De gave Gods

[p. 225]

Bijlagen

Bijlage 1

Pestjaren in Holland 1450-1668

In onderstaande lijst worden de jaren met de plaatsen, waarin pest heerste, vermeld. De nummers achter de plaatsnamen verwijzen naar de vindplaatsen, opgenomen achter onderstaande jaren en plaatsnamen. Zie voor volledige verwijzingen de bibliografie.

Jaren	Plaatsen
1450	Dordrecht (36,44)
1452	Dordrecht (51)
1458	Dordrecht (36,44)
1467	Rotterdam (27,62,76)
1468	Rotterdam (27,62)
1469	Amsterdam (23,46,88,92), Dordrecht (36,44), Rotterdam (62)
1471	Amsterdam (23,46,88,92)
1480	Gouda (88)
1481	Gorinchem (8)
1482	Dordrecht (36)
1483	Amsterdam (46), Leiden (17)
1484	Dordrecht (44)
1489	Gorinchem (54)
1493	Amsterdam (23,46,88,92), Haarlem (40), Hoorn (91)
1494	Gouda (74)
1502	Gorinchem (7,8,39)
1508	Leiden (67)
1509	Dordrecht (36,44), Gouda (74), Haarlem (30), Hoorn (57), Leiden (16,67)
1513	Gouda (14,32), Den Haag (82)
1515	Hoorn (30,57,91), Leiden (67,90)
1516	Egmond (49), Haarlem (40)
1517	Leiden (67)
1518	Gouda (32), Leiden (67), Schiedam (42,47,78)
1519	Gorinchem (25), Haarlem (40), Leiden (67), Schiedam (42,47,78)
1521	Gouda (74)
1522	Amsterdam (46)
1523	Gorinchem (8,25), Schoonhoven (14)
1524	Leiden (9)
1525	Haarlem (40), Leiden (67)
1526	Gorinchem (25), Haarlem (40), Leiden (67), Schiedam (42)

[p. 226]

1527	Gouda (17), Schoonhoven (14)
1528	Hoorn (71)
1530	Dordrecht (44), Woerden (70)
1531	Haarlem (40)
1534	Amsterdam (14, 46, 92)
1537	Delft (61, 74, 84), Schiedam (42, 47, 78), Woerden (70)
1538	Brielle (50), Leiden (9), Woerden (70)
1550	Amsterdam (8)
1554	Amsterdam (30)
1555	Gorinchem (39), Haarlem (10)
1556	Leiden (9)
1557	Amsterdam (24, 46, 92), Brielle (50), Delfshaven (61), Delft (61, 84), Haarlem (40), Leiden (67), Rotterdam (58), Schoonrewoerd (61), Voorburg (30, 61, 88)
1558	Amsterdam (24, 46), Delfshaven (61), Delft (61), Hoorn (71, 91), Schiedam (47), Schoonrewoerd (61), Voorburg (61), Woerden (70)
1559	Amsterdam (46)
1562	Hoorn (30, 90)
1564	Dordrecht (79)
1566	Kennemerland (3), Waterland (3)
1567	Delft (84), Hoorn (30, 91), Leiden (67)
1568	Gorinchem (8, 39), Heukelum (8), Leiden (67), Sleeuwijk (8)
1571	Schiedam (78)
1572	Haarlem (30), Leiden (30), Oudewater (30)
1573	Amsterdam (24), Brielle (61), Delft (61), Haarlem (24, 61, 88), Leiden (9, 24, 88), Oudewater (24), Rotterdam (61)
1574	Amsterdam (77), Delft (18), Dordrecht (36), Gouda (32), Haarlem (30,40), Ilpendam (95), Den Haag (83), Leiden (27), Oudewater (19, 30), Rotterdam (18), Woerden (70)
1575	Dordrecht (36), Hoorn (95), Medemblik (95), Oudewater (82), Purmerend (95), Woerden (70), Wormer (95)
1577	Hoorn (57, 59)
1579	Dordrecht (36)
1580	Hoorn (30, 59, 91)
1581	Haarlem (40)
1583	Gorinchem (39)
1584	Dordrecht (36)
1586	Hoorn (57)
1587	Dordrecht (36)
1588	Gouda (14)
1590	Hoorn (57)
1593	Gouda (14), Rotterdam (27, 68)
1594	Delft (29, 65), Rotterdam (27, 62, 68), Schiedam (78)
1595	Rotterdam (62)
1596	Het Gooi (29), Rotterdam (62)
1598	Het Gooi (29), Rotterdam (27)
1599	Alkmaar (26, 64), Amsterdam (52), Dordrecht (36), Enkhuizen (2), Gorinchem (8, 9, 36, 39), Hoorn (30), Leiden (72), Schiedam (78)

