Het boek der natuur

[p. 150]

Verantwoording

Van Der Naturen Bloeme zijn elf handschriften overgeleverd, waarvan zeven geïllustreerd (en een aantal fragmenten van andere handschriften). De illlustraties in dit boekje stammen alle uit een van de oudste handschriften, dat waarschijnlijk rond 1325 vervaardigd werd en nu in Londen bewaard wordt (British Library Add. Ms 11.390).

Er bestaat geen volledige kritische, geannoteerde editie van Der Naturen Bloeme. De belangrijkste uitgaven zijn de editie van Verwijs (1872-1878, fotogr. herdr., Nijmegen 1980) en de uitgave van het Detmoldse handschrift (het oudste, vervaardigd toen Maerlant nog leefde, waarschijnlijk in 1287) in het Corpus Gysseling (Corpus van Middelnederlandse teksten tot en met het jaar 1300). Reeks II: literaire handschriften, deel 2. Uitgegeven door M. Gysseling, 's-Gravenhage 1981). Een waardevolle aanvulling op de uitgave van Verwijs leveren de aantekeningen van W.H. van de Sande-Bakhuyzen in TNTL 1 (1881), p. 191-219 en 261-280, en TNTL 2 (1882), p. 81-117. Enkele delen werden geannoteerd uitgegeven in: Zeven passages uit Jacob van Maerlants Der Naturen Bloeme. Eindverslagen van het werkcollege Hoofdproblemen van de Middelnederlandse letterkunde in de cursus 1984-1985. Instituut De Vooys, Utrecht 1984. Bij het vertalen heb ik uit de beschikbare varianten telkens die gekozen waarvan vermoed mocht worden dat zij de tekst zoals Maerlant die geschreven heeft het meest nabij kwam.

Der Naturen Bloeme behandelt de gehele natuur. Voor deze bloemlezing zijn echter alleen delen uit de eerste zeven hoofdstukken, over mensen en dieren, vertaald; uit hoofdstuk 1, ‘De mens’, is niets weggelaten, uit de hoofdstukken 2 tot en met 7 werd een keuze gemaakt. Een enkele maal zijn regels uit het hoofdstuk over edelstenen opgenomen in lemmata over dieren

[p. 151]

als de betreffende edelsteen daarin ter sprake kwam. Bij de selectie heb ik me, behalve door persoonlijke smaak, laten leiden door het streven om alle ‘klassieke’ bestiaria-dieren (pelikaan, basilisk, draak, eenhoorn, etcetera) op te nemen en uit de overige een representatieve keuze te maken.

Maerlant is een kundig vertaler en popularisator, maar de rijmende verzen waarin hij zijn bewerking vervatte, stelden eisen die het hem moeilijk maakten ook zijn gaven als stilist ten toon te spreiden. Omdat een weergave in verzen de onjuiste indruk zou wekken dat Der Naturen Bloeme een soort ‘Natuurlijke Historie’ van De Schoolmeester is, heb ik de rijmende regels in proza vertaald. Het verlies dat daardoor geleden wordt, bestaat er voornamelijk uit dat op een aantal plaatsen waar het rijm het enige middel is dat de ene regel aan de andere verbindt, het ontbreken van samenhang tussen elkaar opvolgende mededelingen sterker benadrukt wordt. Ik doel hier op plaatsen als het slot van het trefwoord ‘olifant’, waar beweringen als ‘Olifanten worden driehonderd jaar oud’ en ‘Tamme olifanten buigen voor de koning’ zonder enig verband op elkaar volgen.

Verder heb ik hier en daar formuleringen licht bekort, stoplappen geschrapt en iets meer variatie in de woordkeus aangebracht. Waar de interpretatie van de tekst onoverkomelijke moeilijkheden opleverde heb ik soms een oplossing ontleend aan Maerlants bron, De natura rerum van Thomas van Cantimpré.

De Latijnse dierenamen, die in de handschriften van Der Naturen Bloeme vaak onherkenbaar verhaspeld zijn, werden waar mogelijk herspeld naar C.T. Lewis & C. Short: A Latin dictionary (Oxford 1879). Deze Latijnse namen komen overigens zeker niet altijd overeen met de moderne wetenschappelijke nomenclatuur. De volgorde van de lemmata is niet gelijk aan die in Der Naturen Bloeme: Maerlant ordende naar Latijnse naam, ik - zo mogelijk - naar de Nederlandse naam. De kopjes

[p. 152]

in de tekst zijn evenals de onderschriften bij de afbeeldingen door mij toegevoegd. Bij het weergeven van maten en gewichten heb ik een voet als 30 cm gerekend en een el (of cubitus) als 70 cm. Overigens is de waarde van de meeste maten eerder expressief dan informatief.

De lezer die geïnteresseerd is in een uitgebreidere beschouwing over het vertalen van Middelnederlandse literaire teksten, verwijs ik naar mijn artikel ‘Ze gingen mee met Firapeel, en verzoenden zich geheel’, in Literatuur 5, 1988, nr. 4, p. 214-222.

Bij het samenstellen van deze bloemlezing was het commentaar van collega's en vrienden een steun die ik node gemist zou hebben. Enkelen van hen noem ik hier bij name, zonder de anderen daarmee te kort te willen doen. Ik dank Arie Pos, die de eerste versie las van de vertaling, voor het juiste woord dat hij zo vaak verschafte. Verder heb ik voor de vertaling, en ook voor de aantekeningen en het nawoord meer dan eens dankbaar gebruik gemaakt van de suggesties van Karina van Dalen-Oskam, Jaap de Jong, Ludo Jongen, Marijke Mooijaart, Annah Planjer, Dick van Teylingen en Liesbet Winkelmolen. De correctheid van de vertaling, ten slotte, dankt veel aan Katrien Depuydt, die mij zeer aan zich verplichtte door mijn tekst woord voor woord met die van Maerlant te vergelijken.

Bij de tweede druk

Voor de tweede druk werden enkele onnauwkeurigheden verbeterd. De literatuuropgave is aangevuld met recente publikaties.