Dialogus Creaturarum dat is Twispraec der creaturen

Beschrijving van de bron³⁵

Dialogus Creaturarum dat is Twispraec der creaturen, Gouda, Gheraert Leeu, 4 april 1481, 2^o. Koninklijke Bibliotheek, Den Haag, 170 E 26 [2].

250 pagina's, katernen a6, b8-q8. Maximaal 37 regels. Type 2^D 108 G. ³⁶ 123 houtsneden (waarvan 4 herhalingen).

De Twispraec is samengebonden met het Boec vanden leuen der heiligher vaderen inder woestinen hoer leuen leydende, Leeu, Gouda, 3 december 1480 (voortaan Boec vanden leuen der heiligher vaderen). De beide boeken zijn gevat in een vijftiende-eeuwse band, donkerbruin leer over houten platten; op de rug zijn drie ovale, witte stickers aangebracht waarop de signatuur staat gedrukt ([170] [E] [26]); onder de bovenste sticker zit een groene, rechthoekige sticker met het getal 88; er zijn resten van twee sloten. De band heeft een nieuwe rug, zodat niet met zekerheid kan worden vastgesteld of de Twispraec al in de vijftiende eeuw samengebonden was met het Boec vanden leuen der heiligher vaderen. Bij aankoop door de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag in 1867 vormden beide boeken al wel een convoluut. Er is bij de aankoop geen restauratierapport gemaakt. ³⁷ Voor en achter in het convoluut is de band voorzien van een stevig perkamenten bifolium, dat bestaat uit een dekblad en een schutblad. Deze lijken gelijktijdig met de nieuwe rug te zijn aangebracht. Op de versozijde van het schutblad voorin is een ouder perkamenten folium gelijmd, dat blijkens de bezittersaantekeningen een oorspronkelijk schutblad is van een van beide boeken. Het gebruikte lettertype en de sierrand op de eerste bladzijde van de beide boeken zijn identiek.

In een veilingcatalogus van Frans Koerten uit 1668 worden beide boeken nog apart aangeboden onder de nummers 251 (Dialogus Creaturarum, Duyts. Gouda, 1481) en 263 (Het leven der heylige Vaderen in de woestijne, door Ieronymus, waerby achter aen gevoeght is, een continuatie met de handt geschreven. Gouda, 1480.). ³⁸ Als dit dezelfde boeken zijn, wat volgens mij in hoge mate aannemelijk is, dan kan worden vastgesteld dat de beide boeken in 1668 nog niet samengebonden waren.

35 Het boek werd op 19 maart 2015 ingezien.

36 Wytze and Lotte Hellinga: The Fifteenth-Century Printing Types of the Low Countries. Amsterdam 1966, 2 delen, vol. II, p. 416-417.

37 Bij de beschrijving van de bron werd gebruik gemaakt van de beschrijving door Anda Schippers, a.w., p. 169-170.

38 Bert van Selm, ‘The auction cataloque of Frans Koerten's books (1668)’, in: Theatrum orbis librorum. Liber Amicorum presented to Nico Israel on the occasion of his seventieth birthday, edited by Ton Croiset van Uchelen, Koert van der Horst and Günter Schilder, Utrecht, 1989, p. 477-491. Aan zijn artikel heeft Van Selm op pagina 484 een kopie van twee pagina's toegevoegd uit de catalogus van 1668, waarop de twee boeken worden vermeld.

Boec vanden leuen der heiligher vaderen

In dit boek wordt in vijf boeken door Hiëronymus het leven van de woestijnvaders beschreven. Elk boek wordt voorafgegaan door een proloog en een inhoudsopgave en bevat een aantal hoofdstukken, variërend van 19 hoofdstukken in boek 4 tot 79 in boek 2. Ook de lengte van de hoofdstukken is zeer wisselend. Het boek telt 398 pagina’s, twee kolommen per bladzijde. ³⁹ Er komen geen afbeeldingen in voor, wel een ingekleurde initiaal van 9 regels hoog en een niet ingekleurde sierrand van takken en bladeren op a2r, en het kleine drukkersmerk van Gheraert Leeu op 95r. Het boek is digitaal te raadplegen. ⁴⁰

Deze beschrijving beperkt zich verder tot de Twispraec.

39 a7 (boek begint op a2r), b8-i8, k6, l8-m8, n6, nn8-z8, ұ6, 96; j, u, w ontbreken, na n6 volgt nn1-8 = totaal 1 katern met 14 pagina’s, 21 katernen met 16 pagina’s en 4 katernen met 12 pagina’s, laatste twee pagina's zijn blanco.