[p. 227]

1600	Dordrecht (36), Enkhuizen (2), Gorinchem (8), Gouda (94), Hoorn (30), Woerden (70)
1601	Amsterdam (22), Hoorn (30), Rotterdam (13, 62), Delft (65)
1602	Alkmaar (15, 41), Amsterdam (30), Dordrecht (36), Gorinchem (7), Gouda (14), Hoorn (30), Koedijk (86), Langedijk (86), Leiden (30), Rotterdam (27, 62), Schiedam (78), St. Pancras (86), Vlaardingen (85)
1603	Amsterdam (30), Dordrecht (36), Geertruidenberg (86), Gorinchem (86), Gouda (32), Hardinxveld (86), Heusden (65), Hoorn (30), Leiden (30, 67), Oud- en Nieuw-Matenesse (96), Overschie (96), Rotterdam (27, 62), Schiedam (96), Woerden (70), Woudrichem (86)
1604	Alkmaar (1, 15, 39), Bommenede (86), Den Briel (86), Dordrecht (36), Geertruidenberg (86), Den Helder (56), Heusden (65), Huisduinen (56), Koedijk (86), Langedijk (86), Leiden (72), Rotterdam (27, 62), Schagen (56), St. Pancras (86), Texel (56)
1605	Egmond (86), Geertruidenberg (86), Den Helder (56), Huisduinen (56), Leiden (72), Loosdrecht (86), Schagen (86), Wieringen (86)
1606	Gorinchem (9, 39)
1616	Amsterdam (94), Gouda (94)
1617	Amsterdam (38), Emmeloord (89), Gouda (14), Leiden (72)
1618	Amsterdam (38), Dordrecht (36), Rotterdam (62)
1623	Amsterdam (30, 35, 92), Dordrecht (36)
1624	Alkmaar (26), Amsterdam (30, 35), Gouda (14), Heusden (66), Hoorn (30), Leiden (4, 88), Noorderkwartier (33), Rotterdam (13, 62), Delft (63, 65), Vlieland (89)
1625	Amsterdam (30), Delft (20), Gouda (14, 31), Heusden (66), Noorderkwartier (33), Rotterdam (62), Schiedam (78)
1626	Amsterdam (15, 94), Rotterdam (94)
1627	Delft (65)
1629	Amsterdam (15, 30), Gouda (14)
1633	Schiedam (78)
1634	Heusden (66), Leiden (67), Schiedam (78), Rotterdam (62)
1635	Alkmaar (30), Amsterdam (33, 92), Delft (33, 65), Dordrecht (36), Enkhuizen (33), Gorinchem (8), Gouda (14, 31), Den Haag (33), Haarlem (4, 38, 80), Heusden (66), Hoorn (33), Leiden (72), Rotterdam (33, 62), Schiedam (78), Schoonhoven (28), Woerden (70)
1636	Alkmaar (1), Amsterdam (35, 92), Bleiswijk (57), Bodegraven (69), Delft (65, 81), Dordrecht (36), Enkhuizen (48, 93), Gorinchem (8), Gouda (14, 31), Haarlem (38, 80), Heusden (66), Leiden (4), Rotterdam (62), Schermeer (12), Schiedam (78), Woerden (75), Zevenhuizen (57)
1637	Dordrecht (11, 36), Enkhuizen (93), Gorinchem (8), Gouda (31), Haarlem (80), Heusden (66), Rotterdam (62)
1650	Alkmaar (1, 26)
1652	Amsterdam (45), Enkhuizen (93), Gorinchem (8, 39), Hoorn (30), Leiden (45), Schiedam (78)
1653	Amsterdam (45), Enkhuizen (93), Gorinchem (8), Leiden (45), Schiedam (78)
1654	Amsterdam (45), Enkhuizen (93), Den Haag (82), Leiden (45), Schiedam (78)

[p. 228]

