Tin iis

[p. 58]

XI

De winterske jûnen brochten in gefoel fan gesellichheid en burgenheid by ús yn 'e hûs. Mei it bytsje swarte branje fan de distribúsjebonnen en de turven, dy't heit út en troch út Beets weihelle, koe ús potkacheltsje ús noflik waarm hâlde. De pittich pikelige geur fan turf mocht ik wol oer. Wy fierden mei ús seizen Sinteklaas. Wy hiene mem har koer mei lapkes en kleauntsjes jern goed neisjoen en ek heit syn kistje mei eintsjes hout en stikjes buordpapier, om kadootsjes fan te meitsjen.

Mem kaam sels op 'e lappen mei foar ús elk in nij sjaaltsje, breide fan de úthelle wolle fan in âld fest fan beppe. Dat fest wie breide mei noppen en dêr kaam sa'n heap jern fan, dat mem mar breidzje koe. Mem bakte oarlochspipernuten: minuskule pankoekjes. Struie koest net mei dy slappe dinkjes, mar lekker wiene se al. En ik mocht koekjes bakke yn de pankoekspanne.

De aaien en de bûter foar it lekkers hie Jan meibrocht. Dy krige wol faker sneons wat mei nei hûs fan de boer, dy't er op frije middeis holp.

Earste Krystdei ieten wy by pake en beppe. Wy fregen net hoe't pake oan twa kninen kommen wie, noch wêr't beppe de taartsjes en de echte kofje wei hie. Wy giene meielkoar nei tsjerke en songen as klysters fan frede op ierde. Raar, tocht ik al efkes, krekt as koest de frede meielkoar ópsjonge. Mar it waard suver eangstich stil yn tsjerke, doe't doomny bidde om frede. Hy smeekt, wy smeke, gie troch my hinne. Doomny bidde ek foar allegearre dy't ferfolge waarden, finzen sieten, op 'e flecht wiene, har ferskûlen. It wie as hâlden alle minsken yn

[p. 59]

tsjerke de siken yn. Doe't ik nei it ‘amen’ de eagen iependie seach ik Zylstra sitten yn de âlderlingbank, de man dy't neffens Dineke foar de oarloch sa prachtich sprekke koe op Keninginnedei en no gjin hân útstekke woe. Wiene heit en mem no safolle moediger as Zylstra? Of safolle dwazer?

Anneke song de krystlieten fleurich mei. Dy hie se op skoalle leard. Mem hie alris opmurken, dat se gjin idee hie fan wat Anneke makke fan de foar har nije ferhalen oer Jezus, mar fierder bleau it ûnderwerp Anneke en it kristlik leauwe in pot mei it deksel goed ticht. Anneke like alles wat se meimakke en hearde as fanselssprekkend oan te nimmen. Oft se har oait ferienselvige mei de joaden, dêr't juffer op skoalle en de doomnys it oer hiene en oer wa't heit oan tafel foarlies út de Bibel? Ik seach mem har eagen dan wolris nei Anneke ta dwalen.

It bestean fan ús húshâlding like yn rêstiger farwetter bedarre te wêzen. Myn sifers op skoalle toanden, nei it foar myn dwaan nochal minne krystrapport, wer foarútgong. Elke jûn ferdwûn ik nei myn sliepkeamer om it húswurk te meitsjen. In âld oerklaaide tekken en in fuottesek, ôfstien troch beppe, hâlden my waarm. As Anneke op bêd moast, ferhuze ik nei de wenkeamer. Dineke wie noch like faak jûns op 'en paad, mar der barde blykber neat bisûnders. Of hie se altemets it idee, dat se ús yn dy roerige hjerst al tefolle ynkyk jûn hie yn har affearen en paste se har begjinsel fan swije en risiko's ferdiele no wer konsekwint ta? It waard my suver gewoan genôch. Spanning hie syn oantreklike kanten, ûntdiek ik, krekt as libbe men dan aktiver. Ja, as ik jûns boppe siet te wurkjen hearde ik wol geregeld it ientoanich gûnzjen fan Alliearde fleanmasjines en út en troch it boazer gûlen fan in Dútske nachtjager, mar dat wiene al bewende lûden. As der in auto oankaam - seldsum yn dizze tiid - hâlde ik automatysk de siken yn. Stoppet er? Nee, hy rydt troch. Ut en troch sei heit, dat wy altyd beseffe

