Spieghel historiael. Deel 3. Partie III en IV

[p. 417]

IV partie. VIII boek.
(Fragment¹⁾).

⁺⁺ Van Vrancrike als een lewe doet²⁾,
Die sine proye heeft onder voet,
Ende een quame ende woudse hem nemen,
Dat soudi herde node getemen:
Diere gelike vacht die coninc,
Ende sprac aldus te dier dinc:
‘Vecht, ghi kersten! om Gode teren!
Ende wert hier alle merteleren!
Ende niement en laet hem hier nu vaen!
Want ons is liever³⁾, sonder waen,
Dat wi wreken die Gods ande
Nu op dese Gods viande,
Dan wi ons gaven in handen.’
Mittesen woorden sloech hi ten tanden
In die viande ende maecte een scaert,
So datter XV achterwaert
Traken, diene daer sagen comen.
Hi heeft daer enen tlijf genomen,
Dien hi altemale doerreet
Mit eenre glavien; daer na gereet
Trac hi sijn zwert ende sloecher mede
Hem III van haren perde gerede.
Sijn broeder Alfons van Poytau,
Ende Karel sijn broeder van Eniau,
Volchdem na ende deden niet min
Dan die coninc dede int beghin;
Want Karel proefdem herde wale,
Hi sloecher meer dan XL te dale,
Eer hi ye toech achter;
Alfons, die sinen lachter
Oec wreken woude op die Sarresine,
Dede hem daer wel grote pine,
Want hi doerbrac die een scare;
Ende eer hi doer quam daer nare,
So wort sijn ors onder hem gesteken,
Dat hi coenlike daer sal wreken;
Want die ghene diet stac,
Daer op hijt saen ter steden wrac,
Want hine van voren stac in
Mit sinen zwerde int beghin,

1) Verg. bl. 406, aant.¹⁾.

1) Verg. bl. 406, aant.

+ Vinc. B. XXXII. c. 100. m. †

+ I. a.

2) Het fragment verplaatst ons in den eersten kruistogt van den H. Lodewijk. Na het noodlottig gevecht bij Mansourah door allerlei tegenspoed tot den terugtogt naar Damiate gedwongen, wordt de Koning d. 5 April 1250 bij Fariskur door de Saracenen overvallen en, na een moedigen strijd, door insluiting genoodzaakt zich aan den vijand over te geven. In dat gevecht streed de Koning ‘van Vrancrike als een lewe doet,’ enz. Verg. Wilken, VII. 197 vlgg. De inhoud der 48 verzen, die van dit cap. 35 overgebleven zijn, wordt bij Vinc. slechts met een enkel woord aldus vermeld: At vero, dum quinto die Aprilis essent in itinere revertendi, Saraceni cum infinita multitudine Christianum illum exercitum sunt aggressi.

3) Hs. lief, en in vs. 11: die Gods hande, waarmede natuurlijk ande bedoeld is.

[p. 418]

 

Also als hi hem verlichten soude

 

Op sijn pert, alst God oec woude,

 

Dat tzwert banderside dore quam.

 

Die ghene viel doot, dat pert hi nam

45

Ende sprancker op mit snelre vaert,

 

Ende maecte om hem een scaert,

 

So dat si achtervloen, godweet.

 

Dit was teerste beghin gereet.

Hoe donse alle worden gevaen. XXXVI.

⁺ Nu seldi vort hier verstaen¹⁾,

Hoet mitten onsen sal vergaen.
Die coninc, die daer zere street
Ende inwaert altoos henen reet
Ende niet achter trecken en wilde,
Maer altenen, als een coninc milde,
Sloech hi ende stac die Sarrasine;
Ende om die grote pine
Wort hi nu beringet daer,
Dat hi gevaen wort daer naer,
Ende het coste hem C eer²⁾.
Nu hoort, hoe menigen keer
Hi dede eer hi wort gevaen.
Hi was oec eer comen anden soudaen;
Nochtan hadde die soudaen bi heme
Hem VI^M, alsict verneme,
Diene alle wachten ende hoeden nauwe,
Datten niement daer ontvlauwe³⁾;
Ende daer hi ten soudaen wilde comen,
Wort hi aldaer opgenomen;
Maer si C eer moede waren,
Eer sine gevingen oec daer naren.
Als dit zijn broeder heeft verstaen,
Dat die coninc dus is gevaen,
Mit hem XX wel omtrent
Is hi gereden so sere na tgent,
Dat hi die gene aenstreet saen,⁺
Die den coninc hadden gevaen,
Ende sloecher daer VI doot.
Doe quam daer een groot conroot
Van achter hem, ende begonden te slane,
Entie van voren quamen oec ane,
So dat hi hem moeste geven,
Of si hadden verloren tleven.
Dus wort Alfons oec gevaen.
Doe dese heren hadde die soudaen,
Dochtem dat hi hadde den zege.
Reet hi vaste⁴⁾ selve en wege
In den strijt ende troosle die sine.
Dus quamen donse in groter pine,
Ende tormentense ende sceidense met⁵⁾.
Nochtan dat hem meest let,
Dat si meest daer anesien⁶⁾,
Dat si tcruce namen na dien
Ende gheesseldent gelijc die Joden daden.
Dit mochte den kersten sere scaden,
Dat sijt moesten anesien,
Ende niet en mochten doen te dien.
Ja, si spoegen in sijn aensichte,
Ende stakent mit haren voeten ghedichte!
Desen jamer liet onse Here gescien,
Om dat sijs verdient hadden vor dien
Mit sonden die si hadden gedaen:
Hier om lietse onse Here vaen⁷⁾.

+ Vinc. B. XXXII. c. 100. m. †

1) De inhoud van vs. 1-41 is weder bij Vinc. zeer kort vermeld.

2) D.i. ‘het kwam eerst wel honderd vijanden duur te staan.’ Verg. vs. 21 vlg.

3) Hs. ontlauwe, en aan 't begin van het vers: Datte hem niement. Dit hem is overtollig: men behoort óf Datten óf Dat hem te lezen. De zin is: ‘die hem bewaakten en goed oppasten, dat niemand hem ontkwame.’

+ b.

4) De zin eischt aldus om te zetten: Vaste reet hi, of in het vorige vers te lezen: Ende hem dochte, en dan achter zege eene komma te plaatsen.

5) Versta: ‘En (de vijanden) kwelden hen’ enz. Voor sceidense behoort sciedense gelezen te worden.

6) Blijkbaar aldus te verbeteren:

Dats dat si moesten daer anesien,

Verg. vs. 47. Vinc. in conspectu populi Christiani.

7) De woorden, door den H. Lodewijk in een schrijven aan zijne onderdanen in Christelijken ootmoed ternedergesteld: ‘permissione divina et peccatis nostris exigentibus,’ die bij Vinc., niet zonder kieschheid, gewijzigd werden in: ‘fortasse peccatis aliquorum exigentibus,’ worden hier door Velthem ruw en plomp uitgewerkt tot eene beschuldiging, die hem tegenover den H. Lodewijk niet betaamde. Verg. Wilken, VII. 200, Anm. ¹¹³⁾.

[p. 419]

Hoe die coninc verdingede jeghen den soudaen, ende te Damiaten voer. XXXVII.

⁺ Hier na over een tijt daer naer

So dede vragen, over waer,
Die soudaen den coninc saen
Mit eenre felre spraken, sonder waen,
Of hi vrede wilde maken,
Als ic u seggen sal, in deser zaken:
Dat hi hem geve sonder beiden
Damiaten, daer ic hier voren of seide,
Mit al datter binnen es;
Ende wil hi hem quiten na des
Al die scade, die hem is gedaen,
Sint dat si Damiaten hebben ontfaen;
Ende sinen cost ooc ghelde mede,
Dien hi in desen onvrede
Heeft gedaen: hi mach verdingen
Ende al die sine sonderlingen.

Na dese sprake, na dese woort,

Was die paeys aldus bracht voort
X jaer te houden daer,
Ende op dese vorme, over waer:
So dattie soudaen den coninc
Soude laten varen na dese dinc,
Ende alle die kerstine, die men wiste
Die gevaen waren in twiste,
Van dier tijt dat Lyemslaen¹⁾,
Sijn vader, street, die soudaen,
Waer dat si lagen in elke stede,
Uut soude laten ende oec mede
Quite liet gaen ende vri
Uut sinen lande, verre ende bi;
Ende dat si dat lant oec na dat,
Dat si te voren hadden besat,
Eer die coninc quam int lant,
Noch bliven soude no houden in hant²⁾;
Entie coninc soudem geven Damiaten,
Ende voer sine scade oec te baten
VIII^M bysanten gereet,
Die men Sarrasinoysche heet;
Entie coninc soude oec quite geven
Alle die Sarrasinen, die leven
Ende in vangenisse waren.
Aldus heeft die coninc gevaren.⁺
Dese vrede wort also gedaen,
Als ic u hier voren hebbe doen verstaen.
Ende ware oec yement siec nu
Vanden kerstinen, segic u,
Of gewont of gequetst,
Die sijn mede ingevest³⁾,
Dat men die sal laten genesen,
Ende dan laten gaen na desen
Tharen lande waert, of si willen,
Sonder enich weder stillen⁴⁾,
Ende ongescaet ende ongescent.
Aldus wort daer die paeys geënt
Onder hem entie vrede gezworen,
Dat sine niet sellen scoren.

