Het tweede dochters-speeltjen

[p. 85]

Inleiding

1. Uitwendige beschrijving van het manuscript

De KB van Den Haag bewaart onder signatuur 74 G 12 het zogenaamde Handschrift Anna Roemer Visscher, dat samen met enkele zeldzame gedrukte werken in een band is verenigd. Het bedoelde handschrift bevat, naast allerlei gedichten en teksten van of aan de genoemde Roemersdochter(1583-1651), eveneens werk van diverse andere auteurs. Zo bijvoorbeeld ook vijf van de negen toneelstukken van Abraham de Koning.Het tweede Dochters-Speeltjen, mogelijk geschreven in 1616, is daarvan het vierde. Dit spel, dat in het register op blz. 1 van het hand-geschreven gedeelte ook aangeduid wordt als Tspel van de Noodinge der wijsheidt, is door de kopiist overgenomen op blz. 251-286 van het convoluut. De titel van De Konings eerste toneelstuk, dat werd voltooid in november 1610, luidt: Tragedi-Comedie Speels-wijse in dicht gestelt over de doodt van Henricus de Vierde, Koning van Vrancrijk en Naverrae: geschiedt den 14en. Maij 1610 (blz. 59-127 van het manuscript). Dit stuk is tot nu toe het enige dat recent werd uitgegeven. ¹ Daarna volgen in deze verzameling nog: Tspel van Hagars vluchte ende wederkomste (blz.131-190), Tspel van de vijf wijse ende vijf dwase maechden (blz.195-246) en tenslotte nog een spel dat komt uit Vlaerdings Redenrijk-bergh, een gedrukte dichtbundel uit 1617.

Het convoluut is in 1900 plots te voorschijn gekomen met de boekenverzameling van J.L. Beyers in de auctie bij Martinus Nijhoff, waarna het handschrift weer verscheidene jaren vergeten is geweest. Het is ten slotte bij Frederik Muller aangekocht voor de Koninklijke

1 Abraham de Koning, Tragedi-Comedie over de doodt van Henricus de Vierde Koning van Vrancrijk en Naverrae. Ingeleid en toegelicht door G.R.W. Dibbets. Zwolle 1967. De inleiding tot deze editie bevat ook een rubriek over de schrijver van het stuk, waarin men de belangrijkste biografische gegevens over de auteur terugvindt, én de voornaamste bibliografische verwijzingen in verband hiermee. De in noot 2 op blz. 6 eveneens aangekondigde volledige uitgave van het werk van De Koning is echter nog altijd niet verschenen. - Zie verder over De Koning ook G.R.W. Dibbets ‘Abraham de Koning: van Antwerpen’ in Spieghel der letteren 11 (1968-1969), blz. 126-128; H. Meeus,Repertorium van het ernstige drama in de Nederlanden 1600-1650. Leuven 1983, blz. 98-102 en W.M.H. Hummelen, Repertorium van het Rederijkersdrama 1500-ca. 1620. Assen 1968, blz. 136-139, 219-220, 257, 259-260.

[p. 86]

Bibliotheek ². De precieze herkomst van deze bundel blijft verder onzeker. Vorige bezitters zijn niet bekend.

2 Aldus een mededeling in de Nieuwe Rotterdamse Courant van vrijdag 18 April 1924, Ochtendblad, A pg 1.

[p. 86]

Het boek is gevat in een gelijktijdige zwarte maroccoband met sobere gouden versiering, verguld op snee, in 4^o formaat. Volgens een gedrukte mededeling die in het boek zelf op het eerste schutblad is geplakt, gaat het om een door één hand geschreven ‘Handschrift van het begin der 17de eeuw, op papier, in zeer fraai schrift, waarschijnlijk geschreven door een vriend van de dichteres’. Over de kopiist is verder niets bekend.