[p. 60]

moasten hoe grut it gefaar bleau. Ferried is elk eagenblik mooglik! Dan tocht ik wer oan beppe Klaske, dy't daliks begrepen hie. Ek nei dat telefoantsje hie se noait wat skine litten. Fikse beppe. Of soene pake en sy ek... 't Koe dochs! It idee, dat ek oaren as beppe Klaske ynienen in helder eagenblik krije koene oangeande Anneke, pleage my. Sa moast it heit en mem en Dineke ek gean. Net alle ferkearden wiene ûnnoazele halzen. Plysje Van der Zee, boargemaster Brongers, Stienstra, de bankdi- rekteur, en dy eigenwize Barendsma fan de krante koest net sa maklik earen oan 'e kop naaie mei in buordsje ‘Roodvonk’ en ‘o, de kat sit boppe’. Mar as wy jûns en sneins meielkoar thús wiene, skaakten, dammen, kwartetten, fielden wy ús noflik yn de rêst, mooglik namste mear út it besef, dat dy rêst net duorje koe.

O ja, wat de echte oarloch oanbelanget wiene wy yn it lêst fan 1942 wat optimistysker wurden. It grutte offensyf fan de Dútske legers op Ruslân wie ôfslein. De namme ‘Stalingrad’ stie foar in enoarme mislearring fan Hitler syn plannen en foar nije hope op befrijing, miskien yn 1943 al.

Der gie praat om fan in ynvasy yn Europa troch Ingelske en Amearikaanske legers. Yn Noard-Afrika hiene se it ommers al moai lapt.

De krante fan Barendsma melde wol wakker hoe geweldich de Dútske legers it diene, mar de Ingelske radio sei it wol oars. Soms harke ik mei nei dy stim út de frijheid, op en del weagjend yn sterkte as de weagen fan de Noardsee, dêr't de stim oerhinne moast. It wie ferbean om nei Londen te harkjen, dêr stie straf op, mar oerdei gie ûnder minsken dy't elkoar fertrouden it nijs út Londen om. Elke oerwinning fan de Alliearden, hoe lyts ek, blaasde de hope oan, elke tsjinstuit... ach, dat is mar tydlik, want yn 'e maitiid, fan 't simmer op syn lêst dan is it dien mei Hitler. Nijjiersmoarn kamen muoike Afke en omke Freark te nijjierswinskjen. ‘Takomme jier yn frijheid!’ sei omke derby.

[p. 61]

Mids jannewaris kaam Dineke thús mei in jongeman, in lange fint mei swarte learene learzens oan en in reinjas om 'e skouders. ‘Pyt,’ sei er. In efternamme hie er blykber net. Dineke frege, oft er dy nachts by ús sliepe koe.

‘Jawol,’ sei mem, se soe wol in kermisbêd klearmeitsje op souder, as Pyt dêr gjin beswier tsjin hie.

‘My bêst, hear,’ sei Pyt en hy lake. Ik seach grutte wite tosken, ien fan de foartosken stie in kromke bryk. Soe Dineke him dêrom útpikt hawwe, tocht ik. Ik snúfde romantyk, mar as dat al sa wie, dan lieten se neat skine. Namste better. Ik mocht net oer kleverich gedoch. By Hinke thús wist ik noait wêr't ik sjen moast as Hinke har âldste broer en syn faam allegeduerigen hantsje-hantsje sieten en ûnder iten nei elke hap elkoar tuten.

De oare moarns al betiid setten Pyt en Dineke tegearre fuort. ‘Ik kom moarn of oaremoarn wol werom,’ sei Dineke.

‘Hoechst net nei kantoar? En ...,’ begûn heit.

‘Ferbeane fraach,’ sei Dineke.

De rêst koe wol foarby wêze. Ik krige tin-iis-gefoel. Se die klean oan as soe se nei de Noardpoal. ‘Hat mem in sjaal foar Pyt?’ Pyt krige in sjaal en fuort wiene se.

Under skoaltiid moast ik hieltyd oan harren tinke. Wat doel hiene se? Gefaarlik? Ik die helte leaver mei harren mei as hjir kreas op skoalle sitte mei algebrasomkes, dy't mei de werklikheid neat te krijen hiene.

‘Dat ôfwachtsjen,’ suchte mem ûnder iten ynienen.

Twa dagen letter yn 'e neimiddei dêr wie Dineke wer, wyt en stil. ‘Neat oan te dwaan,’ suchte se, wylst se de sjaal losskuorde. Ut har tas helle se de sjaal, dy't Pyt liend hie. ‘Hjir is de sjaal wer.’