1655	Alkmaar (1), Amsterdam (30, 80), Dordrecht (30, 36), Delft (65), Gorinchem (39), Gouda (14), Den Haag (82), Haarlem (30, 80), Leiden (67), Naarden (5), Noorderkwartier (33), Rotterdam (30)
1656	Alkmaar (1), Amsterdam (38), Dordrecht (36), Den Haag (82), Hoorn (6), Naarden (5), Noorderkwartier (6, 30, 33), Rotterdam (60, 62), Scheveningen (63)
1657	Alkmaar (1), Amsterdam (15, 94), Dordrecht (36), Gouda (31), Rotterdam (27, 60, 62)
1660	Rotterdam (60)
1661	Den Haag (82), Noordholland (30)
1662	Schoonhoven (28), Delft (65)
1663	Amsterdam (15, 30), Gouda (31), Den Haag (21), Hoorn (6)
1664	Amsterdam (30), Den Briel (87), Delft (15, 65), Dordrecht (36), Edam (15), Enkhuizen (15, 34, 93), Gorinchem (8), Gouda (14, 31), Den Haag (82), Haarlem (30), Heusden (66), Hoorn (6), Leiden (30, 88), Monnickendam (15, 34), Rotterdam (27, 62), Schiedam (78), Schoonhoven (28), Woerden (70), Zevenbergen (34)
1665	Amsterdam (38), Dordrecht (81), Gorinchem (8), Gouda (14, 31), Hoorn (6), Rotterdam (27, 62), Schoonhoven (28), Vlaardingen (85)
1666	Amsterdam (94), Enkhuizen (93), Gorinchem (9), Gouda (31), Leiden (72), Rotterdam (27, 62), Schiedam (78), Schoonhoven (28), Vlaardingen (85)
1667	Enkhuizen (93), Gorinchem (9, 39)
1668	Enkhuizen (93), Gouda (32)

Vindplaatsen bijlage 1

Archivalia
1.	Gemeente-archief Alkmaar, Stadsarchief vóór 1815, resoluties van de vroedschap.
2.	Rijksarchief Noordholland, Notarieel archief Enkhuizen, inv. nr. 834 (akte nr. 120); inv. nr. 868 (akte nr. 71).
3.	Gemeente-archief Haarlem, Collectie handschriften, inv. nr. 50, Memoriën, zoo door eijgen bevindinge, als bij andere ontleendt, gedaan en geschreven door Vincent Laur. van der Vinne; Vroedschapresoluties 1566.
4.	Gemeente-archief Leiden, Oud- Stadsarchief, inv. nr. 693, Aflezingenboek.
5.	Rijksarchief Noordholland, Notarieel archief Naarden, inv. nr. 3663 (akte nr. 122, 128, 130, 138, 142, 145, 188); inv. nr. 3671 (akte nr. 16).

Gedrukte bronnen en literatuur
6.	Abbing, Geschiedenis.
7.	Van Andel, Instructiën.
8.	Idem, Pestepidemieën.
9.	Idem, Plague.
10.	Banga, Geschiedenis.
11.	Baumann, Johan.
12.	Belonje, De Schermeer.
13.	Bezemer/Unger, De oudste kronieken.
14.	Bik, Vijf eeuwen.

[p. 229]