Volgens het Verslag der Koninklijke Bibliotheek over 1910 ('s Gravenhage 1911 - signatuur KB Den Haag: LHO| HS.A 1C17), blz. XLIV onder nr. 35, is het hand-schrift ‘Waarschijnlijk geschreven in 1632 en voorafgaande jaren, gedeeltelijk naar gedrukte dichtbundels (d.i. naast de reeds genoemde Vlaerdings Redenrijk-bergh, ook nog D.Heinsii Nederduytsche Poemata, De Zeeusche Nachtegael - V.E.), gedeeltelijk naar handschriften gecopieerd’. Het gaat om een schrijfboek van 360 bladen, met vier gedrukte werken in een band samengevoegd. De tijd van ontstaan is door Fr. Kossmann ³ inderdaad als volgt bepaald: ‘Onder de gedrukte is Pers' Jonas de Straf-Prediker van 1623 het laatst gedateerde; vòòr dit jaar kan de bundel dus niet in dezen vorm hebben bestaan. Hij is echter ook niet gebonden vòòr er in geschreven werd; het schrift loopt bijna overal tot in de naad van den band, op enkele plaatsen (b.v. blz. 29 en 37) is bij het afsnijden de tekst geraakt. Het geschrevene kan niet vòòr 1632 voltooid zijn, daar er nog een gedicht van dit jaar is opgenomen. Wel zijn nog vele bladen open gebleven, zoodat er nog bijgeschreven had kunnen worden; wellicht zijn ook enkele stukken eerst na het inbinden geschreven; het tegendeel valt althans niet voor iedere bladzijde te bewijzen. Men mag dus met eenige waarschijnlijkheid aannemen dat de bundel niet voor 1632 gebonden is, voor het overgroote deel der afschriften staat vast dat zij daarvòòr vervaardigd zijn. De stijl van band en schrift wijzen op denzelfden tijd. De afschrijver heeft behalve uit enkele gedrukte boeken, die hij als bron opgeeft (...), geput uit handschriften, die hij geleend of bezeten moet hebben. De geheele dichterlijke nalatenschap van den in 1619 overleden Amsterdamschen rederijker Abraham de Koning heeft hij in handen gehad (...). Dit alles zal waarschijnlijk in den loop van verscheiden jaren zijn samengebracht en afgeschreven, zoodat men de eigenlijke vervaardiging van het handschrift op zijn vroegst omstreeks 1630 zal mogen stellen; een terminus ante quem is eigenlijk niet op te geven. De hand is niet fraai ⁴, maar duidelijk en steeds gelijk; opschriften zijn gewoonlijk met latijnsche cursieven, de tekst zelf is met gothischen letter geschreven. Het afschrift schijnt zeer nauwkeurig te zijn; meermalen vindt men aanteekeningen van den afschrijver bij plaatsen die

3 Fr. Kossmann, ‘Onuitgegeven gedichten van Anna Roemers Visscher’, inOud Holland 41 (1923-1924), blz. 35 vlg.; bedoelde passage op blz. 136-137.

4 Dit staat in tegenstelling met het citaat van daarnet op het eerste schutblad. Over het geschrift is men het dus duidelijk niet eens. De lezer kan zelf oordelen aan de hand van enkele fotografisch weergegeven bladzijden uit de tekst die hierna te vinden zijn op blz. 125 vlg.

[p. 87]

hem niet duidelijk waren of waar hij in zijn voorbeeld iets merkwaardigs opmerkte; soms geeft hij tekstverbeteringen; het geheele verzamelwerk is in één gelijke spelling gebracht’.

Zie verder over dit handschrift ook nog: Catalogue des livres rares et curieux, des manuscrits, des dessins, des estampes et des autographes, provenant en grande partie de chez(?) M. J.L.Beyers, La Haye, Nijhoff,1900, blz. 223 vlg., nr. 2099; W. Nijhoff, De Nederlandsche Spectator 1900, blz. 170 vlg., vooral over de gedichten van Anna R. Visscher.

Alle bladzijden van het handschrift zijn doorlopend genummerd, zelfs al bleven deze onbeschreven, en ze hebben een afmeting van 220 mm x ±160.mm. De kettinglijnen zijn horizontaal (met variërende onderlinge afstand). De katern-opbouw voor ons toneelstuk is de volgende.

-	Op p.243r begint een katern van 3 in elkaar gelegde dubbelbladen (=6 bladen of 12 blz., waarvan dus een aantal blz. nog niet tot ons spel behoren en die ook blanco bladen bevatten).
-	Daarna volgen vier katernen van telkens twee bifolia (=telkens 8 blz. ); tot de laatste katern behoort ook de laatste beschreven bladzijde van onze tekst; van blz. 287r tot 294v volgen dan weer vier blanco-bladen.

