Critisch proza

34

Van Schendel en het hollandse landschap. - De eerste critische uiting die ik een jaar ongeveer nadat ‘De Waterman’ van Van Schendel verschenen is, erover lees, vind ik in ‘De smalle Mens’ van E. du Perron. Het is mij in dit verband alleen om éen regel te doen: ‘een volmaakte harmonie tussen taal, geestesgesteldheid, gestalten en landschappen.’ Toen ik, een half jaar geleden ‘De Waterman’ las, om in den vreemde de herinnering te versterken aan vrijwel het enige dat mij ook in de verte van Holland lief was gebleven, het landschap, dat der grote rivieren vooral, viel het boek mij in dit ene opzicht juist tegen. Ik vond weinig van dat rivieren-landschap erin terug, en van landschappen [meervoud] was werkelijk geen sprake.

De landschapsbeschrijving van Van Schendel miste, voor mijn gevoel, diepte, ruimte, perspectief. Men kan de steden en dorpen, de verre boomrijen, de kerktorens, niet zien liggen in het verschiet. Men oriënteert zich heel moeilijk, men weet meestal niet waar men is. Hiermee hangt samen dat de verschillen der streken te weinig zijn gemarkeerd. Men kan zelfs niet zeggen: de landschappen gaan langzaam wisselend in elkaar over, want juist de wisseling ontbreekt; er is geen verschil van landschap bij Nijmegen, Dordt of Zaandam. Zelfs van sfeer, maar vooral van tekening, blijft het haast overal gelijk.

Wat blijft er over van dit ongeschakeerde landschap, dit kleinste gemene veelvoud van een aantal rivierlandschappen, die hun eigen karakter moesten verliezen, om te worden samengebracht en opgenomen in éen groter landschap, dat - hoewel het toch een echt hollands landschap moest zijn en het, vreemd genoeg, ook nog werd - een landschap is zonder vergezicht!? Eén ding, en dat in zo doordringende mate dat men het gemis aan ruimte er soms door vergeet: de hollandse atmosfeer. Het is alsof de ruimte dáarin is opgezogen, alsof men den horizon, die men niet ziet, toch voortdurend aanwezig voelt, maar achter een fijn grijs waas.

Misschien moet men ‘De Waterman’ in het buitenland lezen om dit zo te ervaren en als een gemis, en misschien heeft Van

[p. 575]

Schendel's lang verblijf in het buitenland ertoe meegewerkt om de individuele kenmerken der verschillende streken, die Rossaart doorvaart, te absorberen en te nivelleren in éen atmosfeer. Het gemis waarop ik hier doel, verandert niets aan de kracht en de waarde van het boek. Een werk als ‘De Waterman’ zou nog tal van andere dingen kunnen missen zonder dat het daardoor in wezen ook maar iets werd geschaad, en in zekeren zin is juist dit de eigenschap waardoor het zijn exceptionele waarde bewijst: het heeft een interne weerstand, die een waarborg is voor zijn duur.

Mijn opmerking laat dan ook de qualiteit van ‘De Waterman’ volkomen onaangetast voorzover zij die niet onderstreept. Ik wijs alleen op een omstandigheid, die mij, ook lang na het lezen nog, als een afwezigheid trof.