De spreeckonst

IV. Hooftstuc.
De derde gemeene Onderscheiding der Enkelde Letteren.

Ten derden, De Enkelde Spreecletteren zijn 1 Eenstemmige, 2 Tweestemmige of Ruisclinkende.

De Eenstemmige Letteren zijn, die met eenstemmende Vormen gevormt worden.

Zijn tweederlei: 1 Clinkende, 2 Ruisende.

Clinkletteren, of om cortheit Clinkers zijn, die met Klinkvormen voortgebracht worden.

Als deeze { aa ae ee ie ij uu } r l ng n m γ d b.

Als deeze { ęu eu ue ui ^cuu } r l ng n m γ d b.

Als deeze { oo oę oe uo uoi ou } r l ng n m γ d b.

[p. 37]

Eigensch. 1 De Klinkletteren crijgen haer inwendige Form alleen inde Keel, ende de uitwendige inde heele vorm.

Door deeze Eigenschap worden de Klinkers vande Ruisletteren, en vande Fleuiting merkelijc onderscheiden.

2. De Klink-letteren hebben haeren Aesemtocht in, of ooc door de vormen, zonder fleuitenden uitgang.

Ruisletteren zijn, die met Ruisvormen voort-gebracht worden.

Als de h, ch, s, f, k, t, p.

Onder de Ruissende Letteren, vervat ic hier ooc dezulke, die in haer Gront eigentlijc niet en ruisen: dewijle haer Scheideur, en Ruisgat, heel geslooten is: zoo dat den Aesem daer geen steuitende doortocht can hebben, waer uit het ruisen zoude ontstaen, en dienvolgende stom zijn. Gelijc als zijn de k, t, p. De Oorzaeken en reedenen, waerom ic deeze evewel onder de ruisende tel, zijn deeze.

1. Om dat de zoodaenige, hoewelze inden Gront stom zijn, en daedelijc niet en ruisen, eevewel ten aenzien vande cracht en pooging, die den Aesem doet om te ruisen, mogen ruisende worden geheeten, en onder dat Geslacht gestelt. Die men ondertussen ooc, tot een onderscheit der andere, Ruispoogende mach noemen.

2. Om dat dezelve, wanneerze volcomen zijn, en uyt al, of twee deelen alleen bestaen, ooc inder daet ruisende zijn: wel niet, als gezeit is, inden Gront, maer in haer aencleevende Deelen, voor of achter, of bei voor en achter. Zoo datse ten deezen aenzien, niet en mogen geacht worden te zijn Stomme; maer luidende, en ruisende inder daet. Doch hoewel dit teegen het gemeene gevoelen schijnt te strijden, laet daerom niet waerachtich te zijn: als blijct, 1. uit dat zulx in yder van die, alsse volmaect uitgesprooken worden, claerlijc can worden gehoort: Als by Voorbeelt inde p, daermen door den toestap haerder Vorm, een zuipend geruis (by gelijkenis te spreeken) hoort: en dan in den gront, de ruispooging haer weezen gehat hebbende, hoortmen weeder int af-stappen des Vorms, een Gepuf of Opberstend geruis. 2. uit dat int einde van een Woort, dicwils twee van deeze Ruispoogende Letteren aen malcanderen coomen, die dan niet alleen int schrijven gezien, maer ooc int spreeken onderscheidelijc gehoort en vernoomen worden: Als in Gemaect/ gezact/ geraept/ nijpt/ snapt. In deeze, en zoudemen de t niet connen gewaer worden, en vande p of k onderscheiden, in gevalle zy heel zonder daedelijc geluit waeren: Dewijle de dingen die heel stom en zonder geluit zijn, door het gehoor onmogelijc zijn te onderscheiden. Maer hier wort de t vande p en k, door't gehoor onderscheiden: En dienvolgende moetenze geluit hebben. En wijders, dewijlze inden Gront stom zijn: zoo moet haer geluit inde aen cleevende Deelen zijn.

Eigenschap. 1 De Ruisletteren crijgen haer inwendige form, inde Deur haerder vorm, ten deezen aenzien Ruisgat genoemt: en de uitwendige inde heele vorm.

2. De werking, waer door inde Deur ofte int Ruisgat de inwendige Form der Ruisletteren voort-gebracht wort, is de steuiting des doorgaenden Aesems aende zelve.

[p. 38]