In de rugplooi van het boek op p.289 (d.i. een blanco pagina nà het stuk) en op p. 249 (d.i. een van de vier blanco pagina's die aan het stuk voorafgaan), bovendien ook in ons stuk op blz.259 en 263, en misschien eveneens op blz.257, vinden we een watermerk. Het gaat (vermoedelijk) om een sierkruis dat boven een halve open kring -in dubbellijnen- getekend is, waarin de letters A G zijn gevat.

2. Wijze van uitgeven

Het toneelstuk is letterlijk volgens het handschrift gedrukt. Retouches van verschillende aard of variae lectiones, die door de afschrijver al dan niet met zorg werden geplaatst, enkele keren zelfs een opmerking, zijn eveneens overgenomen. De spelling is vrij regelmatig; het aaneenschikkend woord en is steeds(?) van een apostrof voorzien, mogelijk ter onderscheiding van het tot de ontkenning behorende en . Men zou dit en' vaak ook als ende kunnen opvatten. Afkortingen zijn zeldzaam en geven nergens moeilijkheid. De gebruikelijke tekens voor n en heid (op het einde van een woord), of van ver (aan het begin van een woord) zijn in de tekst cursief opgelost. Hetzelfde geldt voor ēs, dat slechts één keer voorkomt (nl. v.229 wellustēs). We gebruiken systematisch een ander lettertype voor regie-aanwijzingen (het aangeven van sprekende personages, aanduidingen voor bedrijfs en scène etc.).

Wij hebben ook de verzen genummerd. In principe nemen we de rijmwoorden als basis voor deze verstelling. Soms, bijvoorbeeld voor v. 142, 251-252 tellen we

[p. 88]

dus halve regels samen; soms, als in v.199, gaat het eerder om anderhalve regel. Waar zich in dit opzicht problemen of onregelmatigheden voordoen, hebben wij telkens in voetnoot verantwoord.

3. Problemen i.v.m. het geschrift

Ook hier treft men weer vreemde en waarschijnlijk niet als zodanig bedoelde woordverbindingen aan: bijv. tewaen wijs (in de regel op de titelpagina), v.35 dewaerde, v.164 lichtsach, v. 195 gelijkdelichte, v.204 seheeft, v.214 datikse enz. Omgekeerd ontbreekt wel eens aaneenschrijving op plaatsen waar men deze juist wel had verwacht: v. 8 mael tijdt, v. 30 hon gerich, v.55 voor der, v.148 ver gaen enz. Toch zijn er in dit opzicht niet zoveel problemen als in de vorige tekst van Besteben. We proberen opnieuw te werken in de geest van de tijd en, al is men hiervan nooit helemaal zeker, volgens de bedoeling van de schrijver.

Ook de interpunctie is meestal niet zo moeilijk, maar het koppelteken is niet altijd duidelijk. Wat het onderscheid tussen majuskel of minuskel betreft staan we alweer vaak zowel voor een verschil in vormgeving als in grootte. Problemen zijn er vooral bij volgende letters:

-	voor D of d onderscheiden we de vormen resp. (hoofdletter) en waarvoor we in onze weergave de dubbelvorm D/d hebben gekozen, naast andere als voor de minuskel;
-	de geven we als S (hoofdletter) weer, terwijl we voor de vorm al naargelang de grootte van het geschrift gezien in zijn context kiezen voor minuskel (bijv. v. 5 's morgens) of majuskel (bijv. v.5 Son, v.9 Sij); daarnaast zijn er ook nog andere vormen voor minuskel (nl. en );
-	kwantitatieve verschillen spelen eveneens een rol bij de letters a, v en z (waarbij die verschillen vaak zeer moeilijk te onderscheiden zijn); ook bij de g, waarbij men vaak de indruk heeft, vooral als het de eigennaam God betreft maar soms ook elders, dat een hoofdletter toch wel is bedoeld (bijv. v.26, 308 enz.); in het manuscript staan nochtans ook ondubbelzinnige hoofdlettervormen voor G (zie v.125,245,266,308,426,433 etc.).