De spreeckonst

IV. Hooftstuc,
Der Woordleeden Lengte en Climming, en haer Onderscheiding nae de zelve.

Volcht nuu de Onderscheiding der Woordleeden nae haer Eigenschappen die zy hebben in haer zelven aengemerct zijnde.

Deeze Eigenschappen zijn voornaemelijc drie: 1 De Lengte, 2 Climming of Hoochte, 3 De Verandering.

De Lengte der Woordleeden is gemeenlijc meer of min, naede veelheit der Letteren daerze uit bestaen: hoewel de corte of lange Vereeniging der Letteren ooc iet daer toe doet.

De Lengte wort inde Woordleeden op twee wijzen aengemerct: 1 Nae de heele Woordleeden, 2 Nae de Deelen der zelver.

Nae de heele Woordleeden zoudemen de Woordleeden moogen noemen.

1 Cort, die uit een of twee Spreecletteren bestaen.

2 Middelmaetig lang, of twijfelachtich, die uit drie Spreecletteren bestaen.

3 Lang, die uit vier of meer Spreecletteren bestaen.

Anders zoudemen konnen zeeve maeten of tijden van lengte stellen, ende nae dezelve zeeve Soorten van Woordleeden: Als

1 Aldercortste Woordleeden, zijnde de Eenletterige:

2 Naestcortste, zijnde de Tweeletterige:

3 Ondermiddelmaetich lange, zijnde de Drieletterige:

4 Middelmaetige, zijnde de Vierletterige:

5 Boovemiddelmaetich lange, zijnde de Vijfletterige:

6 Naestlangste, zijnde de Zesletterige:

7 Langste, zijnde de Zeeveletterige en Achtletterige.

Nae de Deelen der Woordleeden canmen de lengte reekenen en aenmerken, 1 Nae de Derdendeelen, 2 Nae de Helften.

[p. 117]

Ten aenzien vande Derdendeelen, connenze, nae dat elc van die uit meer of min letteren bestaet, lang of cort gezeit worden. By Voorbeelt, een Woordlit diens gront uit twee of drie Letteren bestaet, mach lang nae den Gront gezeit worden: Maer uit een bestaende, Cort nae den Gront. En zoo ooc vande Cleefsels.

Ten aenzien der Helften, connenze ooc, nae dat elc van die uit meer of min Letteren bestaet, lang of cort geacht worden. Maer want de Naeopperhelft de luitste is, ooc lest uitgesprooken en gehoort wort: Zoo wort voornaemelijc op de lankheit van die acht genoomen: ende de heele Woordleeden nae de zelve lang of cort genoemt. Waerom ic hier van wat breeder spreeken zal.

Hoe wel de Lankheit der Woordleeden veel maeten heeft: zoo worter nochtans maer twee onderscheidelijc aengemerct, daer al de andere onder begreepen zijn: waer van de eene wort genoemt Cort, de andere Lang.

Nae deeze twee tijden of maeten, worden de Woordleeden onderscheiden in 1 Corte, 2 Lange.

Een Cort Woordlit is, diens naeopperhelft uit geen 2. Spreecletteren ten vollen bestaet.

In deeze corte beschrijving zijn begreepen al de Reegels, die de Grammatici zonder kennis der oorzaeken stellen, om de Corte Woordleeden te kennen: Als, dat een Vocael voor een Vocael, een Cort Woordlit maect by de Latijnen: Dat een Corte Vocael, gevolcht van een Muta en Liquida in een zelfde Woordlit, in Rijm wel twijfelachtich, maer anders meesten tijt cort is. Want in deeze geleegentheeden, bestaet de Naeopperhelft in geen twee Letteren ten volle.

Een Lang Woordlit is, diens Naeopperhelft uit twee of meer Letteren bestaet.

Merct dat ic hier, gelijc doorgaens, Spreekletteren verstae, en niet merkletteren. Want nae de merkletteren zoude deeze Beschrijvingen vals weezen: dewijle nae't gemeene gebruic, veel Dubbelde Spreekletteren met een Enkelde merkletter beteikent worden.

Voorbeelden heeftmen in meeten/ zitten/ Herten/ daer de eerste Woordleeden lang zijn: om dat haer Naeopperhelft uit twee Letteren bestaet, hoewel het eerste wel met eene mercletter beteikent wort, schrijvende meten. Op deeze wijs maect het geene de Grammatici noemen Positio, de woordleeden lang: Als Im in Imperator, ac in axis, mus in cupimusque, in in invetitum. Zoo maect ooc een Dipthonge en lange Vocael (te weeten een Voorsnappende) een Woordlit lang: Als Cae in Caesar, vij in vijlen. De breeder verhandeling en bewijzing van't voorgaende, stellen wy uit.

De Climming of Hoochte der woordleeden is de Strecking door de Letter-trappen.

Is vierderlei: 1 Toppicheit, 2 Rijzing of Opklimming, 3 Daeling of Afclimming, 4 Tussetoppichheit of Op-en-afclimming.

Hier nae zijn de Woordleeden ooc vierderlei:

1 Toppige. Zulke zijn al de Eenletterige Woordleeden: Als è in edoch.

2 Rijzende. Zulke zijn al de Woordleeden, die een Voorluitsel en geen Naeluitsel en hebben, daer ooc onder begreepen zijn al de Eenlettergrondige Voor-bekleede en Naebloote: Als dè en bè in beminde.

[p. 118]

3 Daelende. Zulke zijn al de Veelletterige, die alleen uit een Naeopperhelft bestaen. Of al die alleen een Naeluitsel hebben: Als ìj, òo, àl, àert, èens.

4 Tussentoppige. Zulke zijn al die een Voor en Naeluitsel hebben, daer ooc onder vervat zijn al de heel-bekleede: Als jàe, wàej, dwàel, zàek.