Langen tijt ben ic becommert geweest, om te weten de rechte Oorzaeken van't onderscheit, tussen een Ruisend of Blazend, en clinkend of helder geluit: en dienvolgende ooc tussen de Ruisletteren ende Clinkletteren. Doch ben eindelijc in dit vermoeden gevallen, daer meede ic meen de zaec getroffen te zijn, dat haer onderscheit rijst, uit dat het eene veroorzaect wort, door een gladde, effen-gepaste, snelle doortocht des luchts deur een engte: het andere door een ongepaste, steuitende, en teegen-dringende doortocht des luchts door eenige naewte of engte. 'tWelcmen ooc, de zaec ontdect zijnde, merkelijc mettet gevoelen can gewaer worden waerachtich te zijn: alsmen een geclanc, en geruis in zijn mont metten Aesem voortbrengt, en ondertussen neerstich let, op de wijs van werking int een en int ander. Doch aldermerkelijxt canmen dit voelen, alsmen het fleuiten metten Lippen, ende blaezen mette zelve, teegen malcanderen vergelijct: dewijle dat dan, het Gefleuit of clinkend geluit, en het geruis, op eene plaets zijn weezen crijcht. Dit blijct noch verder aen andere dingen: als aende Fleuiten die verdroocht zijnde, en daer oover stram, dikwils alleen geblaes voort-brengen: maer vervochticht weezende, en over zulx glat, helder luiden: Aen de groene Rietpijpjes, die ooc drooch geworden, haer clanc verliezen, en alleen ruisen: Aen dat de Keel des Menschen, door scherpe zinkingen, of groote droochte stram geworden, heesheit verwect: maer met zoete vochticheit glat gemaect, heldere clanc leevert. Waer uit dan oopenbaer is, dat de steuitende, en stramme doortocht, die de droochte te weech brengt, de oorzaec van geruis is, en de gladde van clanc.

3. De Ruisletteren worden met zulke lichtichheit niet voort-gebracht, als de Clinkletteren.

Dit leert de bevinding, alsmen int voortbrengen van beide daer op acht neemt. 'tSelve wortmen ooc gewaer tussen 't fleuiten en blaezen, zelf ooc op een fleuit. De oorzaec is uitet voorgaende oopenbaer: te weeten, om dat de clanc voort-gebracht wort, met een wel gepasten Aesem, glat en snel door het clinckgat gedreeven, zonder iewers teegen te steuiten: zulx dat al de cracht diemen doet, inde lichte dunne lucht oovergezet wort. Maer het geruis niet: want int voortbrengen desselfs, doetmen mettet ruisgat, aenden door gedreeven Aesem, teegen-stant, doende die eenichsins steuiten: zoo dat de gedaene cracht gebrooken, niet heel inde lucht oover gezet wort: waer door het dan bezwaerlijker toe-gaet, en eevewel veel minder geluit veroorzaect.

Een Ruisclinkende-letter is, die gevormt wort met een Ruisclinkende vorm.

Zulke zijn de g, z, v.

Eigensch. 1. De Ruisclinkers vervatten tweederlei stem: ruisende, en clinkende: en elc van die crijcht haer weezen op een byzondere plaets des vorms: de ruisende in't Ruisgat, en de klinkende int Clincgat. Doch beide genoechsaem op eenen tijt.

De Keel-ruisclinker heeft het ruisgat en Clinkgat op eene plaets, en is derhalven in dit aenzien een uitneming van't voorgaende.

[p. 39]

2. De Ruisletteren zijn dubbelde Letteren, ten aenzien vanden aert haeres tweederlei geluits: maer enkelde, ten aenzien vanden tijt, en vaste vereeniging of menging desselven.

Van deeze Onderscheiding der Letteren in drie Geslachten, 1 Klinkende, 2. Ruisende, 3 Ruisclinkende: alzoo die ooc gans niew is, en geen gemeenschap en heeft met de bekende onderscheiding der Grieken, Latijnen, en andere in vocales, Semivocales en Mutas, Klinckende, half-klinkende en Stomme: is dienstich den Leezer aengeweezen te worden, tot voorcoming van lichtveerdige verwerping, hoe hy zal connen bevinden, dat dezelve nae waerheit is, ende inde natuer bestaet. Naemelijc, met ooc, gelijc vande andere Onderscheidingen is gezeit, uit te spreeken, en vergelijken, zulke letteren, die in alle andere dingen, behalven in deeze, over een comen: Als, de Hol-achtige u, de hol-achtige f, die gehoort wort in fu, de hol-achtige v, die te hooren is in vu: Insgelijx de i, de platte s in si, en de platte z in zi: Wederom de o de holle ch in cho of och, de holle g in go, ende diergelijke. Dit doende zal hy gewaer worden, dat int spreeken vande hol-achtige u, de cracht des geluits haer oorspronc heeft inde Keel, en dat hy die zoo van passe oopen houdende is, en dat den Aesem een gladde en crachtige doortocht, zonder steuiting daer crijcht. Ooc dat dien Aesem, voorts door de heele mont, zonder iewers te haeperen, glat en clinkende zijn tocht neemt: en dat die zelve, van passe wijt tot dien einde ontslooten zy, zelf tussen de Lippen daer de Scheideur is. Dat int spreeken vande hol-achtige f, de Keel heel rust, zonder eenige werking te doen: de Lippen daerenteegen, alwaer de Scheideur is, zich met een naewer oopenheit stijf houden, om voor de tegen-steuitenden Aesem niet te wijken: en dat den Aesem, daer teegen, en deur snuivende, een geruis maect, zijnde inde Binnemont, en inde Keel, geen geluit. Dat int spreeken vande hol-achtige v, door de werking des Keels een klanc, en met eenen aende Lippen een geruis, doch bei duisterder dan te vooren, gehoort wert: en dat de Keel en Lippen bei cracht doen, en zich stijf houden, maer zoo zeer niet als inde f, en inde u.