+ Vinc. B. XXXII. c. 101.

1) De eigennaam is weder deerlijk verknoeid, en er was geene spraak van den vader, maar van den grootvader des Sultans. Juister bij Vinc.: qui capti fuerant a tempore, quo Soldanus Kyemel, avus eiusdem Soldani, olim cum Imperatore treugas inierat. - Turanschah, de destijds regerende Sultan van Egypte, was de kleinzoon van Malek-al-Kamel, die hier bedoeld wordt.

2) Vinc. et quod terras, quas in regno Hierosolymitano in adventu regis Christiani tenebant, cum omnibus pertinentiis in pace tenerent. - Men zal derhalve aldus moeten lezen:

Noch bliven souden houden in hant.

+ c.

3) Vinc. Omnes etiam Christiani infirmi et alii, qui ... in Damiata moram traherent.

4) Vinc. sine impedimento vel contradictione quacunque.

Hoe die amiralen den coninc vreesden⁵⁾. XXXVIII.

Dus quam die coninc mitten soudaen,⁺

Ende togen te Damiaten waert saen,
Om dit al te gestaden mede.
Doe si quamen daer ter stede,
Ende dit daer een ridder vernam,
Een Zarrazijn, datter quam

5) Men bedenke, dat vresen in 't Mnl. niet met duchten verward mag worden. Vresen is actief, en beteekent: bevreesd maken, of liever in gevaar brengen, want het subst. vrese had destijds niet de kracht van ons vrees, maar (objectief) van gevaar.

+ Vinc. B. XXXII. c. 101. m.

[p. 420]

 

Die soudaen op dese vorwarde,

 

Wart daer om vertornt harde¹⁾,

 

Want dese hadde daer mit heme

10

Vele ridders, als ict verneme.

 

Ende recht des morgens, omtrent

 

Dat men gheten hadde na tgent,

 

Quam die ridder mit vele lieden,

 

Daer die soudaen mit sire mesnieden

15

Sat ter tafele ende hadde geten.

 

Ghene ridder quam also vermeten,

 

Ende sloech op den soudaen ter stat

 

Ende wonden sere; saen na dat

 

Was hi hem daer saen ontseten²⁾.

20

Ghene ridder quam, dat suldi weten,

 

Tot daer die coninc van Vrancrike

 

Sat in sine tente dies gelike,

 

Ende niewer of hem en hoede

 

Ende om en gheen arch en vermoede;

25

So quam die ghene saen daer nare,

 

Ende mit hem ene grote scare

 

Van Sarrasinen, ende ooc mede

 

Quamen die amiralen gerede

 

Alle gevolget: om die saken,

30

Dat men paeys soude maken

 

Sonder hem, dat si niet en weten

 

Wat daer elken was beheten,

 

So quamen si mit gewapender hant,

 

Ende hare zwerde getogen thant,

35

Tot voer des coninx tente zaen,

 

Om hem daer in doot te slaen.

 

Ende recht als si voer die tente quamen,

 

Begonden si hem alle te scamen,

 

Dat si ten coninc op geleide

40

Comen waren ende op sekerheide,

 

Yet doen souden³⁾, sine hoorden ere

 

Wat daer toe seide die here.

 

Dus, overmits die Gods cracht,

 

Worden si daer also bedacht,

45

Dat si hem vrageden daer ter stat,

 

Hoe die paeys waer gesat

 

Ende wat daer gelovet ware,

 

Daer hi om waer comen dare.

 

Doe vertellet die coninc daer saen,

50

Hoe hi te paeyse waer ontfaen,

 

Ende hoe hijt hadde gesworen

 

Ende die soudaen oec daer voren.

 

‘Ende wildi desen paeys mede⁴⁾,

 

Ic zweren u hier ter stede,

55

Ende doe ghelijc dat ic nu saen

 

Hebbe gedaen den soudaen.’⁺

 

Aldus ende in andren manieren met

 

Wort die paeys ghinder geset,

 

Ghelijc dat hi gemaect was,

60

Mitten amiralen ende na das

 

Mit al den Sarrasijnschen heren.

 

Beide int gaen ende int keren

 

Van der stede ende van den lande mede,

 

Ende van al den gevangen oec gerede,

65

Ende al die vorwerde van daer voren

 

Hebben si daer alle ghezworen,

 

Dat sise houden sellen al,

 

Ghelijc dat die soudaen beval.

1) De oude grammatica (evenzeer als de nieuwe) eischt hier de invoeging van hi. Men leze: Wart hi daer om enz.

2) Het Hs. heeft ontsteken, doch de verbetering wordt én door den zin én door het rijm aangewezen. Ontsitten voor ontkomen, ontsnappen, is bekend: verg. Walewein, vs. 2383, Esmoreit, vs. 805, enz. Vinc. ut posset fuge beneficio liberari.

3) De zin loopt niet zuiver los. Men zal óf in vs. 39 moeten lezen: Dat si, die ten coninc enz., óf hier: Ende yet doen souden.

4) Hier gaat weder de oratio indirecta plotseling tot de directa over. Verg. bl. 397, aant. ⁶⁾, enz.

+ d.

Hoe die coninc tAkers voer, ende hoe si niet en daden dat si gheloveden. XXXIX.

Doe dit aldus was gedaen,⁺

Trac die coninc daer na saen
Te Egypten waert⁵⁾ mit sinen here,
Dies hi luttel hadde in dier were.
Dus bleef hi leggen ene stont.
Doe wort hem ander dine cont,

+ Vinc. B. XXXII. c. 102.

5) Vergissing van den vertaler. Lodewijk trok niet naar, maar uit Egypte. Vinc. His ergo peractis, ab Egypti partibus rex et alii capti et liberati recesserunt. - Ook de volgende verzen zijn zeer onnaauwkeurig en onduidelijk overgezet.

[p. 421]

 

Ende sende boden achterwaert,

 

Dat men hem scepe sende ter vaert,

 

Ghelijc dat hem gelooft was,

10

Daer hi mede over voer na das;

 

Want hem gelooft was, sonder waen,

 

Sine scepe quite te laten gaen.

 

Doe hem dus sine scepe som quamen,

 

Saten si daer in alle tsamen,

15

Ende voeren tot Akers saen daer na;

 

Ende als si daer quamen, so ict versta,

 

So sende die coninc boden saen

 

Tot in Egypten, sonder waen,

 

Te eyschen sine scepe daer

20

Ende sine tenten¹⁾ oec, vorwaer,

 

Ende sine wapine mede gereet,

 

Ende al dat hem toebesteet,

 

Entie gevangne mede na dat,

 

Dat men die late gaen²⁾ ter stat,

25

Ghelijc als voersproken was.

 

Ende, als ic hier te voren las,

 

Dit eyscheden die boden saen

 

Ende lagen hier na, sonder waen,

 

Lange stont in Babylone.

30

Na vele talen, die waren om tgone,

 

So leverden die amirale

 

Van dien gevangen, in ware tale,

 

Wel IIII^C3); nochtan hem somen,

 

Eer sire uut mochten comen,

35

Moesten si hem selven verdingen

 

Om grote penninge sonderlinge.

 

Dus liet mer daer CCCC uut

 

Van XCI ende M⁴⁾, overluut,

 

Die daer in vangenisse bleven

40

Ende in verdriete ende in zwaren sneven.

 

Ende van den andren dingen daer

 

En wilden si niet geven, overwaer.

 

Dus wart die coninc te scherne gedreven.

 

Die jongelinge, die daer waren bleven

45

Onder die heydene dus gevaen,

 

Namen si alle daer na saen

 

Ende leidense ter offerande waert,

 

Ghelijc enen scape sere vervaert,

 

Ende mit zwerden op hem getogen,

50

Die si hilden boven hem vermogen,

 

Ende dadense aenbeden ter stat

 

Mamets wet; ende die om dat

 

Sijnre kersten⁵⁾ niet wilde ofgaen,

 

Dien merteliden si daer saen.

55

Dus worter daer vele gedwongen,

 

Dat si riepen mit luder tongen

 

Mamets wet⁶⁾, ende daer nare

 

Moesten si offerhande doen aldare

 

Mamet, ende hare wet ofgaen.⁺

60

Dus ist daer mit hem vergaen.

1) Hs. tente. Vinc. arma, tentoria, cet.

2) Hs. laet gane.

3) Alsof dit getal nog al wat te beduiden had! Beter hadde hij geschreven: Maer IIII^C. Vinc. de captivis omnibus, quos reddere tenebantur, qui plus quam XII milia esse firmiter asserebantur ..., non liberaverunt ... nisi tantummodo CCCC, de quibus etiam pars quedam exivit e carcere pecunia mediante.

4) Het Latijn eischt, het blijkbaar bedorvene cijfer te verbeteren, en te lezen: Van XII^M. Zie de vorige aant.

5) Des noods zou men wet uit den vorigen regel in de gedachte kunnen aanvullen. Het schijnt echter verkieselijk, het woord te herhalen en dus hier in te voegen. In vs. 54 heeft het Hs. Die merielide.

6) Vinc. (compellebant) sceleratissimi Machometi legem clamare.

+ e.