15.	Biraben, Les hommes.
16.	Blok, Geschiedenis eener Hollandsche stad.
17.	De Boer, Graaf en Grafiek.
18.	Ten Boom, De Reformatie.
19.	Bor, Oorsprongk.
20.	Bosman-Jelgersma, Vijf eeuwen.
21.	Van Breemen-Kruyt, De gave Gods.
22.	Breen, Amsterdams geschiedenis.
23.	Idem, Rechtsbronnen Amsterdam.
24.	Brouwer Ancher, De pest.
25.	Bruch, Middeleeuwsche rechtsbronnen.
26.	Bruinvis, Van pestilentiën.
27.	Brunner, Pest-epidemieën.
28.	De Bruyn, Verordeningen.
29.	Van Buchell, Diarium.
30.	Buchner, Verhandeling.
31.	Buwalda/Buwalda-Prey, Eenige gegevens.
32.	Buwalda-Prey, Bijdrage.
33.	Centen, Vervolg.
34.	Charlier, La peste à Bruxelles.
35.	Commelin, Beschrijvinge.
36.	Van Dalen, Geschiedenis en Oude maatregelen.
37.	Van Deursen, Het kopergeld IV.
38.	Dijkstra, Een epidemiologische beschouwing.
39.	Emck, Kroniek.
40.	Enschedé, Index.
41.	Fasel, Alkmaar.
42.	Van der Feijst, Geschiedenis Schiedam.
43.	Fraatz, Beiträge.
44.	Fruin, Oudste keuren.
45.	Goris, Beknopte verhandeling.
46.	Ter Gouw, Geschiedenis van Amsterdam.
47.	Heeringa, Rechtsbronnen Schiedam.
48.	Historie van den oorspronck.
49.	Hof, De abdij van Egmond.
50.	De Jager, De middeleeuwsche keuren.
51.	't Jong, Van kerkhof tot begraafplaats.
52.	Kannegieter, Pest.
53.	Ten Kate, Geneeskundige archivalia.
54.	Kemp, Leven der doorluchtige heeren.
55.	Kist, Neêrlands bededagen.
56.	Korff, Beknopte geschiedenis.
57.	Koster, Hoorn.
58.	Lois, Chronycke.
59.	Van Marle, Hoorn.
60.	Mentink/Van der Woude, De demografische ontwikkeling.
61.	Meunier, La peste.
62.	Moquette, Pestepidemieën.
63.	Mos, Twee eeuwen.
64.	Nootwendigh historisch verhael.
65.	Oosterbaan, Het Oude en Nieuwe gasthuis.
66.	Van Oudenhoven, Beschrijvinge.

[p. 230]

67.	Overvoorde, Maatregelen.
68.	In het pestjaar 1593.
69.	Pest te Bodegraven.
70.	Plomp, Ziekenzorg.
71.	Pols, Westfriesche stadrechten.
72.	Posthumus, De geschiedenis.
73.	Rogge, Joost Brasser.
74.	Rollin, Rechtsbronnen Gouda.
75.	Van Rijnevelshorn, Eenne christelijcke aenspraecke.
76.	Scheffer/Obreen, Voorzorgsmaatregelen.
77.	Scheltema, Eenige geschiedenissen.
78.	Schmitz, Schiedam.
79.	Schotel, De Dordse Cellebroeders.
80.	Schrevelius, Harlemias.
81.	Sels, Beschrijving.
82.	Servaas van Rooyen, Oude wetten.
83.	Smit, De levensmiddelenpolitiek.
84.	Soutendam, Bijdrage.
85.	Sprenger van Eyck, Geschiedenis.
86.	Staten van Holland, Resoluties.
87.	Swinnas, Pest-strijt.
88.	Thijssen, Geschiedkundige beschouwing.
89.	Twisck, Van de pest.
90.	Unger, Middeleeuwsche ordonnantiën.
91.	Velíus, Chronyk.
92.	Wagenaar, Amsterdam.
93.	Willemsen, Enkhuizen.
94.	Van der woude, Demografische ontwikkeling.
95.	Wijn, Het Noordhollandse regiment.
96.	Van der Zee, Matenesse.

Bijlage 2

Plaatsen in Holland die door pest werden getroffen 1450-1668.

Hieronder volgt een lijst van plaatsen met de jaren waarin de pest voorkwam, alsmede het totaal daarvan. Deze lijst geeft slechts een indicatie over de regelmaat waarmee een plaats door de pest werd getroffen. Zij zegt namelijk niets over de omvang van een epidemie, terwijl zij sterk afhankelijk is van beschikbare lokale gegevens. Uitgebreid lokaal onderzoek, zoals dat bijvoorbeeld verricht is naar Gorinchem en Gouda, ontbreekt doorgaans voor andere plaatsen, waardoor snel een vertekend beeld kan ontstaan.