40 https://archive.org/stream/ned-kbn-all-00001917-001#page/n0/mode/2up

Dialogus Creaturarum dat is Twispraec der creaturen

[incipit] a1v: Hier begint dat prologus dat is voerspraec int boec dat gehieten | is dyalogus creaturarum dat is twispraec der creaturen datmen na den |geesteliken sin in vroliker ende stichtiger manieren appliceren mach | tot allen materien daer die mensch in gheleert mach warden.

[explicit] q8r: Hier is voleyndet bider gracien goods een boec ghehieten dy | alogus creaturarum Dat vol is van ghenoechlike fabulen Die | oeck profitelic sijn tot leringhe der menschen Ende is volmaeckt | ter goude in hollant bi mi gheraert leeu prenter ter goude opten | vierden dach van april Int iaer MCCCClxxxi.

Inhoud: a1r: blanco pagina (een titelpagina ontbreekt); a1v-a2v3: proloog; a2v4-a6v: genummerde inhoudsopgave; b1r-q8r2: 122 dialogen; q8r3: het drukkersmerk met daaronder het colofon; q8v: blanco pagina.

Het boek telt 172 pagina's ⁴¹, de bladgrootte is 205 x 283 mm., één kolom per bladzijde, wisselend aantal regels per bladzijde, geen custodes. De eerste vier folia van een katern zijn op de rectozijden voorzien van in romeinse cijfers genummerde katernsignaturen; katern a heeft 3 signaturen. Elk hoofdstuk begint op enkele uitzonderingen na met een initiaal van 3 regels hoog. De initialen evenals de paragraaftekens zijn afwisselend in blauw en rood gerubriceerd. Gewone hoofdletters zijn met rode inkt voorzien van een verticale streep. De titels van de dialogen en soms de namen van auteurs uit de oudheid en middeleeuwen zijn met rode inkt onderstreept. De grote initiaal van de eerste dialoog is met de hand ingekleurd. De Twispraec bevat 123 houtsneden en deze zijn van dialoog 1-25 en van dialoog 120-122 met de hand ingekleurd.

41 a6, b8-q8; j ontbreekt = 1 katern met 12 pagina's, 10 katernen met 16 pagina's.

Gebruiks- en Bezitterssporen

Op het perkamenten dekblad voorin, linksboven, potlood: 170 | E26 | streep met daaronder 2-2 | 1) CA 937 | 2) CA 565 |

Op het tweede (oudere) schutblad voor in het convoluut staat op de rectozijde een ronde, paarse stempelafdruk: ‘koninklijke bibliotheek’; de letters staan rond een wapen waarop een klauwende leeuw is afgebeeld; op het wapen staat een kroon.

Op de versozijde van ditzelfde blad staan bovenaan aantekeningen in inkt geschreven: Ex auctione Enschedeane Harlemi habite in Dec | 1867, n^o 788. fl. 176, | Het eerste werk is dubbel met n^o 416 van | de catalogus van 1856 | ⁴². Het betreft hier aantekeningen van een negentiende-eeuwse KB-medewerker. ⁴³ Met potlood zijn cijfers aangebracht: 61⁰ en 1-2, het eerste getal 61⁰ is doorgestreept. De signatuur staat in potlood nogmaals aangegeven: 170 | E. 26. Daaronder staat in inkt de oude bezittersaantekening: Dit boeck hoert toe den susteren van den | xi dusent machden binnen amstelredam | ende is ghecomen van dieue aelberte | petmoey die ⁴⁴ ghestoruen is int | iaer ons heren dusent vijfhondert | ende xxx. daechs na sente ians onthou ⁴⁵ | dinghes dach. De eerste vier woorden zijn van een andere (oudere) hand en het vervolg van deze bezittersaantekening is geschreven over weggekrabde tekst. Onder de tekst staat een tweede, ronde stempelafdruk met daarin de tekst ‘koninkl. | bibliotheek | te ’s hage’; ‘bibliotheek’ is slecht leesbaar.

In het vijfde boek van Boec vanden leuen der heiligher vaderen staat op 95r een aantekening in inkt: dat is den 3den December, een toelichting op de laatste zin uit het colofon ‘op sinte Barbaren auont’.

Op q8r van de Twispraec staat onder het grote drukkersmerk van Gheraert Leeu dezelfde ronde stempelafdruk als op het tweede schutblad, verso. De afdruk is hier goed leesbaar.