Hoe die coninc voer in Surien ende daer leggende bleef, ende sende sinen broeder te lande. XL.

Doe die coninc dat sach,⁺

En weet hi wat hi doen mach,
Ende penst: vaert hi te lande,
Dat si sellen nemen in hande
Dat lant dat nu kersten es,
Ende sellense verdriven oec na des;
Want si ghenen vrede en houden,
‘Ende alle dies wi hem betrouden⁷⁾,
Dat hebben si ons gebroken nu.
Ic weet oec wel, dat segic u,
S ............ en lande⁸⁾,
Dat si tselve doen te hande

+ Vinc. B. XXXII. c. 102. m.

7) Verg. bl. 420, aant.⁴⁾.

4) Het Latijn eischt, het blijkbaar bedorvene cijfer te verbeteren, en te lezen: Van XIIM. Zie de vorige aant.

8) Het onleesbare gedeelte van dit vers waarschijnlijk aldus in te vullen:

Scedic henen te minen lande,

Bij Vinc. is dit alles veel korter uitgedrukt.

[p. 422]

 

Onsen lieden, die hebben beseten

 

Dit lant, dies waenic wel die waerheit weten.’

15

Dies vragedi raets sinen baroenen,

 

Wat si hem rieden van den goenen;

 

Ende tmere deel die waren daer,

 

Seiden: waer¹⁾ datti van daer vaer

 

Ende sceide dus van daer, godweet,

20

Al dat lant, groot ende breet,

 

Dat die kersten houden daer,

 

Bleve verloren daer naer;

 

Ende oec gevangne met,

 

Die dus geloveden an Mamets wet,

25

Die zijn verloren nu ter ure

 

Ende bliven vort daer inden labure;

 

Ende dander, diere doot zijn bleven,

 

Daers lichte genoech of gescreven,

 

Want si hem martelien lieten,

30

Om Gods bliscap te genieten:

 

Die storven wel, sijt seker das.

 

Saen daer dies te rade was

 

Die coninc, dat hi mit sire pertien

 

Voer over tot Surien

35

Ende bleef daer leggen ene stont,

 

Oft hem yet werden soude cont,

 

Wat die heydene souden bestaen.

 

Ende binnen desen sendi saen

 

Sinen broeder te Vrancrike waert,

40

Tot sijnre moeder Blansen ter vaert,

 

Om te besiene wat si dade²⁾,

 

Ende dat si zijn lant sette te rade

 

Aldaert onberaden es.

 

Dus bleef die coninc, des sijt gewes,

45

Leggende daer in, en weet hoe lange,

 

In zwaren gepense, in zwaren bedwanghe,

 

Om die scade die hi hadde ontfaen.

 

Dit ghesciede oec, sonder waen,

 

Doe men screef ons Heren jaer

50

M CC ende L, vorwaer,

 

Ende in³⁾............

1) D.i. ware, dus ware het dat hij, of indien hij enz.

2) D.i. hoe zij voer, de gewone Mnl. uitdrukking. Verg. het Lat. quid ageret.

3) Vinc. Acta sunt hec anno Domini MCCL, regni vero Ludovici XXIIII. - Men vulle dus aan:

Ende int XXIIIIste jaer, sekerlike,
Van den coninc Lodewike.

Van sinte Peter den Predicare. XLI.

In desen tiden was oec mede,⁺

Van Melane geboren der stede,
Sinte Peter, die Predicare was,
Als ic van hem nu oec las,
Die vele leringe ende mirakel dede,
Ende dien Innocencius oec mede,
Die paus, canoniseerde ende boot
Sine solempniteit groot⁴⁾;
Ende sine vite ende sijn leven
Heeft dese Innocencius som bescreven.

Dese Peter was van Lombaerdien gheboren,

Ende in der Predicare ordine vercoren,
Ende wel XXX jaer die ordine helt.⁺
In kersten gelove mit groter gewelt
Leerdi ende helt so vaste,
Datten nie yement so verlaste,
Dat hi hem wilde verledigen yet
...................⁵⁾
In vasten ende in vieren mede
Was hi altoos wel gerede:
Ghene vasten en mocht hem deren.
Alle sonde condi wel weren;
Maget ende reyne was hi mede
Beide van live ende van zede.
Van prediken wort hi geen tijt
Moede⁶⁾, des wel seker sijt,
Noch van biechten ongelet.
Niement sciet van hem oec met,
Al quame hi ongetroost tot heme,

+ Vinc. B. XXXII. c. 103. ±

4) Vinc. Quem et papa Innocentius, huius nominis quartus, ... canonisavit.

+ f.

5) Blijkens het rijm en den zin ontbreekt hier een regel. Men zou b.v. aldus kunnen invullen:

Te doene el dan God behiet.

Bij Vinc. is dit alles veel breeder omschreven, zoodat geene vergelijking der uitdrukkingen mogelijk is, doch daar wordt o.a. gezegd: nee mentis habuisse nec corporis corruptelam, et nullius mortalis criminis sensisse contactum. - In vs. 16 heeft het Hs. Dat en.

6) Hs. Moe, doch die zamengetrokkene vorm was in Velthem's tijd nog onbekend. Verg. Proeve van Mnl. Taalzuiv. bl. 3 en 57.

[p. 423]

30

Hi sciet van hem, als ict verneme,

 

Wel getroost ende wel te gemake.

 

Te Meylane, in ware sake,

 

Was hi gemaect prior na das,

 

Dat hi node was.

35

Daer na wort hi gesent oec mede

 

Om te prediken in elke stede

 

Van den paeus, daer quadien waren,

 

Die ketterien plagen, twaren.

 

Ende van dien wart een op hem erre

40

Ende verbolgen; daer na sonder merre

 

Vermordi den goeden man,

 

Die vriendelic te hem sprac an:

 

‘Vrient, du doest nu dine zede:

 

God vergheefti! ic vergeefti mede.’

45

Doe lovedi Gode ende dancten daer.

 

Doe seidi dit versekijn daer naer:

 

‘In manus tuas, Domine!’

 

Ende doe tvers geseit was, min no me,

 

Gaf hi Gode daer den gheest.

50

Entie ghene, hebic verheest,

 

Diene dode, wart daer na gevaen,

 

Ende grote pine wart hem gedaen,

 

Ende geslegen ende na gegeven

 

Enen grave, die hem tleven

55

Nam, ghelijc dat men was

 

Sculdich te doene, sijt seker das.

 

Ende desen Peter, desen martelare,

 

Vant men leggende oec daer nare

 

Bloeyende gelijc ere rose,

60

Als of hi hadde ghene nose¹⁾,

 

Ende hi also geslapen hadde nu.

 

Doe nam men daer, dat segic u,

 

Ende brochten voort van dier stede

 

Tot daer men graven soude mede.

65

Eer men groef, over waer,

 

Dedi miraclen openbaer.

1) Hs. none, doch nose wordt door het rijm en den zin als de ware lezing aangewezen.

Van sinen miraclen na sine doot. XLII.

Een edel man hadde enen zone,⁺

Ende in die kele was die gone
So vreselike starc geswollen zwaer,
Dat hi wort en conde gespreken daer,
Noch verswelgen dat hi at²⁾.
Ende daer dese quam ter selver stat,
Daer men den sant ter erden dede³⁾,
So nam dese van begerlichede
Sine cappe om sinen hals,
Om dies men daer was gemals⁴⁾;
Van sinen goeden leven na dat⁵⁾
Wert die genesen ter stat.

Oec een edel man, een here⁶⁾,

Hadde dat torsioen oec sere,
Dat hi waende sterven wel.
Het wort hem so starc ende so fel,
Dat hi niene conde gerusten,
So dat hem stervens begonde te lusten.
Ende hi dede daer na, als hi vernam
Van diere niemare die hem quam,⁺
Die cappe halen van desen man.
Ende also zaen als si hem quam an,
Leidise op sinen buuc gereet,
Ende hem quam an een groot zweet,
Ende II grote gaerde worme,
Die elc waren van meniger vorme,

+ Vinc. B. XXXII. c. 104. i.

2) Vs. 1-5 zijn in het Hs. naauwelijks leesbaar en niet dan met moeite te ontcijferen. De twee eerste woorden van vs. 3 zijn door ons bij gissing ingevuld. Vs. 1-12 bij Vinc. Cuiusdam etenim nobilis filium, pre nimio et horribili totius gule tumore nec loqui nec spirare valentem, levatis ad Deum manibus et crucis in eum facto signaculo, illoque accipiente illius capam et infirmo supponente, loco sanavit.

3) Bij Vinc. is dit mirakel door den Heilige nog bij zijn leven verrigt. Zie de vorige aant.

4) De zin schijnt te zijn: ‘hij nam om zijnen hals de kap van den Heilige, om wien men daar dapper in de weer was, met wien men daar druk bezig was.’ Gemalsch, dat tot dusverre nog niet juist verklaard werd, beteekent druk bezig, dapper in de weer: zie de voorbeelden in Dr. Jonckbloet's gloss. op Reinaert (op Malsc), waar echter de verklaring ook niet geheel juist is.

5) Dit vers luidt vrij onverstaanbaar; doch alles komt in orde, door goeden leven in groten evele te verbeteren, gelijk Velthem zeker geschreven heeft.