Plaatsen	Jaren
Amsterdam	1469, 1471, 1483, 1493, 1522, 1534, 1550, 1554, 1557, 1558, 1559, 1573, 1574, 1599, 1601, 1602, 1603, 1616, 1617, 1618, 1623, 1624, 1625, 1626, 1629, 1635, 1636, 1652, 1653, 1654, 1655, 1656, 1657, 1663, 1664, 1665, 1666. (37 jaren)

[p. 231]

Leiden	1483, 1508, 1509, 1515, 1517, 1518, 1519, 1524, 1525, 1526, 1538, 1556, 1557, 1567, 1568, 1572, 1573, 1574, 1599, 1602, 1603, 1604, 1605, 1617, 1624, 1634, 1635, 1636, 1652, 1653, 1654, 1655, 1664, 1666. (34 jaren)
Rotterdam	1467, 1468, 1469, 1557, 1573, 1574, 1593, 1594, 1595, 1596, 1598, 1601, 1602, 1603, 1604, 1618, 1624, 1625, 1626, 1634, 1635, 1636, 1637, 1655, 1656, 1657, 1660, 1664, 1665, 1666. (30 jaren)
Dordrecht	1450, 1452, 1458, 1469, 1482, 1484, 1509, 1530, 1564, 1574, 1575, 1579, 1584, 1587, 1599, 1600, 1602, 1603, 1604, 1618, 1623, 1635, 1636, 1637, 1655, 1656, 1657, 1664, 1665. (29 jaren)
Gouda	1480, 1494, 1509, 1513, 1518, 1521, 1527, 1574, 1588, 1593, 1600, 1602, 1603, 1616, 1617, 1624, 1625, 1629, 1635, 1636, 1637, 1655, 1657, 1663, 1664, 1665, 1666, 1668. (28 jaren)
Gorinchem	1481, 1489, 1502, 1519, 1523, 1526, 1555, 1568, 1583, 1599, 1600, 1602, 1603, 1606, 1635, 1636, 1637, 1652, 1653, 1655, 1664, 1665, 1666, 1667. (24 jaren)
Hoorn	1493, 1509, 1515, 1528, 1558, 1562, 1567, 1575, 1577, 1580, 1586, 1590, 1599, 1600, 1601, 1602, 1603, 1624, 1635, 1652, 1656, 1663, 1664, 1665. (24 jaren)
Schiedam	1518, 1519, 1526, 1537, 1558, 1571, 1594, 1599, 1602, 1603, 1625, 1633, 1634, 1635, 1636, 1652, 1653, 1654, 1664, 1666. (20 jaren)
Haarlem	1493, 1509, 1516, 1519, 1525, 1526, 1531, 1557, 1572, 1573, 1574, 1581, 1635, 1636, 1637, 1655, 1664. (17 jaren)
Delft	1537, 1557, 1558, 1567, 1573, 1574, 1594, 1601, 1624, 1625, 1627, 1635, 1636, 1655, 1662, 1664. (16 jaren)
Enkhuizen	1599, 1600, 1635, 1636, 1652, 1653, 1654, 1664, 1666, 1667, 1668. (11 jaren)
Woerden	1530, 1537, 1538, 1558, 1574, 1575, 1600, 1603, 1635, 1636, 1664. (11 jaren)
Alkmaar	1599, 1602, 1604, 1624, 1635, 1636, 1650, 1655, 1656, 1657. (10 jaren)
Den Haag	1513, 1574, 1635, 1654, 1655, 1656, 1661, 1663, 1664. (9 jaren)
Heusden	1603, 1604, 1624, 1625, 1634, 1635, 1636, 1637, 1664. (9 jaren)
Schoonhoven	1527, 1635, 1662, 1664, 1665, 1666. (6 jaren)
Brielle	1538, 1557, 1573, 1604, 1664. (5 jaren)
Noorderkwartier	1624, 1625, 1655, 1656. (4 jaren)
Oudewater	1572, 1573, 1574, 1575. (4 jaren)
Geertruidenberg	1603, 1604, 1605. (3 jaren)
Vlaardingen	1602, 1665, 1666. (3 jaren)
Delfshaven	1557, 1558. (2 jaren)
Egmond	1516, 1605. (2 jaren)

[p. 232]

Het Gooi	1596, 1598. (2 jaren)
Den Helder/Huisduinen	1604, 1605. (2 jaren)
Koedijk	1602, 1604. (2 jaren)
Langedijk	1602, 1604. (2 jaren)
Naarden	1655, 1656. (2 jaren)
St. Pancras	1602, 1604. (2 jaren)
Schagen	1604, 1605. (2 jaren)
Schoonrewoerd	1557, 1558. (2 jaren)
Voorburg	1557, 1558. (2 jaren)
Bleiswijk	1636.
Bodegraven	1636.
Bommenede	1604.
Edam	1664.
Emmeloord	1617.
Hardinxveld	1603.
Heukelum	1568.
Ilpendam	1574.
Kennemerland	1566.
Loosdrecht	1605.
Medemblik	1575.
Monnickendam	1664.
Noordholland	1661.
Oud- en Nieuw-Matenesse	1603.
Overschie	1603.
Purmerend	1575.
Schermeer	1636.
Scheveningen	1568.
Sleeuwijk	1568.
Texel	1604.
Vlieland	1624.
Waterland	1566.
Wieringen	1605.
Wormer	1575.
Woudrichem	1603.
Zevenbergen	1664.
Zevenhuizen	1636.

