij daarin een overblijfsel van den Romeinschen weg hebben te zien, maar dat in het Westland het bewustzijn aanwezig was, dat de weg, die langs de duinen Noordwaarts liep, naar den Rijn leidde.

In welke richting willen wij van Monster uit twaalf Romeinsche mijlen afpassen? Naar het Westen verbiedt het ons de zee³. Naar het Zuiden het ‘immensum os Mosae’. Naar het Oosten? Er is niets, wat daarop duidt. Naar het Noorden? Er is een zeer gewichtige aanduiding, om ons daarheen te wenden: de wetenschap, dat dáár het caput viarum van gansch Germanië lag, en dat alle mijlpalen van het belangrijkste wegenuitgangspunt der civitas rekenen.

Begrenzen wij thans het rayon, van waaruit wij 12 M.P., dat is 17,730 K.M. in Noordelijke richting willen uitmeten. In het bericht van Junius is ons geen nadere plaatsbepaling gegeven dan het geheele ambacht Monster, dat ook Poeldijk, Ter Heide en half Loosduinen omvatte⁴, al hellen wij er toe over, ons de vindplaats niet al te ver van het dorp Monster zelf aan den duinkant voor te stellen. Het maakt trouwens in het smalle ambacht Monster heel weinig verschil, of wij het middelpunt om den boog te beschrijven iets verder Westelijk of Oostelijk kiezen; wel moeten wij natuurlijk met het afstandsverschil tusschen de Zuid- en Noordgrens van het ambacht rekening houden. Beschreven met de kerk van Monster als middelpunt en een straal van 17,730 K.M. passeert de boog de volgende plaatsen: de duinpan Kijfhoek, dan Oud-Wassenaar, dan ten Noorden van Oud Clingendaal, over Schakenbosch en Leidschendam. Met het middelpunt even bezuiden Loosduinen (de Noordgrens van het ambacht Monster) loopt de lijn over de duinpan Groot Berkheide, het Huis

1 Chaert-bouck van de landen der abdij Rijnsburg van Mr. Symon Aerntz. van Buningen, 1598 (uit het Alg. Rijksarchief); kaarten van Delfland van Floris Balthazar 1615; kaart van het Hoogheemraadschap Delfland van 1712; kaart van Delfland in Tegenw. Staat van Holl. III; Topogr. kaart van den generalen staf, blad 37.

2 Kaart van Delfland, 1712.

3 Immers bijna 18 K.M. Westelijker dan thans zal men de kustlijn in den Romeinschen tijd toch niet willen stellen. De terugwijking sedert den Romeinschen tijd wordt gewoonlijk op ongeveer 3 K.M. geschat.

4 Tegenw. Staat v. Holl., III, p. 585.

[p. 20]

ter Weer, Zuidwijk, de kerk van Voorschoten, Jan Koenenbrug, tusschen Zoetermeer en Zegwaard door. Tusschen die beide lijnen zijn wij twaalf Romeinsche mijlen van het ambacht Monster verwijderd. In de luchtlijn wel te verstaan. Het aldus beschreven rayon is de uiterste Noordelijke strook, waarbinnen wij het uitgangspunt, waarop de mijlpaal wijst, hebben te zoeken. Naar de Zuidgrens van die strook toe wordt de waarschijnlijkheid dus iets grooter, aangezien de weg wel niet volkomen recht zal hebben geloopen.

Hoe staat nu dit resultaat tot de ligging der vindplaatsen, waarin men Lugdunum tot nu toe heeft gezocht? Katwijk en Leiden liggen beide belangrijk verder dan 12 milia passuum zelfs van de Noordgrens van het ambacht Monster. Wanneer dus de praemisse juist is, dat de mijlpaal van Monster op Lugdunum moet wijzen, is de gevolgtrekking niet gunstig voor de hypothesen, die te Leiden of te Katwijk Lugdunum zoeken. Arentsburg daarentegen ligt aanzienlijk Zuidelijker dan de Zuidgrens van het beschreven rayon. Het kan derhalve, uitgaande alweer van onze praemisse, in geen geval op den Noordelijken weg hebben gelegen, dus niet Praetorium Agrippinae zijn. De mogelijkheid, dat het Forum Hadriani zou zijn, blijft open, daar wij den afstand vandaar tot Lugdunum niet kennen; ze is op de Tab. Peut. niet ingevuld¹. Ongelukkig is er geen zekerheid, of wij ons te Monster op den Zuidelijken weg der Tab. Peut. bevinden, dan wel op een ons onbekenden weg, zoodat de ligging van Arentsburg geen verdere gevolgtrekkingen toelaat. Door Holwerda is als een tweede mogelijkheid, voor hem minder aanlokkelijk dan zijn identificatie met Praetorium Agrippinae ook verondersteld, dat te Arentsburg de overblijfselen van Lugdunum zelf zouden kunnen liggen. Deze mogelijkheid nu wordt door onze meting niet geheel uitgesloten. Immers, in de rechte lijn gemeten van de kerk van Monster af lag Leidschendam op 12 M.P. afstand. Maakte de weg een eenigszins belangrijke kromming, dan zou dat cijfer desnoods den afstand van de oude Maasmonding of daaromtrent tot Arentsburg kunnen aanduiden.

Positief is deze uitkomst allerminst. De negatieve resultaten van het onderzoek zijn: de onwaarschijnlijkheid van de beide hypothesen:

1 Ik kan den heer Blok niet toegeven, dat het vignet op de Tab. Peut. bij Praetorium Agrippinae ook wel bij Forum Hadriani zou kunnen hooren. Immers deze vignetten, eigenlijk een badplaats voorstellende, worden verder alleen voor enkele praetoria gebruikt; zie Miller, Die Weltkarte des Castorius, S. 94.

[p. 21]

Leiden of Katwijk = Lugdunum en evenzeer van Holwerda's jongste gissing: Arentsburg = Praetorium Agrippinae¹.

Wanneer nu de heer Blok mij niettemin waarschijnlijk maakt, dat Lugdunum te Katwijk te zoeken is, of de heer Holwerda de bewijzen opgraaft, dat Praetorium Agrippinae te Arentsburg lag, dan zal ik de eerste zijn om te bekennen, dat mijn praemisse: de mijlpaal van Monster wijst ons den afstand naar Lugdunum aan, onjuist is gebleken. Ik heb slechts getracht, die praemisse zoo wetenschappelijk mogelijk op te bouwen. Maar het blijven nu eenmaal subtiele gegevens. In ieder geval hoop ik te hebben bewezen, dat dit gedenkteeken is, wat ik het in den aanvang noemde: een wezenlijk argument in de kwestie, dat niet met stilzwijgen mag worden voorbijgegaan.

1 A fortiori ook van die, welke de heer Beelaerts daaraan toevoegt: Loosduinen = Lugdunum: deze berust trouwens op geen anderen grond dan op de fout, welke Beelaerts in Holwerda wraakt: het afgaan op de richtingen der Tab. Peut.