6) Bij Vinc. is het dezelfde edelman, die in vs. 1 genoemd is, en wiens zoon eerst genezen was. (Idem quoque nobilis, cet.).

+ g.

[p. 424]

 

Quamen hem uut ter kelen zaen¹⁾,

 

Ende hi wort genesen, sonder waen.

 

Enen jongelinc genas hi met²⁾,

30

Dien den bant der tonghen let,

 

Dat hi niet spreken conde;

 

Ende hi dede sinen vinger ter stonde

 

In sinte Peters cappe vorwaer,

 

Ende stac sinen vinger daer naer

35

In sinen mont an sine tonge.

 

Daert anhorde oude ende jonge,

 

Sprac hi wel ende volcomelike,

 

Overmits Gods macht van hemelrike.

 

Doe dese dus begraven was,

40

So hingen lampten, als ict las,

 

Boven sijn graf, diene waren niet

 

Onsteken, alsmen dicke siet.

 

Alsmen ten lampten soude gaen,

 

Vant mense daer onsteken saen

45

Van hem selven, dat verstaet.

 

Dus bleven si bernende, hoe dat gaet,

 

Tot dat Gods dienst was gedaen:

 

Doe ghingen si selve uut saen.

 

Dier mirakelen menich ene

50

Ghescieden daer oec na tghene.

1) Vinc. mox vermem quendam duo habentem capita et pilorum densitate villosum evomuit. - Met gaerde in vs. 25 is blijkbaar gehaerde bedoeld, beantwoordende aan de cursief gedrukte Latijnsche woorden. Verg. geel, bagen, boef, voor geheel, behagen, behoef, enz.

2) Vs. 29-38. Vinc. Cuidam iuveni muto, immisso digito in os eius, sue lingue soluto ligamine, beneficium loquele concessit. - In vs. 30 te lezen: Dien die bant. Vs. 32 en 33 heeft de vertaler er bij verzonnen.

Noch van sinen miraclen. XLIII.

⁺ Een was mit andren lieden geseten

Ter tafele, daer men soude eten,
Ende horde seggen daer in spraken
Van desen man heilige saken.
Doe hat den ghenen onwaert,
Ende wederseide dit ter vaert;
Ende mittien hi in sinen mont stac
Een morsiele, doe hi dit sprac,
Ende dat bleef hem daer stekende zaen,
Dat niet vorder en wilde gaen,
Noch achterwaert en condijs niet
Uutgetrecken, wals gesciet.
Ende doe hi dit dus gevoelde daer,
Wart hi tongemake zwaer,
Want hire pine om doghede:
En bescoot niet wat hi pogede.
Doe hi dit sach, sprac hi saen
Sine biechte ende dede verstaen,
Hoe hi aldus hadde gesproken³⁾:
‘Dese sanct heeft hem nu gewroken
Over mi, dat weet ic wale.
Nemmer en valt mi sulke tale,
Dat ghelove ic nu desen sant.’
Ende hi wort genesen thant.

Een wijf die al vol waters was,

Quam te sinen grave na das
Ende bat daer vroudelike⁴⁾, twaren,
Mit devocien ende in groet begaren,
Dat si gecrigen mochte gesonde:
Ende si wort genesen op die stonde.

Een wijf oec die was beseten⁵⁾

Mitten quaden gheest vermeten,
Ende mit groten wonderlichede
Haer geliet in elke stede;
Ende dese mertelare⁶⁾ gereet
Mit enen bloedene, godweet,
Dedi die viande uut comen daer,
Ende si wort saen genesen daer naer.

Die mitten rede waren bevaen

+ Vinc. B. XXXII. c. 104. m.

3) De man, met het brok in de keel belemmerd, kon bezwaarlijk spreken. Bij Vinc. doet hij zijne gelofte, vrij wat eigenaardiger, infra se, bij zich zelven.

4) Er schijnt vroudelike te staan, doch de vier eerste letters zijn naauwelijks leesbaar. Zeker staat er niet vromelike, gelijk men naar het hedendaagsch taalgebruik alligt gissen zou. Ook groet in vs. 28 is twijfelachtig. Vinc. Hydropica quedam mulier, ad locum passionis ipsius auxilio Dei perveniens, fusa ibi oratione, sanitatem integram mox ipsa recepit.

5) Men vatte die hier niet als relatief, maar als demonstratief op. De zin is: ‘Eene vrouw was’ enz.

6) Hs. mertelie, doch de verbetering wordt duidelijk aangewezen door de woorden van Vinc.: Obsesse [l. Obsessas] quidem a demonibus longo tempore mulieres martyr ipse, deiectis illis cum multo sanguinis vomitu de corporibus, liberavit.

[p. 425]

40

Of mitten lancevel, sonder waen,

 

Of van tantzweringe mede,

 

Die genasen daer gerede¹⁾.

 

⁺ Een was die van ere zwere

 

Hadde gehadt grote dere,

45

So dat hem vele gate bleven

 

Al om sinen vinger beneven;

 

Ende hi ghinc op zijn graf aldaer,

 

Ende stac sinen vinger daer naer

 

In sijn graf: ende op der stede

50

Wort hi daer genesen mede.

 

Een kint dat mit zwaren ongemake

 

Was bevaen, na dese sake

 

Brocht men dat kint ten sant²⁾,

 

Dat op die doot was altehant.

55

Also saen alst die erde, vorwaer,

 

Vanden grave gegreep aldaer

 

Ende die stac in sinen mont,

 

Wort dat kint aldaer ghesont.

 

Ende van die miraclen, die hi dede,

60

Doe men dat gevreeste mede

 

Onder die quade heresien,

 

Quamer vele van hare pertien,

 

Om dit te scouwen, godweet,

 

Ende worden daer gelovich gereet.

65

Wat sal icker meer of spreken nu?

 

Ghene siecheit, segic u,

 

Die men hebben mochte, vorwaer,

 

Ende quam hi tesen sant daer naer,

 

Opdat hijs goet gelove wan,

70

Hi wort genesen, wast wijf of man.

 

Inden Meye³⁾ starf hi, vorwaer,

 

Dat si der werelt openbaer.

1) Vinc. Febres expulit, languoresque curavit plurimos et diversos.

+ h.

2) De constructie loopt niet los, en daardoor is de zin naauwelijks verstaanbaar. Men zou des noods kunnen volstaan met dat in vs. 51 weg te laten en dan achter bevaen eene komma-punt te plaatsen. Doch vermoedelijk zijn een paar verzen weggevallen. Vinc. Quidam puer ex casu gravissimo sic oppressus, ut motu et sensu penitus destitutus tanquam mortuus defleretur, mox apposita terra suo peetori, sacro eiusdem martyris cruore contacta, incolumis exsurrexit. - Men zou b.v. aldus kunnen invullen:

Een kint hadde enen val gedaen
Herde zware, hebbic verstaen,
So dat mit zwaren ongemake
Was bevaen; na dese sake enz.

In vs. 55 heeft het Hs. als, voor alst, gelijk de zin eischt.

3) Onjuist vertaald. Vinc. III Kal. Maii, dus den 29 April, op welken dag de Kerk dan ook de gedachtenis van dezen Heilige viert.

Hoe die coninc van Vrancrike te lande trac, ende hoe langhe die werelt ghestaen heeft. XLIIII.

In desen tiden, weet vorwaer,⁺

So hadde geregneert XXIIII jaer
Die coninc Lodewijc van Vrancrike;
Entie paus oec dier gelike,
Innocencius die vierde,
Die de heilige kerke antierde,
Hadde geregneert II jaer;
Entie keyser Vrederic, vorwaer,
Hadde XXXIIII jaer ghewesen
In skeysers state oec voer desen;
Ende doe men oec screef ons Heren jaer
M CC ende L, vorwaer⁴⁾;
Ende van dat die werelt wort gemaect,
Onse God na hem gesaect⁵⁾,
So is leden VIm jaer
CCCC ende XLIX⁶⁾, vorwaer⁷⁾.⁺

+ Vinc. B. XXXII. c. 105.

4) De cijfers zijn niet alle naauwkeurig. In de uitgave van Vinc. wordt het jaar 1244 genoemd (ofschoon de gebeurtenissen van 1250 reeds verhaald waren), en, in overeenstemming daarmede, het regeringsjaar van Lodewijk IX op 18, van Innocentius IV op 2, van Frederik II op 33 gesteld. Velthem, die te regt 1250 noemt en bij Lodewijk het getal 18 in 24 verandert, had dan ook bij Innocentius 7 of 8, bij Frederik 38 of 39 moeten zetten. - In het Hs. is in vs. 7 het cijfer twijfelachtig: het is onzeker, of er II of V staat.

5) Deze twee verzen leveren geen gezonden zin op. Men zal waarschijnlijk moeten verbeteren:

Ende van dat die werelt hevet gemaect
Onse God ende na hem gesaect,

d.i. ‘sedert God de wereld geschapen en tot zich getrokken, aan zich verbonden, heeft.’ Over saken, na hem saken, zie Dr. De Jager's Archief, D. II. bl. 131-144.

6) Vinc. (annus) sextus millesimus CCCCXLII.

