Critisch proza

De tijdsroman

De z.g. ‘tijdsroman’, d.w.z. de roman, die een stuk actueel sociaal leven uitbeeldt, kan in een bepaald cultureel-politiek tijdsgewricht aan een heftiger verlangen voldoen, van den lezer en van den schrijver, dan het z.g. zuivere kunstwerk. In een tijd als de onze b.v. is het volkomen begrijpelijk, dat men overal meer naar boeken vraagt, waarin de enorme aardverschuivingen van het leven, de catastrofen, de panieken, de revoluties worden uitgebeeld dan naar verzen, waarin b.v. naar het heet slechts gefluisterd wordt over de minnepijn van een hunkerende non. Deze voorkeur komt ten dele voort uit het feit, dat men in dit soort tijden gemakkelijk immuun kan worden voor alles wat tot het ‘zuivere rijk des geestes’ en tot het ‘domein van de kunst’ behoort en toch is het mijn vaste overtuiging, dat dit verlangen, hoe uiterst begrijpelijk en menselijk dan ook, juist den mens tekort doet en dat men zich laat paaien en meeslepen door wat op het eerste gezicht menselijker, boeiender en levender lijkt dan een z.g. tijdeloos kunstwerk.

Is dan een roman, historisch of niet, per se inferieur als hij zich ook bemoeit met het al dan niet-politieke tijdsgebeuren, met den oorlog, de revolutie, de werkloosheid? Alleen een harteloze dwaas, die het denkt. Er zijn in de wereldlitteratuur tal van werken aan te wijzen waarin dit soort problemen een essentiële functie vervult, maar zij zijn er tegelijk het bewijs voor, dat men deze elementen, evenals álle elementen, alleen dan op de juiste wijze stelt en opneemt in zijn werk, indien men ze betrekt op de kern van den mens. M.a.w. als men den mens, als heerser of als slachtoffer, niet slechts met de sociale en politieke gebeurtenissen van zijn tijd als met een diffusen chaos omringt, maar als men er hem mee verbindt. De tweede eis, of de eerste als men

[p. 840]

wil, is natuurlijk deze, dat een schrijver over het talent beschikt om het geheel van zijn stof te verbeelden.

Vraag ik mij af, welke van de tientallen van russische, duitse, amerikaanse en hollandse ‘tijdsromans’ die ik las, ik zeg nog niet eens mij heeft bezield, verrijkt of verhelderd, maar mij simpelweg bijbleef, dan moet ik eerlijk bekennen: vrijwel geen. Eén dikke, brede, trage, vormloze stroom, waarin de ene golf of kabbeling de andere ophief in een grijze vervagende damp. - Waaraan ligt het? Ik geloof niet aan mijzelf. Ik geloof veeleer aan het feit, dat tal van mensen die zich gedrongen voelden om te getuigen beschikten over te weinig talent; aan de omstandigheid verder, dat heel het sociaal-politieke gebeuren, dat hen zo aangrijpend benauwt en verwart, toch ook voor hen een ondoorzichtige chaos bleef. Hulpeloos begaven zij zich erin, hulpeloos tastten zij erin rond, hulpeloos schreven zij hun boek. Tragisch is hun vergissing, niet alleen omdat zij ten onrechte waanden een kunstwerk te schrijven, maar omdat hun werk ook als noodkreet, als sociaal protest, als menselijk document tekort schiet, en wel in dezelfde mate waarin het als kunstwerk heeft gefaald. Ook zij misten, evenals de meesten hunner lezers, het niet alleen ordenend, maar tevens onthullend geheim der verbeelding; ook zij bleven staan tegenover een troebele en verpletterende massa uiterlijke gegevens, die zij niet konden doorzien. Niet alleen omdat zij hun slechts fragmentarisch werden verstrekt, zodat zij geen samenhang konden zien, maar ook omdat zij het vermogen misten om dit fragment als symptoom, als representatieve scherf te beschouwen en het langs den synthetischen weg der intuïtie te begrijpen als de weerspiegeling van een geheel. Als zij eerlijk zijn, moeten zij zeggen, dat zij er even weinig van begrijpen als van het ochtendblad. Is het dan vreemd dat de onbehaaglijke sensatie van, niet altijd bedrieglijk maar wel altijd onvolledig, te worden ingelicht, van onkundig te blijven omtrent de onder- en achtergrondse beweegredenen en van de, ook onpersoonlijke, drijfveren van mens en tijd, ten gevolge heeft dat men het dagblad, dat men tenslotte alleen leest om de feiten, verkiest boven den ‘tijdsroman’, die ook de feiten verwatert in een troebel mengsel van gevoel en verbijstering.

Ik ben zo verschrikkelijk didactisch en breed van stof, omdat men in dit soort kwesties, zelfs bij mensen die niet zonder hersens zijn, telkens weer op een muur van wanbegrip stuit. Men wordt voor aestheet versleten als men de Varkenscentrale niet dagelijks bezingt, men wordt verdacht van onverschilligheid voor

[p. 841]

het lot van den tijd en den mens - en toch is noch het een noch het ander het geval. Ik weiger alleen te erkennen dat de feiten sterker en zuiverder spreken in het door een machteloze verbeelding ook feitelijk ontkracht ‘kunstwerk’ dan in de courant; ik weiger bovendien te geloven dat de enkele feiten, zelfs als zij zuiver gerelateerd worden in een ‘tijdsroman’, beslissend zijn voor de kennis van het menselijk hart. Beslissend is, hoe de mens op die feiten reageert. De feiten dienen dan ook in een goeden roman, óf - als handeling - uitdrukking te zijn der menselijke figuren, óf - als buitenpersoonlijk gebeuren - een vorm van het noodlot waaronder men leeft.

Ik constateer telkens weer, dat bijna alles wat, ook in een kunstwerk - men denke b.v. aan L'Education Sentimentale - te zeer tijdselement is geweest, al zeer snel veroudert; dat die gedeelten na korten tijd aandoen als décor, als entourage, als historie inderdaad, en dat wat eenmaal als bloot feit de mensheid in ademloze, levensgevaarlijke spanning hield voor een latere mensheid is verschrompeld tot een op zich zelf onbelangrijk accident. Voor den lateren lezer geeft de inmiddels historisch geworden tijdsroman - buiten alle aesthetische desiderata om - alleen dan meer dan het geschiedenisboek, als hij behalve de feiten ook de reacties, de drijfveren en de motieven der mensen geeft. Alleen psychologie maakt van de feiten een menselijk boeiend gebeuren, alleen de verbeelding geeft aan de psychologie den duurzamen vorm. Alleen de kunstenaar schrijft, als men doordenkt, de beste politieke roman, omdat hij - de relatie tussen feit, psychologie en verbeelding intuïtief of bewust begrijpend in haar essentiële verhouding en vorm - niet halverwege in de materie blijft steken.

Bovendien: iedereen is, of men wil of niet, of men het weet of niet, een ‘kind van zijn tijd’, ook de ‘Unzeitgemässen’, ook de ‘tijdelozen’. Het tijdselement leeft vanzelf in een boek, als wijze van zien, als rhythme, als stylistische nuance, als ‘oogopslag’. Men hoeft dit element volstrekt niet te accentueren door het etaleren van uiterlijke factoren, die bovendien voor den lateren lezer toch niets meer dan, veelal storende, curiosa zullen zijn.