Bronnen: zie bijlage 1.

[p. 233]

Bijlage 3

Bevolkingsomvang, aantal doden en sterftecijfers in Hollandse steden gedurende een aantal pestjaren, 1602-1668.

Plaats/jaar	1602			1606
	bevolking	sierfte	‰	bevolking	sterfte	‰
Amsterdam	104.932^a	10.700^b	102
	50.000^c	10.700^b	214
Gorinchem				6.000-7.000^n	1.713^m	245-284

Plaats/jaar	1617			1623
	bevolking	sterfte	‰	bevolking	sterfte	‰
Amsterdam	100.000	8.449	84	107.000	5.929^e	55
	84.900-71.700^d	8.449	100-118
Gorinchem

Plaats/jaar	1624			1625
	bevolking	sterfte	‰	bevolking	sterfte	‰
Amsterdam	109.000	11.795^f	108	110.000	6.521	59
	109.000	11.879	109	110.000	6.781	62
				110.000	16.521^g	150
Delft	22.769^a	4.554	200
Leiden	51.000^n	9.897^o	194
	44.745^a	9.897^o	221
Rotterdam				20.000^n	2300-2.700^n	115-135
Schiedam^u				5.997^a	194	3
Gouda				14.627^a	1.241	85
Haarlem
Dordrecht
Enkhuizen

Plaats/jaar	1635			1636
	bevolking	sterfte	‰	bevolking	sterfte	‰
Amsterdam	118.000-136.000	8.177	60-69	120.000-123.000	17.193^h	140-143
				120.000-123.000	17.502	142-146
Delft
Leiden	56.000^n	14.475^q	258
	56.000^n	14.582^q	260
	56.000^n	15.735^r	281
	56.000^n	20.000	357
Rotterdam	27.000^n	3.250-3.750^n	120-139
Schiedam^u	6.000-7.000^n	699	100-116	6.000-7.000^n	396	57-66
Gouda	18.000^n	728	40	18.000^n	1.739	97
Haarlem				39.455^a	8.524	216
Dordrecht				18.270^a	3.533^v	193
Enkhuizen				19.000^n	2.495-2.722	131-143^w

Plaats/jaar	1652			1653
	bevolking	sterfte	‰	bevolking	sterfte	‰
Amsterdam
Leiden
Rotterdam
Schiedam^u	6.000-7.000^n	279	40-46	6.000-7.000^n	227	32-38
Enkhuizen	18.000^n	1.526-1.665	85-93	18.000^n	1.280-1396	71-77

Plaats/jaar	1654			1655
	bevolking	sterfte	‰	bevolking	sterfte	‰
Amsterdam				132.000-134.000	13.287^i	99-101
				132.000-134.000	13.508^j	101-102
				132.000-134.000	16.727^k	125-127
Leiden	64.000^n	10.529^s	165	64.000^n	13.088^t	204
Rotterdam				35.000^n	2.200^n	63
Schiedam^u	6.000-7.000^n	263	38-44
Enkhuizen	18.000^n	1.160-1.265	64-70

a Bevolking in 1622 (Van Dillen, Summiere staat).

b 14 juni-31 december 1602 (Scheltema, Eenige geschiedenissen, 19).

c Schatting, zie hoofdstuk 2 ad noot 50.

b 14 juni-31 december 1602 (Scheltema, Eenige geschiedenissen, 19).

n Schatting.

m 26 weken.

e Dit geval bij Commelin, Beschrijvinge, 1179; De Bosch Kemper, Geschiedkunig onderzoek, 140 en Nusteling, Welvaart en werkgelegenheid, 243: twee doden minder.

d Schatting periode 1611-1620 (Nusteling, Welvaart en werkgelegenheid, 234).