7) Hier eindigt het Speculum van Vincentius. In de uitgave van 1494 staat het volgende onderschrift: Hactenus Vincentii historia. Que vero sequuntur usque in tempus currens, anni videlicet MCCCCXCIIII, ex Cronica Nova sunt addita. - Dit is dus een bijvoegsel van veel lateien tijd dan het jaar 1315, waarin Velthem dit slot der Vierde Partie bewerkte. Hier derhalve is zijne taak als vertaler afgeloopen. Het is waar, in de Vijfde Partie (Sp. Hist. B. I. c. 4-20) heeft hij nog de vertaling van een vroeger gedeelte van Vinc. ingelascht; maar voor 't overige begint hij van hier af zelfstandig te verhalen.

+ Einde van Vinc.

[p. 426]

 

Doe dese tijt leden was, godweet,

 

Die hier dus bescreven steet,

 

Entie sekerheit bleef also gestade,

20

Daer ic hier voren gewach of dade,

 

Van den lande van Jherusalem,

 

So keerde die coninc ende mit hem

 

Alle sine baroene thande

 

Van Surien tharen lande.

25

Die XXste¹⁾, dat segic u,

 

So quamen daer te lande nu

 

Van die over zee waren gevaren.

 

Daer of waren droeve, twaren,

 

Die daer haer vriende hadden gelaten,

30

Som in haren quaden staten,

 

Als die hare wet ofghingen,

 

Ende daer ane en is gheen verdingen

 

Dat si mogen te lande comen,

 

Ende ooc die de doot hebben genomen.

35

Dies was menich sekerlike

 

Droeve nu in Vrancrike,

 

Als gheen wonder was, en trouwen.

 

Dus waren oec droeve sere die vrouwen,

 

Die daer hare manne hadden verloren;

40

Ende som lieten si oec sincken den toren,

 

Ende namen enen andren man.

 

⁺ Ic late hier of die tale dan,

 

Ende sal u vort, sonder waen,

 

Van Menfroet doen verstaen.

1) D.i. ‘Een twintigste gedeelte.’ De eerste helft van dit en het volgende vers is in het Hs. moeilijk leesbaar.

+ II a.

Van Menfrote ende van sinen vader. XLV.

In desen tiden quam Innocent,

Die paus, ende gaderde een convent
Van vromen lieden mit sinen genoten,
Ende voer in Poelgen tot Menfroten,
Om te winnen tlant al voort,
Datter heiliger kerken toe hoort.
Maer Menfroet verwaerde tlant,
Ende liets der kerken niet in hant.
Dese Menfroet was Vrederics zone.
Dese Vrederic was oec die gone
Die desen wan, als ict belie,
An smercgraven dochter van Lombaerdie:
Een edel man wast vorwaer.
Dese Vrederic begherde openbaer
Scone wijf, edel ende rike,
Ende daer na stont hi sere sekerlike
Altoos, om dat hi daer mede here
Waende bliven vorwaert mere
Mitten kindren die hire an wan.
Hine begherde gene dine, die man,
Dan here te sine boven al dat leeft
Biden kindren die hi bejaget heeft,
Ende waende trike wel behouden.
Hi was oec groot clerc gescouden,
Hi conste alrehande tale wel,
Maer hi was wantrouwel ende fel.
Scone sprac hi ende oec wale,
Ende hier mede waendi altemale
Regneren ende behouden tlant
Jeghen elkerliken viant.
Maer die aventuren si sijn wander:
Die man penst, ende God een ander²⁾.
Die aventuren sijn sonderlinge,
Sine laten niet lange staen die dinge,
Sine laten die heerscapien nie gheduren.
Na scone weder coemt dat sure,
Ende na dat lelike coemt scone.
Dus coemt oec den heerscapien te lone;
Want als si wanen zijn ten besten,
Vallen si neder in der vesten.
Dit siet men alle dage gescien:

2) D.i. ‘De mensch overlegt, maar God (besluit) iets anders.’ - Een ander, hetzelfde als iet el, iets anders: zie Carel e. Eleg. vs. 995, Theoph. vs. 112, Maerlant, Sp. Hist. P. I. B. v. c. 5. vs. 6, B. viii. c. 47. vs. 26, P. IV. B. ii. c 66. vs. 100, Rijmb. vs. 20503, enz. Verg. Benecke, Mhd. Wörterb. D.I. bl. 36 ^b.

[p. 427]

 

Hier op soudewi alle besien.

 

Dese Vrederic jeghen die kerke hem sette

 

Ende jeghen alle hare wette;

45

Daer om viel hi in die scende

 

Ende quam tot enen quaden ende.

 

Des gelijcs was oec Menfroet:

 

Hi dede der kerken groten noot,

 

Daer mede slachti wel den vader.

50

Dese hadde Poelgen onder hem algader,

 

Ende sette hem jeghen die kerke mede,

 

Waer hi mochte in elke stede;

 

Ende sinte Peters goet van Romen,

 

Waer dat hijt mochte begomen,

55

Dat helt hi op al tenen gader.

 

Daer om balch hem onse erdsce vader,

 

Die paus van Rome, ende hadde gerne,

 

Haddi geconst, bestaen te werne;

 

Maer hine conste niet comen te voren.

60

Nu seldi hier of een luttel horen.

Hoe die paeus Karel van Vrancrike onboot om Menfroets wille. XLVI.

Doe Innocencius doot was,

Die paus daer ic hier voren of las,
Wort gecoren daer een ander,
Entie wort geheten Alexander,
Int jaer ons Heren XII^C
+ Ende LIII. Dese heeft besondert
Een groot here; maer hets al niet,
Sine conden gedoen geen verdriet
Menfroet, want hise al
Verjagede van daer, groot ende smal,
Ende vincse som ende sloech doot.
Dus bleef hi noch een here groot.

In desen tiden was oec twest

Onder die princen van Almaengen gevest,
Om te kiesen enen coninc.
Die enen coren na dese dinc
Alfonsuse van Spaengenlant;
Die ander coren daer na thant
Ritsaerde van Cornuaelgen.
Hier om quamen si ter bataelgen:
Doe si striden souden doen,
Nament op die baroen.
Dese Ritsaert broeder was
Des conincs van Engelant, sijt seker das,
Ende was scone ende coene.
Dus bleef noch onder die baroene
Dat conincrike van Almaengen
Staende in deser calaengen.

In desen tiden Alexander starf,

Die paus, ende men verwarf
Enen Fransoys van Troys der stat,
Die vierde Urbaen. Dese besat
Den stoel te Rome, ende hi began
Weder te orlogen op dien tyran,
Menfroet, die nam der kerken goet,
Ende die oec nu wederstoet
Die Gulfen¹⁾ ende hadse alle verdreven,
Haer goet genomen ende haer leven,
Ende sinte Peters patrimonie mede.
Dese²⁾ ordinierde die paus gerede,
Dat grave Karel, des coninx broeder
Van Vrancrike, die was behoeder
Van Provencien ende daer of grave³⁾,
Die paus boet hem tere gave
Cycilien ende Poelgen mede,
Mocht hijt nu gewinnen ter stede
Op Menfroet den tyran.

In desen tiden sach men oec an

Ene comete, sonder waen,
Die wonderlike was gedaen,
Ende was gestert al omme, twaren,
Ende warp grote raeyen uut daer naren.

Int selve jaer starf Urbaen,

Die paeus, ende daer mede saen
Wert daer gecoren een Clement,

+ b.

1) Hs. Gulsen. Elders worden de Guelfen bij Velthem Gelfen of Gelften genoemd.

2) Men leze: Des, daarom.

3) Hier schijnt een paar verzen te ontbreken. Althans de zin loopt niet los; het praedicaat (‘over zoude komen,’ of iets dergelijks), dat bij het subject behoort, blijft achterwege. Doch misschien heeft Velthem, wiens stijl in zuiverheid hoogst ongunstig bij dien van Maerlant afsteekt, zich hier met een anacoluthon beholpen, door in vs. 44 den zin te hernemen met eene andere constructie dan waarin hij was aangevangen.

[p. 428]

 

Int jaer ons Heren, alsment kent,

 

M ende CC mede

 

Ende XLIIII¹⁾ oec gherede.

1) Lees: LXIIII, of liever nog: LXV. Clemens IV werd Paus in 1265.

Hoe Karel Menfroet doot sloech ende tlant van Poelgen wan. XLVII.