Net ien fan ús sei wat. Se soe fansels wol wat fertelle. Mar se iet swijend opbakte jirpels mei opwaarme readekoal. Heit besocht Anneke dwaande te hâlden mei somkes fan skoalle, Jan rûn derút: ‘Ik gean nei Karst, hear.’

[p. 62]

Nei't Anneke en Jan op bêd gien wiene, barste Dineke los. ‘Hjoed of uterlik moarn helje dy rotsakken it Apeldoornse Bos leech en net ien kin 't keare. It Apeldoornse Bos is in joadsk kranksinnigegesticht. Pyt en ik moasten derhinne om te sjen, oft in oerfal noch mooglik wêze soe, om dy minsken derút te heljen. Wa't dat betocht hat! Wy ha de omjouwing besjoen en ynformaasje frege oan Pyt syn omke. Dy is dêr yn de buert dokter. Pyt syn omke sei: dêr sitte oer de tûzen pasjinten en in pear hûndert ferplegers en ferpleechsters. Wêr moatst mei tûzen geastlik siken hinne! De sûnen soene noch ûnderdûke kinne mar se ha yn de stichting noait leauwe wollen dat de saak ûntromme wurde kin troch de Moffen. Dat bestiet ommers net! Dat dogge minsken net! Kranksinnigen litte se fansels mei rêst! It âlde ferhaal.’

‘Hawwe jimme by it gesticht west?’ frege mem kjel.

‘Wy loerden troch strûkeguod mei Pyt syn kiker. Op it terras stapte in Dútske ofsier om mei, sa te sjen, in joadske dokter. Hy hie teminsten in wite jas oan. Der boarten ek wat bern om. De Dútsker makke grapkes tsjin harren en de bern laken en rôpen wat tsjin him. Men tinkt dan oan sokke Moffen as kringen, rotsakken, dy't it kwea fan de kop ôfdript. Mar niks. In ynkeurige hear, dizze, knap knipt, knap skeard, gjin tearke yn it pak, glêd poetste learzens en in kreas, yntelligint gesicht. Keurich.’

‘Mei daheim in ynkeurige frou en oppassende bern,’ folle heit oan.

‘Mar wól tûzen stakkers hjoed, uterlik moarn, as fee yn frachtauto's jeie. Jeie litte.’

‘Wat wolle se dan fan dy stumpers!’ rôp mem.

‘Dat wit mem wol,’ sei Dineke koart. ‘En dan stiest dêr en sjochst en wa't ús dêrhinne stjoerd hat, is net lekker, want allinne in komplete folksopstân soe dizze ramp foarkomme kinne. En dy opstân komt net.’

Dy jûns sliepte ik likegoed samar. Nuver. Doe mei dy iene mefrou Goudman leine wy wekker.

[p. 63]

Koarte tiid letter lei der in yllegaal krantsje op de kokosmatte by de foardoar. ‘Vrij Nederland’ wie de namme. Heit siet der noch mar krekt yn te lêzen, doe't er it krantsje oan Dineke joech: ‘Lês sels mar. As dit wier is...’

De joaden fan it Apeldoornse Bos wiene as bisten yn treinwagons troppe en trape, guon stoaren daliks, oaren ûnderweis, de trein wie streekrjocht nei Auschwitz-Bir- kenau riden en der libbe al net ien mear; 21 jannewaris út it gesticht helle, 24 jannewaris dea, allegearre, oer de tûzen.

Dineke makke in smeulsk lûd: ‘De dwaas, dy't ús nei Apeldoorn ta stjoerde.’

Wa't ferantwurdlik wiene foar de moard stie ek yn ‘Vrij Nederland’: Aus der Fünten, Gemmeker, de spoarwegen, spoarweipersoniel.

Alle Nederlanners meielkoar, dy't al safolle gewurde litten hiene, dat de Moffen dit ek wol oandoarsten. Nee, dat stie der net by.

En wa wist fan it bestean fan it Apeldoornse Bos? Wy ek net, oant Dineke dermei oankaam.

Foardat ik op bêd kroep beseach ik by it skimerpitsje Anneke, in soargeleas sliepend bern, it bekje yn 't kier, rôse yn 'e wangen, tusken de poppe en de harlekyn. O leave God, lit har by ús. Sy net, sy net.

En wêrom dan wol sy net, en ik net, woe ik wolris fan mysels witte. Wat rjochten hie Anneke op it libben boppe oare joaden, oare joadske bern? Hokker oanspraken op it libben koe ik nei foaren bringe? Sa stiltsjes mooglik skode ik ûnder de tekkens om dy kostlike frede op Anneke har gesicht net te fersteuren.