Op het onbedrukte q8v staan aantekeningen in inkt, geschreven door o.a. Frans Koerten (zijn achternaam wordt verschillend geschreven: Koerten, Coerten of Courten). Linksboven staat het jaartal 1480, het jaar waarin het Boec vanden leuen der heiligher vaderen werd uitgegeven. Daaronder het getal 178, een horizontale streep en het getal 1658. Het betreft hier een optelling van jaren. Na 178 jaar is het boek in het bezit gekomen van Frans Koerten. Dan volgt een wens van zijn hand: Wie sal niet beschamt / zijn siende dit boeck op / huiden noch soo schoon / die geen sorge dragen / voor har Rara juweelen / en soo laten omslingren / beplecken bemorsen / en schuren verheugede / mij dat jck dit soo vondt / het welck mij dit duer deede / koopen en tot mijn leeuens ent / hoop te bewaren doet oock soo / die het sou moogen krijgen / Vit liefde van de out / heidt bij mij Frans Coerten.⁴⁶

Onder deze wens staat weer een optelling: 1658, daaronder 205, onder dit getal een horizontale streep en het getal 1863. Na 205 jaar is het boek in de collectie van Johan Enschedé te Haarlem terechtgekomen, getuige de tekst die aansluit op het getal 1863: berustende in de Biblioth van Ens(chede) te Haarlem.// Tot dus ver is deze wensch van Frans Coerten / vervuld gebleven. Moge het dus ook verder zijn! Onder het tekstje staat een onleesbaar, onderstreept woord, waarschijnlijk een paraaf. Naast de wens staat ter hoogte van de tweede regel een fragment van dezelfde hand: Waer is mijns ghelijck / dat darf jck beroeuen.

42 Het convoluut werd ter verkoop aangeboden op een veiling op 9 december 1867 in ‘La mainson-Enschedé’ in Haarlem. De beschrijving van het convoluut is terug te vinden onder nr. 788 in Catalogue de la bibliothèque (Manuscrits/ Ouvrages xylographiques/ Incunables/ Ouvrages d'estampes/ Livres curieux et rares) formée pendant de 18e siècle par messieurs Izaak, Johannes et le D^r Johannes Enschedé, Imprimeurs-Libraires à Haarlem. [...] sous la direction de Frederik Muller en Martinus Nijhof Librairis à Amsterdan et à la Haye, Amsterdam/Den Haag, 1876, p. 95. In de prijsopgave, een apart boekje, wordt voor nr. 788 fl. 160,00 gevraagd: Notice des prix de la Bibliothèque [etc.], Amsterdam, la Haye 1867, p. 9.

43 Met dank aan Ad Leerintveld, conservator namiddeleeuwse handschriften bij de afdeling bijzondere collecties van de KB in Den Haag, die mij hielp bij de transcriptie van deze gebruikssporen.

44 Voor die staat een doorgehaald woord, een verschrijving van die.

45 Slecht leesbaar. Wellicht staat er ‘sente ians onthouedinghes’ (Sint Jans Onthoofding). De herdenking van Sint Jans onthoofding is op 29 augustus. Als dit klopt, is zij gestorven op 30 augustus 1530.

46 Met dank aan Noor Versélewel de Witt Hamer, die de voor mij slecht leesbare tekst heeft getranscribeerd.

Referenties

HC 6135; GW 422277; CA 565; ILC 708; IDL 1508; ISTC id00159550; houtsneden: Kok 2013: vol. I, p. 154-161; vol. II, p. 393-421, eerste keer afgedrukt in Dialogus creaturarum moralisatus, Gheraert Leeu, Gouda 1480; watermerken: WILC (Leeu 4 april 1481). ⁴⁷

47 HC = Hain & Copinger: Ludovicus Hain, Repertorium bibliographicum, in quo libri omnes ab arte typographica inventa usque ad annum MD. (...), opera Ludovici Hain. Stuttgart, 1827. Twee delen, in vier boeken. [1,2]; W.A. Copinger, Supplement to Hain's Repertorium Bibliographicum or Collections towards a new edition of that work, with addenda and index by Konrad Burger, London: 1895-1902, 2 delen in 3 boeken, [1,1].
GW = Gesamtkatalog der Wiegendrucke, hrsg. von der Deutschen Staatsbibliothek zu Berlin, Stuttgart (etc.): Hiersemann (etc.), 1978 - in ontwikkeling.
http://www.gesamtkatalogderwiegendrucke.de/docs/M22277.htm
CA = M.F.A.G. Campbell, Annales de la typographie Néerlandaise au XVe siècle, Den Haag, 1874.
ILC = C. van Thienen en J. Goldfinch, Incunabula printed in the Low Countries, Nieuwkoop, 1999.
IDL = Gerard van Thienen, Incunabula in Dutch Libraries. A Census of Fifteenth-Century books in Dutch Public Collections. 2 dln., vol. I: ‘cataloque’, Nieuwkoop, 1983.
ISTC = The Incunabula Short Title Catalogue.http://istc.bl.uk/search/search.html?operation=record&rsid=191084&q=0
Kok 2013 = Ina Kok, Woodcuts in Incunabula Printed in the Low Countries, vier delen, Houten, 2013.
WILC = Watermarks in Incunabula printed in the Low Countries (WILC)
http://watermark.kb.nl/search/list(Leeu 1481, 4 Apr).