Tot lering en vermaak

Betekenissen van Hollandse genrevoorstellingen uit de zeventiende eeuw

[p. 206]

[p. 207]

52 Hendrick Pot
Haarlem vóór 1585-1657 Amsterdam

Vanitas
Paneel, 58 × 73 cm
Den Haag, Dienst Verspreide Rijkscollecties, in bruikleen bij het Frans Halsmuseum, Haarlem

Over de strekking van dit schilderij kan weinig twijfel bestaan: de oude vrouw die zich met een schedel en een verwelkte bloem tot een jongedame richt, is een onverhuld allegorisch element in de voorstelling. Zij plaatst de onbestendigheid van materiële en mogelijk ook amoureuze voorspoed op toneelmatige wijze centraal. Iconografisch is Pots schilderij representatief voor een vrij grote groep 17de eeuwse kunstwerken. Niet alleen wat strekking, maar ook wat compositie betreft, staat het vooral dicht bij een prent van Hendrik Hondius naar Jacob de Gheyn II (afb. 52a).¹ Ook daar is een mondaine jonge vrouw voorgesteld die, aan een tafel met kostbaarheden gezeten, herinnerd wordt aan haar sterfelijkheid. Jacob de Gheyn koos als personificatie van de

52a Hendrik Hondius naar Jacob de Gheyn II, Vanitas (gravure)

1 Voor de prent van Hondius naar De Gheyn, zie: Hollstein VII, 124. Verwantschap bestaat er ook met werken uit de tweede helft van de 17de eeuw, zoals met een schilderij van Frans van Mieris (in 1957 in de Slatter Gallery in Londen), waarop alle belangrijke componenten van Pots Vanitas terug zijn te vinden.

[p. 208]

52b Jan Miense Molenaer, Onde vrouw op krukken. Verblijfplaats onbekend

dood een bijna-skelet van het vrouwelijk geslacht, dat een zandloper en een vlammende pijl hanteert, evenzeer tekenen des doods als de verlepte bloem en de schedel bij Pot.

De gravure draagt het opschrift ‘Vanitas-Ydelheyt’ en is verder voorzien van een clichématig, in het Latijn en Nederlands gesteld gedicht dat een toelichting op de voorstelling geeft:

Gout, Gesteenten, Ryckdom, en all'u costelycke vaeten
Wanneer de Doot comt aen, wat sullen sy u baeten?
T'is al ydel; ghy syt ydel. dat ydel is soeckt ghy snel.
Die Ydelheyt bemint valt swaer de Doot bitter, fel.

Pot beoogde een meer genreachtige opvatting van de allegorie dan De Gheyn en dientengevolge heeft zijn werk een meer aannemelijk voorkomen: een oude vrouw met schedel is wat minder fantastisch dan de spookachtige gestalte van De Gheyn. Het tegenover elkaar stellen van een jonge vrouw en een oude seksegenote was trouwens een gangbare vorm van moraliseren over de vergankelijkheid. Een treffend voorbeeld hiervan levert Jan Miense Molenaer, evenals Pot een Haarlemmer, met een voorstelling van een oud wijfje op krukken (afb. 52b), vergezeld van de volgende tekst:

komt schoonheijt soeckt hier nu het schoon
dat eertijts cierde VENES throon
daer elck aen soght en gonst aenboodt
die soeckt nu self de bleecke doodt.²

Zo'n referentie aan de twijfelachtige waarde van het amoureus succes van de jeugd, gezien tegen de achtergrond van ouderdom en dood, is mogelijk ook in Pots Vanitas aanwezig. Details als de hond, de papegaai, de bedstee en ook de brief die de jonge vrouw in haar hand houdt,³ zouden in de richting van ‘Venes’ - Venus, de godin van de liefde - kunnen wijzen, terwijl dat alles wordt overschaduwd door de zoveel nadrukkelijke vergankelijkheidssymboliek.

2 Het gesigneerde schilderij van Molenaer bevond zich vroeger, samen met zijn tegenhanger, in de collectie Bremmer in Den Haag. De gedateerde pendant (1652) laat een oude man op krukken zien met het bijschrift: ‘Let hier o jeugdigh mensch hoe dat/den tijt u leijt opt stadigh pat/denckt dat de klock noijt slagh en slaet/of dat ghij na de doot toe gaet’.

3 Zie cat. nr. 71 (Vermeer).