Die paus Clement heeft oec ontboden

Karel van Vrancrike om die noden,
Die Menfroet der heiligher kerken dede,
Ende boot hem oec dat selve mede
Dat hem die ander paeus boot,
Mochti bescermen van der doot²⁾
Die heilige kerke van dien tyran.
Karel dit stoulelike vinc an³⁾
Overmids die hulpe, dat verstaet,
Van den coninc diere hem toe gaf raet,
Sijn broeder, ende oec die baroene
Van Vrancrike, die hi tsinen doene
Hadde gereet. Dus voer hi dane
Al ter zee, na minen wane,
Te Rome waert als een deghen.
Sijn volc is al te lande getegen⁴⁾,
⁺ Dat hem volgede ende helpen soude;
Maer hi voer voren om dat hi woude
Daer hem gadren, ende oec mede
Om dat hi wille alle die stede
Bidden ende helpen eyschen
In alle die lande, die hi gevreschen
Conste die Menfroete haten.
Aldus sochte hi sine baten.
Te Romen was hi wel ontfaen,
Ende onboot ende bat zaen
Alle die lande⁵⁾ dat si quamen,
Dies blide waren doe sijt vernamen,
Ende quamen alle ende volchden den here
Te Poelgen waert, dit was zijn ghere.
Daer vacht hi jegen Menfrote,
Die daer jeghen brochte ene rote
Van lieden die ontsienlijc waren.
Karel en liet hem niet vervaren,
Ende vacht enen bitterliken strijt.
Daer wart gevochten mit groten nijt,
Doch verwan Karel int ende,
Ende Menfroot bleef in die scende
Doot geslagen, ende sijn volc ondaen.
Karel wart daer coninc gedaen
Van den pacus mit groter eren,
Doe men screef dat jaer ons Heren
M CC XLV⁶⁾ mede.
Tlant van Poelgen entie stede
Ende Cecilien mede tlant
Helt hi van des paus hant,
Ende sinte Peters patrimonie met
Heefti daer te punte geset,
Entie papen oec entie clerke
Ende mede die heilige kerke
Setti in haren state gereet.
Dus nam Menfroet ende gereet.

2) Denkelijk aldus te verbeteren:

Mochti bescermen in der noot.

3) Hs. Karel die dit enz. Doch de constructie van den zin eischt de weglating van die.

4) Merkwaardig, eene taalfout, die thans aan de orde van den dag is, hier reeds bij Velthem te vinden: de verwarring van getegen en getogen, dat hier alleen te pas komt. Het rijm bewijst, dat de fout van Velthem zelven af komstig is.

+ c.

5) Des noods laat dit lande zich verdedigen, voora in verband met vs. 20-23. Toch is het, voor de juistheid der uitdrukking, veel waarschijnlijker, dat Velthem geschreven zal hebben: Alle die baroene.

6) Lees: MCCLXVI.

Hoe Coenraed jegen Karel vacht, ende hoe hi doot bleef in den strijt. XLVIII.

In desen tiden, dat verstaet,

So was Menfroets neve Coenraet⁷⁾
In Almaengen machtich sere,
Als ic u seide ooc voort ere.
Hi vernam dat herde zaen,
Hoet mitten neve⁸⁾ was vergaen,
Dien Karel hadde geslagen doot,

7) Niet Coenraad IV - van wien Manfred de (bastaard)broeder was -, maar zijn zoon Conradijn wordt hier bedoeld.

8) In vs. 2 staat neve te regt, maar hiep had het oom behooren te wezen. Conradijn was de neef van Manfred, maar Manfred de oom van Conradijn.

[p. 429]

 

Ende¹⁾ Poelgen besat als een here groot.

 

Vergaderdi²⁾ in Almaengen saen,

10

In Chyosen³⁾, in Tusscanen, sonder waen,

 

Ende uut Lombaerdien met

 

Quam hem helpe al ongelet,

 

Ende [es] oec tot Romen comen,

 

Daer men sijns ware heeft genomen⁴⁾,

15

Ende was daer herde wel ontfaen

 

Ende eerlike van den ghenen saen,

 

Die daer te voren hadden gewesen

 

Mitten oudervader⁵⁾ voer desen.

 

Dus trac hi henen te Poelgen waert,

20

Ende Karel quam hem jegen ter vaert

 

Tot ere stat, hiet Talgecroot⁶⁾.

 

Daer⁷⁾ was die wijch starc ende groot,

 

Want daer waren in beiden siden

 

Die beste ridders die mochten striden;

25

Want in deen side waren dAelmanne,

 

In dander side die Fransoyse danne

 

(Dit waren die beste vechters, godweet,

 

Die in die werelt waren, lanx ende breet),

 

Ende Coenraed hadde meer liede

30

Dan Karel dede. Nochtan gesciede

 

II ridders die mit Karel waren,

 

Dat si die ander scare doervaren,

 

Ghelijc als twe lewen fijn.

 

Si dadent den vianden in schijn,

35

⁺ Dat al gesconfiert was.

 

Ende Geraed van Valeri⁸⁾, alsict las,

 

Was die een die mitter hant

 

Al sconfierde, ende Cambricant

 

Hiet die ander diet so dede,

40

Dats Coenraed quam in pijnlichede;

 

Want Coenraed wart daer gevaen,

 

Van Oostrike die hertoge saen,

 

Ende ander hoge princen mede

 

Worden gevaen ende onthovet ter stede.

45

Dus voer te niete al Vredericsgheslachte,

 

Dat men wilen so mogende achte,

 

Dat al dwanc dat Roemsce rike.

 

Nu eist comen dus haestelike

 

Te niete overmids desen doene

50

Van Karel, den stouten baroene,

 

Diese alle sconfierde hier ende daer

 

Ende lietse nyewer geduren een haer,

 

So datter en bleef struuc no saet,

 

Daer yet of te gewagen staet.

55

Robrecht⁹⁾, die oec hadde te wive,

 

Een stout¹⁰⁾ van sconen live,

 

Des coninx dochter van Cecile,

 

Dese Robrecht was een wile

 

Mit Karel ten stride, sinen zweer,

60

Daer hi bejagede prijs ende eer,

 

Daer men jegen Menfroyt street

 

Ende jegen Coenrade ooc, godweet.

 

Al was hi jonc, hi deet daer wale.

 

Hier na suldijs horen tale

65

In die vijfte pertie¹¹⁾, sonder waen,

 

Hoe hem sine saken sullen vergaen.

1) Ende hier weder relatief gebezigd, voor Die. Verg. bl. 387, aant.⁵⁾.

5) Hs. oudenvader; doch Frederik II, de grootvader van Conradijn, wordt hier bedoeld.

2) Dit hangt grammatisch niet meer met den vorigen zin te zamen. Men zou dus moeten lezen: Hi vergaderde. Doch ook het object, dat bij dit werkwoord behoort, wordt niet uitgedrukt; de zin gaat terstond in eene andere constructie over. De beide onnaauwkeurigheden laten zich opheffen, door aan te nemen dat tusschen vs. 8 en 9 een paar verzen ontbreken, waarvan de zin moet geweest zijn: ‘Allen die zijne partij toegedaan waren (vergaderde hij enz.).’

3) D.i. Chiozza of Chioggia.

4) Hs. vernomen, doch natuurlijk is ware nemen bedoeld, d.i. acht geven, opmerkzaam zijn, oplettendheid bewijzen.

5) Hs. oudenvader; doch Frederik II, de grootvader van Conradijn, wordt hier bedoeld.

6) Verbastering van Tagliacozzo, de plaats waar Conradijn in 1268 door Karel van Anjou werd verslagen.

7) Hs. D⁹ d.i. Dus, in plaats van D' d.i. Daer.

+ d.

8) De naam was Erard de Valéry: zie het verhaal van den slag van Tagliacozzo bij Von Raumer, Geschichte der Hohenstaufen, D. IV. bl. 519 vlgg. Van den anderen ridder, door Velthem Cambricant geheeten, is daar niets te vinden.

9) Robert de Béthune, later (1304-1322) Graaf van Vlaanderen, schoonzoon van Karel van Anjou.

10) Een stout, als subst. staande. Verg. bl. 4, aant. Dit hangt grammatisch niet meer met den vorigen zin te zamen. Men zou dus moeten lezen: Hi vergaderde. Doch ook het object, dat bij dit werkwoord behoort, wordt niet uitgedrukt; de zin gaat terstond in eene andere constructie over. De beide onnaauwkeurigheden laten zich opheffen, door aan te nemen dat tusschen vs. 8 en 9 een paar verzen ontbreken, waarvan de zin moet geweest zijn: ‘Allen die zijne partij toegedaan waren (vergaderde hij enz.).’

11) Verg. Velthem in de Vijfde Partie, d.i. in zijn Sp. Hist., B. II. c. 33 vlgg.

Van den coninc Lodewijcs doot, die goede here. XLIX.

Dese Karel was Lodewijcs broeder,

Die dus wort der kerken behoeder,

[p. 430]

 

Des goets coninx van Vrancrike,

 

Daer ghi of horet dier gelike,

5

Hoe hi hier voren te lande quam

 

Van over zee, als ict vernam.

 

Nu wil ic u echt seggen vort,

 

Hoe hi die zee voort becoort.

 

Doe die vrede uut was saen,

10

Daer ic hier voren of dede verstaen,

 

Nam hi dat cruce anderwerven,

 

Ende wilde om onsen Here sterven,

 

Ende beval Philips sinen zone

 

Sijn conincrike oec na tgone,

15

Ende voer wech doe over mere,

 

Ende belach Thunus¹⁾ mit groten here.

 

Daer quam hem een siecheit an,

 

Dier hi ontgaen niene can;

 

Dus starf hi in dat here daer

20

Heilichlike, overwaer.

 

Sijn conincrike bleef na tgone

 

Philips, sinen outsten zone,

 

Die hem te coninc dede wien zaen.

 

Sijn moeder oec, hebbic verstaen,

25

Was des goets graven kint

 

Van Provensen, alsment vint.

 

Si hadde oec III coninginnen

 

Te sustren, als wijt kinnen:

 

Deen hadde van Engelant Henrike;

30

Dander Ritsaert dier gelike,

 

Die Almaengen hadde ene wile;

 

Die derde die coninc van Cecile,

 

Karel, die Vrederix geslachte

 

Dus onterft hadde mit machte.

