Itinerario, voyage ofte schipvaert naer Oost ofte Portugaels Indien 1579-1592. Tweede stuk

Dat 50. capittel.
Van de iaqua ofte iaacca.

Annotatio D. Palud.
Het wast in Calecut ende sommige ander plaetsen van Indien neffens die Zee, op die wateren, een sekere vrucht, die in Malavar³⁾ Iaca⁴⁾ geheeten wordt, in Canara ende Guzaratte panar ende panasu⁵⁾, van die Arabiens panax, van die Persianen fanax. Dese vrucht wast aen groote boomen, niet uyt die tacken, gelijck andere vruchten, maer uyt die stam ofte tronck, boven der aerden, onder die bladeren, welcke booms bladeren zijn van die groote van een handt, groenachtigh, met een dicke harde draet, in die lenghte doorgaende. Die cleijnste van dese vrucht, insonderheyt die in Malavar wassen, welcke die beste zijn, zijn grooter dan onse grootste flesschen⁶⁾ ofte pompoenen (wel verstaende die Portugesche). Zijn van buyten met een harde huijt overtrocken, groen van verwe, in anderen vast die pijn-appel gelijck, uyt besondert, dat die huijt schijnt te wesen vol diamant puntkens, die groene korte angelkens hebben, die welcke endight in swarte puntkens, die doch niet scherp ofte stekende zijn, hoe wel zy also schynen. Dese vruchten dan zijn gelijck meloenen, ende somtijts grooter, uytwendigh groen, inwendigh geel, met vele sachte doornkens ofte graetkens gelijck een eegel becleedet. Die in Goa wassen, zijn so goet niet, noch ooc so smackelick als die in Malavar. Dese vrucht, rijp wesende, 'twelck gemeenlick is in Decembri, ruect seer lieffelijck,

3) De Eng. vertaling (II p. 20) heeft: Malabar.

4) Malay. chakka, Tamil s'akkei. De meest verbreide Indonesische naam is nangka. In Indonesië groeit deze boom allerwegen.

5) Lees ‘panasa’, een gewone Sanskritnaam, waaraan Kanareesch ‘pansaa’, enz. ontleend zijn. Een Arabisch ‘panax’ is onmogelijk, daar die taal geen p bezit; doch het is niet der moeite waard telkens bij dergelijke vergissingen lang stil te staan.

6) fleskalebassen.

[p. 71]

en is van tweederley geslachte¹⁾, daer van den besten barca gheheeten worden, die andere papa, die niet so goet en int aentasten ooc vveeck^{2) +}zijn ‖ als die eerste. Die beste kosten ontrent³⁾ 40. malvadisen⁴⁾, dat is een vveynigh meer dan een reael. Rijp vvordende soo kryghen zy een svvarte coluer ende harde basten. Het buytenste, dat om die note is, heeft menigherley smaeck; somtijts smaeckt het gelijck een meloen, somtijts ghelijck een persijcke ende lieflijcker, met vvelcke het in die smaeck die meeste eenlickheyt heeft, somtijts smaeckt het als honigh-graet, somtijts als een lieflijck citroen, dan zijn hart om te verteren, gaen gemeenlicken weder af onverteert, gelijck zy gegeten vvorden. Dese vruchten in die lenghte ghesneden ende gheopent zijn van binnen vvit ende gedrongen van vleijsch, en dat met ladekens onderscheyden vol lange noten, dicker ende grooter als onse dayen⁵⁾, met een grau velleken overtrocken, ende met een vvitte note, ghelijck onse castanien, groen gegeten zijnde, aertachtigh ende scherp van smaec, en vele vvinden genererende, maer ghebraden ofte gesoden vvesende als onse castanien zijn seer smakelick en vervvecken onkuijscheyt,⁺ vvaerom zy meest gegeten vvorden; stoppen ooc buijcloop. Die pulpe, die buyten om is, besvvaert die mage seer, ende daer in corrumperende brenght by boose ende vergifte humueren, ende daeromme die altoos vele van dese vruchten eeten, lichtelicken gheraken in die pestilentiale siecte, vvelcke die Indianen morxi⁶⁾ noemen. Die meer hier af begeert te vveten, lese Ludovicum Romanum⁷⁾ in 't 5. boec, in't 15. cap. zijnder navigatie, ende Christophorum a Costa, in't cap. van iaca, ende Garcia ab Horto int 2. boec in't 4. cappittel⁸⁾.

