Oeuvres complètes. Tome XXI. Cosmologie

[p. 573]

III¹⁾.
Firmamentum sobiescianum.

Ex Hevelij prodromo astronomiae opere posthumo²⁾ quod ut inspicerem dedit D. de Langhe secretarius urbis Dantisci.

Hevelius in Tabula fixarum addidit ascensiones rectas et declinationes earum ad annum 1660 completum. Hinc inquit si invenire velis quaenam sit Ascensio recta anno 1686 completo³⁾, dic Anni 100 dant differentiam ascensionis rectae 1^o. 18′. 18″ (quam unde invenerit non addit: motus autem fixarum seu pracessionis aequinoctij ipsi est annuus 50′. 52‴⁴⁾, unde in centum annis 1^o. 24′. 48″) quid dabunt anni 26, id vero quod invenitur adde ad ascensionem sideris datam, et habebis ascensionem

1) Manuscrit G, f. 66. Les f. 57 et 78 portent respectivement les dates du 25 septembre 1690 et du 1 janvier 1691.

2) Johannis Hevelii Prodromus Astronomiae, etc. de 1690. Nous avons donné le titre complet à la p. 7 du T. X, où l'on voit aussi que Huygens, dans une lettre à de la Hire que nous ne possédons plus, avait fait des réflexions sur ce livre. La réponse de de la Hire est du 17 janvier 1691. La présente page doit évidemment avoir été écrite peu avant la dite lettre, dans laquelle Huygens peut avoir exposé un peu plus longuement ce qu'il dit dans le dernier alinéa de la présente Pièce.
Outre le ‘Prodromus’ le volume d'Hevelius contient: ‘Johannis Hevelii Firmamentum Sobiescianum, sive Uranographia, totum coelum stellatum, utpote tam quodlibet sidus, quam omnes et singulas stellas, secundum genuinas earum magnitudines, nudo oculo, et olim jam cognitas, et nuper primum detectas, accuratissimisque organis rite observatas, exhibens. Et quidem quodvis sidus in peculiari tabellâ, in plano descriptum, sic ut omnia conjunctim totum globum coelestem exactissimè referant prout ex binis hemisphaeriis majoribus, boreali scilicet & australi, adhuc clariùs unicuique patet’. Cum gratiâ & privilegio Sac. Reg. Maj. Polon. Gedani, Typis Joh. Zach. Stollii. Anno MDCXC.
Déjà dans le ‘Prodromus’ l'auteur écrit (p. 115): ‘Scutum quod attinet, praegnantibus ex Rationibus ad Firmamentum usque inter Astra evexi, in perpetuam nimirum Memoriam Augustissimi Nostri Regis ac Domini, Domini Johannis III, Regis Poloniarum, ob immensa Ejus Merita’ etc.

3) C'est à la p. 139 qu'Hevelius calcule ‘Ascensionem Rectam & Declinationem, ad Annum completum 1686’, en disant ‘100 Anni exhibent differentiam 1^o18′18″ etc.’

4) Cette valeur de la précession équinoetiale annuelle avait été calculée à la p. 92 par la comparaison de certaines observations d'Hevelius de 1660 avec celles d'Hipparque de l'an 127 avant notre ère.

[p. 574]

rectam quae ipsi convenit anno 1686. Similis fere processus est inquit in eruendis declinationibus. Sed bene nota, quod differentia pro annis desideratis in nonnullis stellis sit adjectiva in alijs subtractiva. Eum in finem cuilibet stellae adscripsi vel Add. vel Subtr.⁵⁾ (quod tamen in Tabula non invenitur adscriptum). Hoc nempe notat de differentijs declinationum, addit enim, E contrario differentia ascensionis rectae semper additur, cum ascensiones continue crescant; exceptis solummodo 11 stellis; id quod inter maxime memoranda imprimis notandum habemus, cum nemo, quod sciam, nec ipse Tycho, rem hanc summè notabilem in istis undecim stellis hucusque adhuc deprehenderit. Nisi quod Ricciolus animadverterit in unica tantum stella, in humero scilicet Ursae Minoris tale quidpiam contingere⁶⁾. Hae undecim sunt 1 in dextro pede Cephei. 2 in flexura secunda lucidae Borealis draconis. 3 in flexura IV draconis. 4 in humero Ursae Minoris. 5 in pectore ejus. 6 in dorso ejusdem. 7 in latere seu ventre ejus. 8 prima caudae ejus. 9 media caudae. 10 ad humerum proxima. et 11 altera ad humerum ejusdem Ursae Minoris. In his inquit stellis ascensio recta hoc nostro aevo nunc decrescit, atque ita differentia ascensionis in subsequentibus annis detrahitur. id quod tamen non perpetuo fieri poterit, siquidem post aliquot mille annos contrarium rursus accidet, si mundus eousque substiterit. Exercent enim omnes hae stellae motum reciprocationis, modo directe modo retrogradè incedunt, modo etiam sunt stationariae, et quaelibet alia atque alia proportione, adeo ut totam eclipticam intra 25 millia et ultra annorum semel obambulent. Adhuc quaelibet harum stellarum alios atque alios stationis exercent terminos. Jam illa post stationem secundam est directa; rursus altera est retrograda ad stationem secundam. Termini vero stationum plerumque distant ab invicem 80, 100 et 120 gr. Deinde Stella Polaris totum aequatorem percurrit atque nunc est velocissima. at vero reliquae nunquam aequatorem absolvunt, sed intra terminos stationum suarum periodos suas conficiunt, ultra quos evagando non discedunt. Sic ut plerumque secunda statio fiat circa 210 et 230 gr. et prima statio circa 310 et 330 gr. Limes vero discernendi stationem prima à secunda est 270 gr. in aequatore. Pariter declinatio admodum variabilis vix semel toto revolutionis fixarum tempore una alteri omnino est aequalis⁶⁾.

Unde autem hic mirificus motus oriatur, imprimis quod in quinque ex illis undecim stellis differentia declinationis (voluit dicere ascensionis) sit hisce temporibus adjectiva, in sex reliquis subtractiva, et quod stella polaris inter reliquas ejusdem sideris Ursae Minoris, his legibus hoc tempore sit exempta, est res quidem penitioris indaginis⁷⁾ quam se dicit posse explicare. Sed doctioribus non fore difficile ut eam penetrent ex globis coelestibus vel schemate quodam inde descripto: quoniam ita et non aliter in hisce stellis evenire debet⁷⁾.

5) P. 139.

6) P. 139-140.

6) P. 139-140.

7) P. 140.

7) P. 140.

[p. 575]

Proculdubio ex triangulis sphaericis haec calculo inveniri possunt. Esset tamen operae pretium haec accuratius definire unde simul, ut puto, invenietur methodum istam computandi ascensiones rectas per additionem proportionalem non esse probam. Etsi ad computandas stellarum longitudines recte proportionale augmentum usurpetur. Vide Ricciolum Almag. novo ... et Astron. reformata⁸⁾.

8) Nous ignorons quels sont les endroits des livres de Riccioli auxquels Huygens fait allusion. On peut consulter p.e. dans l'‘Astronomia reformata’ de 1665 le Cap. X du Lib. II ‘De Motu Lunae in Longitudinem hactenus ab Insignioribus Astronomis constituto, & qua potissimum methodo illum inuestigauerint: quidque in ea peccatum esse, aut desiderari posse videatur’ commençant par les mots: ‘Olim Lib. 4 Almagesti Novi, à Cap. 19. ad 24. exposui artificium triplex, quo Astronomi Lunares motus inuestigarunt’.