35

Nu is Philips te coninghe ghewiet,

 

Ghesacreert ende gebenediet,

 

Ende heeft oec huwelijc gedaen

 

Aen een jonfrouwe, sonder waen,

 

Van Arragoen des coninx kint²⁾,

40

Die waert was ende sere gemint⁺

 

Int eerste van hare coemste, godweet;

 

Maer daer na wort si leet

 

Om saken die gescieden hare,

 

Die ic niene wil openbare

45

Seggen nu teser stont,

 

Maer sal u werden noch wel cont

 

In die vijfte pertie al,

 

Wat haer gesciede, groot ende smal³⁾.

 

Haer moeder was van Ongerie

50

Des coninx dochter⁴⁾, entie vrie

 

Entie heilige sinte Elsbeen

 

Was haer suster⁵⁾, die beter sceen.

 

An deser vrouwen wan Philips kinder,

 

Die some hadden groten hinder,

55

Als ic u tellen sal ende lien

 

Hier na inder vijfter paertien⁶⁾.

1) Hs. thuus. De spelling Thunus, voor Tunis, is ook die van Maerlant: zie P. I. B. i. Prol. vs. 23.

2) T.w. met Isabella, dochter van Koning Jacob I van Arragon.

+ e.

3) Hier is Velthem geheel in de war. Wat hij in vs. 39-48 bedoelt en waarover hij dan ook in de Vijfde Partie breeder uitweidt (Sp. Hist. B. II. c. 40 vlgg.), betreft niet de eerste vrouw van Philips III, Isabella van Arragon, maar zijne tweede echtgenoote, Maria, dochter van Hertog Hendrik III van Brabant, die door Pierre Labrosse beschuldigd werd, den voorzoon van haren gemaal te hebben omgebragt.

4) Dit geldt weder van de eerste vrouw, Isabella. Koning Jacob I van Arragon was in tweede huwelijk getrouwd met Violante, dochter van Koning Andreas II van Hongarije, en zuster derhalve van de H. Elisabeth. Uit dit huwelijk was Isabella gesproten.

5) T.w. de zuster van deze, d.i. van hare moeder, niet van haar zelve. De H. Elisabeth was de zuster van Violante, de moeder van Isabella. Verg. de vorige aant.

6) De oorlogen van Philips IV, Koning van Frankrijk, zoon van Philips III, behandelt Velthem in het IV^e Boek van zijnen Sp. Hist.

Van dinghen die gescieden. L.

In des goets Lodewijcs tiden

So gescieden vele striden
In Brabant ende werringe groot,
Voer sine tijt ende na sine doot,
Dat ic som wil doen verstaen,
Na dat die croniken togen zaen.

Henric, die oude hertoghe,

Hadde menich groot orloge
Jeghen keyser Henrike
Ende jegen Lodewijc des gelike⁷⁾,

7) Hendrik I van Brabant heeft, gelijk bekend is, een zwaren twist gehad met Keizer Hendrik VI, ter zake van het bisdom Luik; maar van eenen strijd tegen eenen Lodewijk, wien dan ook, staat nergens iets geboekt. En welke Lodewijk zou hier, in 1212, bedoeld kunnen zijn? Ongetwijfeld schuilt in dien naam eene fout: de volgende woorden: Dat hi oec wan - hire scade in dede - en vooral die stede - toonen duidelijk, dat hier geene spraak is van een persoon, maar van eene stad. Men leze:

Ende jegen Ludeke des gelike,

en alles is in orde. Verg. vs. 15 vlg. De hevige strijd tegen Luik is de hoofdgebeurtenis in Hendrik's regering. Verg. Brab. Yeesten, B. IV. vs. 477 vlgg.

[p. 431]

 

Dat hi oec wan mitten sinen,

 

Dat hem namaels quam te pinen,

 

Want hire groten scade in dede,

 

Doe hi gewonnen hadde die stede.

15

Daer om niet lanc daer naer

 

Quamen die van Ludike, vorwaer,

 

Te Montenake¹⁾ mit groten here,

 

Ende daden dien van Brabant groten dere,

 

Want sire vele sloegen doot,

20

Ende van Lueven ende haer conroot

 

Bleven daer al in den strijt,

 

Ende doe screef men ter selver tijt

 

M CC ende XII jaer.

 

Dese Henric bleef doot daer naer

25

Te Colen in die goede port,

 

Ende was te Lueven brocht vort,

 

Ende Henric wort hertoge, zijn zone:

 

Stout ende vrome was die gone.

 

Henric nam ene Marie te wive:

30

Na dat ic die waerheit scrive,

 

So was si Philips dochter mede,

 

Die coninc was van Rome der stede,

 

Ende Vrederic die oude was sijn vader,

 

Die Almaengen hadde algader.

35

Dese Maria droech een kint,

 

Dat Henric wort geheten sint,

 

Die derde Henric, als ict las,

 

Die hertoge in Brabant was.

 

Dese wan den hertoge Janne,

40

Den vromen enten stouten manne,

 

Die ten Baren ten spele bleef doot,

 

Dat scade was ende jamer groot.

 

Henric, des Jans oudervader,

 

Die hertoge was altenengader,

45

Die wan Dalem die borch mede,

 

Die noch die hertogen houden gerede²⁾.

 

Doe des Henrix wijf was doot,

 

Dedi huwelijc herde groot

 

Ende nam sinte Elsbenen dochter,

50

Sophien³⁾: vroeder no sochter

 

Sone was vrouwe int hertogenrike.

 

An hare wan hi Heynrike,

 

Die in Doringe is lantgrave.

 

Dese hertoge Henric, daer ic ave

55

Dit scrive, versloech die Stadinge

 

Om hare onwettelike dinge,⁺

 

Ende doe men screef ons Heren jaer

 

M CC XXIIII⁴⁾, vorwaer.

 

Desen hevet die paeus gesent⁵⁾

60

Dat Roemsche rike, dat scone prosent,

 

Ende hi gaft sijnre suster sone;

 

Grave van Hollant was die gone,

 

Dien hi dit prosent gaf voort,

 

Ende coninc Willam geheten wort.

65

Daer na sal ic u doen verstaen,

 

Hoe sine saken zijn vergaen,

 

In die vijfte pertie gemeenlijc⁶⁾.

 

Te Lueven starf dese Henrijc,

 

Ende was te Vileer⁷⁾ begraven

70

Rikelijc mit vele haven.

 

Enen Henric liet hi hem na,

 

Die Brabant hadde, als ict versta,

 

Dien ic niet volprisen can,

 

Ende die wan den hertoge Jan

75

An Adel⁸⁾, der jonfrouwen hoghen,

 

Van Borgongen des hertogen

1) Verg. Brab. Yeesten, B. IV. vs. 504-546.

2) Verg. Brab. Yeesten, B. IV. vs. 821-868.

3) Sophia, dochter van Landgraaf Lodewijk van Thuringen en van de H. Elisabeth. Verg. Brab. Yeesten, B. IV. vs. 803-820.

+ f.

4) Lees: MCCXXXIIII. Verg. Brab. Yeesten, B. IV. vs. 643 vlgg.

5) Verg. Brab. Yeesten, B. IV. vs. 869 vlgg.

6) Aan deze belofte heeft Velthem voldaan in het Eerste Boek van zijnen Sp. Hist.

7) De naam is niet geheel leesbaar : een gaatje in het perkament heeft de i weggenomen. Verg. P. III. B. vii. c. 57. vs. 75, en Brab. Yeesten, B. IV. vs. 891.

8) Hendrik III was gehuwd met Aleide, dochter van Hugo IV, Hertog van Bourgondië.

[p. 432]

 

Dochter, daer kinder mere of quamen.

 

Ic zwige u hier hare namen.

 

Om dat ict hier na vertellen sal,

80

Hare gescienisse, groot ende smal,

 

In die vijfte pertie wale¹⁾,

 

In rime ende in corter tale,

 

Sone wil ict hier vertrecken niet;

 

Want het dinct mi groot verdriet,

85

Dat men een dinc vertrec te dic:

 

Die corte redene dic prise ic.

 

Verstaet men wel die reden mijn,

 

Sone mach si niet te cort zijn.

 

Hier mede maec ic des boex een ende,

90

Op dat jaer ons Heren, als ict kende,

 

M CC L ende zesse

 

Screef men doe, in ware lesse,

 

Doe tboec wart geënt,

 

Dat gemaect heeft broder Vincent;

95

Maer doet in Dietsce volmaect was,

 

Screef men oec, sijt seker das,

 

XIII^C ons Heren jaer

 

Ende XV oec, vorwaer,

 

Op den goeden sinte Stevens dach,

100

Die doe inden Oost gelach²⁾.

1) Aan deze belofte heeft Velthem voldaan in zijnen Sp. Hist. B. I. c. 40 vlgg. en verdere plaatsen.

2) D.i. den 3 Augustus.

Dat ende van der vierder partien. LI.

Hier neemt ende die vierde pertie.