De iaacas wassen aen groote boomen ghelijck note-boomen,⁺ ende dat alleenlick⁹⁾ aen die zee-cant, te weten die contreyen aende zee. Groeyen gants contrarie van alle vruchten, want wassen recht boven die aerde, aenden trunck vanden boom, ende aende knuijsten dicke tacken¹⁰⁾; maer daer die tacken hem verspreyen en dun en vol bladeren zijn, en wassen gheen. Zijn vande groote van een groote meloen ende by naer sulcken fatsoen,⁺ doch zijnder sommighe so groot alsmen goelijckskens¹¹⁾ kan opheffen. Zijn van buyten van fatsoen ghelijck die annanas, doch gladder, en van coluer doncker groen. 'tFruijt van binnen

1) Van deze twee soorten wordt reeds gewag gemaakt door den Frater Jordanus en Ibn Batuta; zie Hobson-Jobson, s.v. Jack.

2) Bedoeld: weker?

+ <215>

3) De tekst heeft: onttent.

4) Bedoeld Port. en Spaansch ‘maravedi’, en wel in koper, waarvan er 40 op een Reaal gaan, ongeveer ⅓ cent waard^a).

a) Dit is moeilijk overeen te brengen met de waarde van een reaal.

5) D.i. dadels.

+ [73b)

6) Vgl. boven blz. 10.

7) D.i. Varthema.

8) In de uitgave der Coloq. van 1892, II, 23-27; 397.

+ De iaacas groeyen contrarie ander vruchten.

9) De tekst heeft: allenlick.

10) aan de takken, die zo dik zijn als knuisten?

+ Ghedaente ende groote vande iaaca.

11) ten naasten bij.

[p. 72]

⁺is in huijskens, ghelijck die kastanien, maer heeft een ander fatsoen, en elck huijsken heeft een fruijt, 'twelck is half wit, en voorts geelachtigh, ende kleeft aen die handen by naest ghelijck honigh, die noch in de bye-corven by't was is. Is ooc van die tayigheyt ende in die smaeck van soetigheyt weynigh ongelijck. Dit fruijt is het buytenste, dat om die castanie is, welck is van het fatsoen van een aker bynaest, alsser het achterste groen dopken af is, ende ooc van dier groote, ende sommige wat grooter; het fruijt, ‖ ⁺datter om is, afgegheten, zijn die castanien goet om te braden ofte⁺ sieden, en zijn weynigh onghelijck in smaec die castanien van Europa. Dese huijskens zijnder somtijts in elcke iaacca een hondert ende meer, na die groote vande iaacca. Daer zijnder tweederley,⁺ die beste worden ghenaemt girasal, ende die ghemeenste en van minder estimatie heetmen chambasal, doch in 't fatsoen ende boomen en hebben gheen onderscheyt, dan alleenlick dat die girasals⁺ hebben soeter smaec. Met dese namen girasal ende chambasal onderscheyden die Indianen ooc het rijs¹⁾ ende ander dingen; heeten het beste altoos girasal, ende dat minder is chambasal, waer na zy hare prysen hebben. Die iaaccas zijn het gheheele jaer duer.

+ Sommighe iaacas soo groot alsmen reden wijs kan opheffen.

+ De iaacas zijn de castanien ghelijck van smaeck.

+ <216>

+ Tweederley iaacas.

+ Met dese woorden gierasal ende chambasal onderscheyden d' Indianen alle dingh.

1) Vgl. boven blz. 16.

a) Dit is moeilijk overeen te brengen met de waarde van een reaal.