f Mogelijk slechts tot en met 5 december (zie Van Zanten, Spiegel, 127). De Bosch Kemper vermeldt dit geval onder Leiden (Geschiedkundig onderzoek, 93-94). Zie ook De slaende hand Gods.

g De Bosch Kemper heeft zich waarschijnlijk met 10.000 doden verschreven (Geschiedkundig onderzoek, 140).

a Bevolking in 1622 (Van Dillen, Summiere staat).

n Schatting.

o Augustus 1624-oktober 1625 (Van Zanten, Spiegel, 127). De Bosch Kemper vermeldt dit aantal onder Amsterdam (Geschiedkundig onderzoek, 93-94; vgl. noot f). In de laatste drie maanden van 1624 4.765 doden (Plomp, Ziekenzorg, 17).

a Bevolking in 1622 (Van Dillen, Summiere staat).

o Augustus 1624-oktober 1625 (Van Zanten, Spiegel, 127). De Bosch Kemper vermeldt dit aantal onder Amsterdam (Geschiedkundig onderzoek, 93-94; vgl. noot f). In de laatste drie maanden van 1624 4.765 doden (Plomp, Ziekenzorg, 17).

n Schatting.

n Schatting.

u Wij vermoeden dat, mogelijk alleen met uitzondering van 1635-1636, de Registers van Overledenen, waaraan de aantallen doden zijn ontleend, incompleet zijn (tellingen verricht door Schmitz, Schiedam, 137).

a Bevolking in 1622 (Van Dillen, Summiere staat).

a Bevolking in 1622 (Van Dillen, Summiere staat).

h Naast 17.193 (dat ook in Commelin en Van Zanten wordt opgegeven) vermeldt De Bosch Kemper 17.177 doden (Geschiedkundig onderzoek, 94, 140; Commelin, Beschrijvinge, 1180; Van Zanten, Spiegel, 130).

n Schatting.

q Orlers, Beschrijvinge, 51 (23 juli-27 december).

n Schatting.

q Orlers, Beschrijvinge, 51 (23 juli-27 december).

n Schatting.

r Mogelijk alleen mei-december (Plomp, Ziekenzorg, 18; Van der Vinne, Memoriën).

n Schatting.

n Schatting.

n Schatting.

u Wij vermoeden dat, mogelijk alleen met uitzondering van 1635-1636, de Registers van Overledenen, waaraan de aantallen doden zijn ontleend, incompleet zijn (tellingen verricht door Schmitz, Schiedam, 137).

n Schatting.

n Schatting.

n Schatting.

n Schatting.

a Bevolking in 1622 (Van Dillen, Summiere staat).

a Bevolking in 1622 (Van Dillen, Summiere staat).

v Juli 1636 tot juni 1637; juli-december 1636: 2.940 doden (Van Dalen, Oude maatregelen, 129).

n Schatting.

w In 1637 nog een aantal pestdoden maar de totale sterfte bedroeg slechts 31-34 promilles (Willemsen, Enkhuizen, tabel IV.3).

u Wij vermoeden dat, mogelijk alleen met uitzondering van 1635-1636, de Registers van Overledenen, waaraan de aantallen doden zijn ontleend, incompleet zijn (tellingen verricht door Schmitz, Schiedam, 137).

n Schatting.

n Schatting.

n Schatting.

n Schatting.

i 3 juli-25 december (Van Zanten, Spiegel, 131 en De slaende hand Gods).

j Zes maanden (Hollandsche Mercurius (1655), 128).

k De Bosch Kemper geeft - naast dit cijfer - voor l656 17.727 doden (Geschiedkundig onderzoek, 102). Dit getal voor 1656 blijft hier buiten beschouwing, omdat het niet zo betrouwbaar voorkomt (nml. precies 1.000 meer dan in 1655) en er geen bron wordt vermeld. Waarschijnlijk heeft het getal 16727 overigens betrekking op de periode begin zomer 1655-zomer 1656 (zie Commelin, Beschrijvinge, 1180).

n Schatting.

s 3 juli-20 november.

n Schatting.

t 9 januari tot 22 november (Corecte Lyste van het getal der dooden). Uit een telling in de registers van de St. Pieters-en de St. Pancraskerk voor de eerste week van september leidt Dijkstra (Een epidemiologische beschouwing, 34) af dat de Lyste niet geheel correct is.

n Schatting.

n Schatting.

u Wij vermoeden dat, mogelijk alleen met uitzondering van 1635-1636, de Registers van Overledenen, waaraan de aantallen doden zijn ontleend, incompleet zijn (tellingen verricht door Schmitz, Schiedam, 137).

n Schatting.

n Schatting.