God onse Here ende sinte Marie
Moeten mi vergheven zaen,
Of icker yet in hebbe misdaen.
Dies bidde ic den Vader, diet maecte al,
Ende, als hi wil, ontmaken sal,
Enter Moeder diene droech,
Den Zone, die mit pinen genoech
Die werelt verloste, die verloren
Was eer hi was gheboren,
Dat si mi bringen moeten daer,
Sonder verdriet ende sonder vaer,
Na dat corte leven mijn,
Ter eweliker bliscap sijn. - Amen!

Ay, Here God! gedinct oec mede

Die mi dit boec dichten dede.
Dat si ter bliscap come naer.
Dat was mijn vrouwe van Berlaer,
Ver Maria, die woent nu
Bi Antwerpen, dat segic u.
Bi hare vrienscap ende bi hare hoefschede
Hebic dit gedicht ter stede,
Meer dan om enige dinge;
Want hare hovesceit sonderlinge
Heeft mi daer toe nu gebracht,⁺
Dat ic bin also bedacht
Te doene al dat si gebiet,
Al ware ic niet daer toe gemiet;
Want si heeft mi daer toe verwonnen
Mit hoefsceit, mit goeder jonnen,
Dat ic voortmeer in allen kere
Tharen dienst bin emmermere.
Sine darf niet bidden, maer gebieden,
Alles dies ic mach genieden.
Om hare make ic dit boec,
Daer ic menighen ondersoec
In hebbe gedaen, die mi zwaer
Was te maken; nochtan vorwaer,
Dat mi dat overscoot³⁾,
Dat mi der pinen yet verdroot.
Des danke ic Gode ende sinte Marie,
Dat ic gheënt hebbe dese pertie,
Die Jacob van Merlant began,
Die deerste entie derde vort an
Maecte, ende oec in die vierde
Hi sijns levens faelierde;
Entie ander, die hi achterliet,
Die maecte een, die men hiet
Philip ane den Dam Uten Broke,
Ende oec starf na den boeke.
In die vierde heeft gemaect nu
Haer Lodewijc van Veltem⁴⁾, segic u;
Van daert Jacob liet ter stont,
So heeft hijt vort gemaeet cont

+ g.

3) Wat ons overschiet, dat hebben wij niet geproefd, niet ondervonden. De zin schijnt te zijn: ‘zóó echter, dat ik niet ondervonden heb, dat de moeite mij verdroot,’ met andere woorden: ‘zonder dat de arbeid mij echter ooit verdroten heeft.’

4) Het Hs. heeft vestē, doch buiten twijfel is veltē bedoeld. Zie de Inleiding.

[p. 433]

55

Tot op den coninc Lodewijc

 

Ende op den keyser Vrederijc,

 

Ende tot dat men screef ons Heren jaer

 

M CC LVI¹⁾, vorwaer.

1) Het Hs. voegt hier nog eens jaer achter, geheel overtollig en zinstorend.

Die ordinantie van der vijfter pertien van den Spieghel Hystoriaele. LII.

Hier beghint die vijfte pertie,

Daer ic wel die waerheit of lie,
Datter wondre meer in staen
Dan hier te voren hebben gedaen,
Van orlogen, van tempeesten groot,
Hoe doot is bleven menich genoot.

Deerste boec hevet in

Den coninc Willam ende sijn beghin,
Doe²⁾ hi te coninge wort gecoren,
Sijn bliscap ende sinen toren.
Sijn striden ende sijn leven al
Stater in, groot ende smal.
Van broeder Aelbrecht mede,
Die te Colen was ter stede,
Doe daer die coninc Willam quam.
Ende oec mede, als ict vernam,
Van algader den soudanen
Sal ic daer na vermanen,
Die over zee houden tlant,
Hoe dat elc oec is genant,
Ende sijn macht ende sijn doen,
Ende wat si over zee geploen
Hebben tot al onsen tiden.
Daer na sal ic overliden
Al die steden, groot ende smal,
Die nu over zee staen al.
Daer na van broeder Yswine³⁾ den clerc
Sal ic seggen oec sijn were,
Ende van hertoge Henric mede
Sinen strijt, die hi oec dede.
Dit sal int eerste boec al staen
Ende ander dingen, sonder waen,
Die hier te vertrecken sijn te zwaer.

Dander boec, die volcht hier naer,

Die sal op Ritsaerde beghinnen,
Hoe hi tRoemsce rike wil winnen,
Ende van Rodolve dier ghelike,
Hoe hi na hem quam ten conincrike;
Wat oec onder hem gesciede;⁺
Van vele wonder, van vele bediede;
Van der vaert van Arragoen,
Daer in bleef menich baroen;
Van den coninc van Engelant,
Hoe hi mede wan sijn lant
Jeghen Symoen van Monfort;
Menich strijt die daer toe hort;
Hoe over zee voer Edelbrecht⁴⁾
Entie grave Robrecht;
Al dat gesciede, groot ende clene,
Sal ic u seggen int gemene,
Ghelijc dat gevel int lant,
Ende onder elken coninc genant.

Die derde boec maect cont

Van den grave oec al den gront,
Die men van Sassen⁵⁾ hoort nomen;
Hoe hi ten conincrike was comen,
Ende wat gesciede in sinen tiden
Haer ende ghens, wide ende side;
Van den hertoge van Brabant met,
Hoe hi Woerinc heeft ontset,
Sijn beghin ende sijn eynde,
Hoe hi sine viande sceynde
Ende verwan menich baroene;
Van den andren heren al haer doene,
Dat suldi onder desen coninc verstaen,
Wat elken lande is overgegaen.

2) Aldus het Hs. Doe geeft op zich zelf een goeden zin, doch wel denkelijk heeft Velthem Hoe geschreven.

3) De hoofdletter Y is uitgewischt, doch de naam blijkt uit de door Velthem bedoelde plaats van zijnen Sp. Hist., B. I. c. 31 vlgg.

+ h.

4) De bedoelde vorst was Eduard I van Engeland, die met Graaf Robert van Vlaanderen een togt naar het Heilig Land deed. Zie Sp. Hist. B. II. c. 33 vlgg. Misschien heeft de afschrijver edelbrecht en edew'techt verward, en had Velthem geschreven:

Hoe over zee voer Edewert echt.

5) De bedoelde persoon is Adolf van Nassau. Zie Sp. Hist. B. III. c. 1. Men leze derhalve Nassau of Assau, gelijk Velthem t.a. pl. heeft.

[p. 434]

 

Die vierde boec doet u weten,

 

Hoe hem te coninge wilde vermeten

 

Aelbrecht mitten enen oghe.

70

In sinen tiden quam dorloge

 

In Vlaendren toe, dat menich man

 

Becoft heeft ende noch vort an

 

Alle dage becopen doet.

 

Hoe Yerlant ende Gales wederstoet¹⁾,

75

Ende .................

 

Ende namaels moeste gaen in hant;

 

Hoe ooc Florens wart gevaen

 

Van Hollant ende vermoort saen;

 

Van dingen ende van wonder mede,

80

Die ghescieden in elke stede,

 

Sal ic u hier besceiden voort,

 

Also alst elken coninc behort.

 

Die vijfte boec sal u besceiden,

 

Hoe Henric quam in werdicheiden,

85

Die van Lutsenborch was grave,

 

Daer men mach seggen ave,

 

Sint hi te coninc wart gecoren,

 

Want die ghinc den andren voren

 

Van vromichede ende van stride.

90

Wat oec gesciede in sinen tide,

 

Sal ic u saen doen weten al;

 

Van tempeesten groot ende smal,

 

Van pausen, van andren dingen,

 

Sal ic u hier al onder minghen²⁾.

95

Die seste boec seget gerede

 

Van Lodewijc ende van Vrederic mede,

 

Die beide coninc wilden wesen,

 

Ende hier of is een strijt geresen,

 

Die al noch durende es;

100

Ende bi hem, sijt seker des,

 

Es ooc wonder groot gevallen,

 

Daer die menige nu of callen;

 

Van den coninc van Vrancrike,

 

Ende van den grave des gelike

105

Van Henegouwen, die beide quamen

 

Op Vlaendren, daer si luttel vramen

 

Ende luttel eren behaelden met:

 

Dit wert in desen boec geset.

 

Al dat gesciet is recht tot nu,

110

Dat sal ic vertrecken u

 

In desen sesten boec, groot ende smal,

 

So dats niet achterbliven en sal³⁾.

1) Hetgeen in vs. 74-78 vermeld wordt, komt in Velthem's Sp. Hist. niet in het Vierde, maar in het Derde Boek voor (c. 22-47). Het rijm verbiedt, deze verzen te verplaatsen en ze onmiddellijk op vs. 63 of 64 te doen volgen, gelijk de orde des verhaals in den Sp. Hist. zou vereischen. Men moet dus aannemen, dat Velthem zijn plan onder de bewerking der Vijfde Partie heeft gewijzigd. - Vs. 75 is in het Hs. onleesbaar.

2) Hs. al sonder minghen.

3) Hier eindigt het fragment. De inhoudsopgave van het Zevende en Achtste Boek ontbreekt.

1) Verg. bl. 406, aant.

4) Het Latijn eischt, het blijkbaar bedorvene cijfer te verbeteren, en te lezen: Van XIIM. Zie de vorige aant.

5) Hs. oudenvader; doch Frederik II, de grootvader van Conradijn, wordt hier bedoeld.