Critisch proza

Protestantse lyriek

Geheel afgezien van hun poëtische waarde, doen zich bij de lectuur van Protestantse gedichten onwillekeurig twee vragen voor van meer algemenen aard. De eerste is: in hoeverre en waardoor onderscheidt Protestantse poëzie zich van niet-Protestantse, en de tweede luidt: is het protestantisme als levenssfeer een inspirerend klimaat voor het ontstaan van poëzie? De vragen hangen gedeeltelijk met elkaar samen. De eerste, die ongeveer tien jaar geleden - mutatis mutandis - een heftige twistvraag is geweest, als men sprak over de jonge katholieke poëzie in ons land, laat ik hier als afzonderlijke vraag onbesproken; zij is ook in verband met de dichtkunst der jonge Protestanten herhaaldelijk gesteld en beantwoord - beide in verschillenden zin.

De tweede vraag stel ik natuurlijk niet als uitgangspunt voor een theologisch dispuut, maar uiteraard uitsluitend met het oog op de waarde van het Protestantisme als kunst-, als cultuur-scheppende sfeer. Theoretisch zijn er namelijk op iedere vraag evenveel antwoorden te geven als er deelnemers zijn aan het dispuut, omdat theorieën, ondanks hun aanspraak op objectieve en algemene geldigheid, in wezen niets anders zijn dan abstracte rechtvaardigingen van een instinctieve levenshouding, als men het ‘instinct’ als de drijvende kracht van de gehele persoonlijkheid ziet. Men bewijst nu eenmaal wat men bewijzen wil, en ook de metaphysica is ‘perspektivisch-bedingt’.

Hoe verhoudt zich, in het kort, het Protestantisme tot de kunst, tot de artistieke cultuur? Een eeuwenoude traditie in ons land,

[p. 834]

die den hedendaagsen orthodoxen Protestant nog diep in het bloed zit, heeft zich steeds uiterst onverzoenlijk betoond tegenover de kunst. Men herinnere zich slechts den beeldenstorm, men denke aan de kale en strenge ruimte ener Protestantse kerk, aan den afkeer van het toneel. Het is het puritanisme, dat - hoewel het theoretisch wellicht niet noodzakelijk voortvloeit uit de orthodoxe beginselen - een onverwoestbaar bestanddeel van ons volkskarakter blijkt te zijn en dat men nergens strenger, bevreesder, jaloerser en fanatieker aantreft dan bij den orthodoxen Protestant. Hij heeft altijd zeer duidelijk en bovendien ook zeer juist beseft, dat de kunst in het merendeel harer uitingen en zelfs in essentie een zaak is van deze wereld; en hoewel men theoretisch alweer kan verdedigen, dat ook deze wereld een zaak is van God, de rechtzinnige Protestant ondergaat haar, vooral zolang zij zich voordoet als vlees, als een hinderlaag van den Duivel. Tegenover stoffelijken rijkdom daarentegen verhoudt hij zich gewoonlijk iets minder kuis. De oude Protestant heeft gelijk. Wat men theoretisch ook moge beweren en welke scherpzinnige verzoeningspogingen men ook in het werk stelt, de kunst, de cultuur, de poëzie is voor een levend deel ook een zaak van het vlees. Altijd opnieuw zal de kunst zich moeten verjongen aan het zinnelijk genot, altijd opnieuw zich moeten prijsgeven aan de vervoeringen van het geslacht. De kunst is een zaak van het leven en het leven zonder de zinnen is een castratenbestaan. Hoe men den half-schuwen, half-begerigen afkeer van het vlees ook wil noemen - onthechting, versterving of kuisheid -, hij blijft de dood voor de kunst.

Sinds een aantal jaren gaan de jonge Protestantse dichters, voor wie de cultuur, de kunst, de poëzie in het bijzonder, een levenszaak is geworden, evenzeer als hun geloof, krachtig tegen het puritanisme te keer. Ook zij hebben beseft, dat hier voor hen als kunstenaar het grote gevaar schuilt, maar hun orthodoxe geweten zegt hun tegelijkertijd, dat de kunst hen op noodlottige wijze in aanraking brengt met het duivelse vlees. Men herleze, om de waarheid hiervan nog eens diep te beseffen, niet slechts de wereldlijke poëzie, men herleze de mystici; men leze Novalis, Engelman en Gezelle, men herleze zelfs het Protestantse geestelijke lied - en men zal, bedroefd of verheugd, moeten inzien, dat in de dichtkunst zelfs de toppen des geestes niets zijn zonder de afgronden van het vlees. In de kunst moet de geest leven op de wijze der zinnen, of hij houdt op te bestaan.

Ik geloof dan ook, dat de jonge Protestantse dichter, hoe hij

[p. 835]

zich theoretisch ook tot dit soort vragen verhoudt, zich ten volle bewust zal moeten zijn van den tweeslachtigen toestand, waarin hij zich bevindt. Tweeslachtigheid, zal hij zeggen, is het wezen van het menselijk bestaan, maar als hij zich van deze overtuiging doordrongen houdt, zal hij als kunstenaar ervaren, dat zij zijn leven in niet geringe mate verzwaart, en een eeuwenoud puriteins geweten zal hem blijven zeggen, dat de kunst, alle theorieën ten spijt, hem wel niet rechtstreeks in de macht van den duivel, maar toch voortdurend in zijn gezelschap brengt.