[p. 234]

Plaats/jaar	1656			1663
	bevolking	sterfte	‰	bevolking	sterfte	‰
Amsterdam				195.000	9.752	50
				137.000	9.752	71
Rotterdam
Schiedam^u
Enkhuizen
Alkmaar	13.500^x	1.300	96

Plaats/jaar	1664			1666
	bevolking	sterfte	‰	bevolking	sterfte	‰
Amsterdam	201.000	23.475	117
	201.000	24.148^l	120
	138.000	23.475	170
	138.000	24.148	175
Rotterdam	40.000^n	2.450^n	61
Schiedam^u	6.000-7.000^n	199	28-33	6.000-7.000^n	240	34-40
Enkhuizen				16.500^n	1.115-1.216	67-74
Alkmaar

Plaats/jaar	1667			1668			Bronnen (de nummers verwijzen naar de opgaven onder de tabel)
Amsterdam							2, 6, 8, 9, 10
							12, 14, 20, 23
							25
Gorinchem							1
Delft							8, 19
Leiden							3, 8, 11, 15
							16, 17, 18, 22
							23
Rotterdam							13
Schiedam^u							8, 21
Gouda							4, 5
Haarlem							10, 22
Dordrecht							7
Enkhuizen	16.500^n	970-1.060	59-64	16.500^n	666-720	40-44	20
Alkmaar							10

^p

u Wij vermoeden dat, mogelijk alleen met uitzondering van 1635-1636, de Registers van Overledenen, waaraan de aantallen doden zijn ontleend, incompleet zijn (tellingen verricht door Schmitz, Schiedam, 137).

x Van der Woude (Het Noorderkwartier, deel 1, 174) schat de bevolking omstreeks 1660 op ongeveer 13.650.

l De Bosch Kemper vermeldt dit aantal voor het jaar 1666 (Geschiedkundig onderzoek, 102).

n Schatting.

n Schatting.

u Wij vermoeden dat, mogelijk alleen met uitzondering van 1635-1636, de Registers van Overledenen, waaraan de aantallen doden zijn ontleend, incompleet zijn (tellingen verricht door Schmitz, Schiedam, 137).

n Schatting.

n Schatting.

n Schatting.

u Wij vermoeden dat, mogelijk alleen met uitzondering van 1635-1636, de Registers van Overledenen, waaraan de aantallen doden zijn ontleend, incompleet zijn (tellingen verricht door Schmitz, Schiedam, 137).

n Schatting.

n Schatting.

p Waarshijnlijk niet volledig (Overvoorde, Maatregelen, 69).

[p. 235]

Vindplaatsen bijlage 3

Zie voor volledige verwijzing de bibliografie.

1.	Van Andel, Pestepidemieën te Gorinchem.
2.	De Bosch Kemper, Geschiedkundig onderzoek.
3.	Buchner, Verhandeling.
4.	Buwalda/Buwalda-Prey, Eenige gegevens.
5.	Buwalda-Prey, Bijdrage.
6.	Commelin, Beschrijvinge.
7.	Van Dalen, Oude maatregelen.
8.	Van Dillen, Summiere staat.
9.	Van Domselaar, Beschrijvinge.
10.	Dijkstra, Een epidemiologische beschouwing.
11.	Goris, Beknopte verhandeling.
12.	Hollandsche Mercurius (1655).
13.	Mentink/Van der Woude, De demografische ontwikkeling.
14.	Nusteling, Welvaart en werkgelegenheid.
15.	Orlers, Beschrijving.
16.	Overvoorde, Maatregelen.
17.	Plomp, Ziekenzorg in Woerden.
18.	Posthumus, Geschiedenis.
19.	Rogge, Joost Brasser.
20.	Scheltema, Eenige geschiedenissen.

[p. 236]

21.	Schmitz, Schiedam.
22.	Thijssen, Geschiedkundige beschouwing.
23.	Van der Vinne, Memoriën.
24.	Willemsen, Enkhuizen.
25.	Van Zanten, Spiegel.