Album Willem Pée

De jubilaris aangeboden bij zijn zeventigste verjaardag

[p. 249]

Noten bij noten: proeven van voortgezette uitlegkunde
door J. Leenen

Aan de bezorger van Verzameld Werk van Herman Teirlinck.

I

K. van de Woestijne, Een Bundeltje lyrische poëzie, bezorgd door M. Rutten, Onze Bibl. VII, Antwerpen, z.j.

Eveningsch, in de verbinding: -e luimen (van de zee), op blz. 28, in het gedicht dat begint: Hier, waar het gieren zwiert, ter glinster-klare hillen. Dit gedicht vinden wij op blz. 156 van de bundel De Gulden Schaduw in de afdeling Het Huis van den Dichter, III Het Huis aan de Zee (Blankenbergen, 1907-08), Bussum 1910. - In de woordenlijst van Een Bundeltje (blz. 42a) wordt de volgende verklaring gegeven:

‘eveningsch: avondsch, crepusculair; Eng. evening’.

Er is geen redenering nodig om er zich van te overtuigen dat deze verklaring te enen male onbevredigend is, en dat het woord als onverstaanbaar aangemerkt zou moeten worden als er geen andere mogelijk was. Gelukkig is er die, en nog wel een volkomen bevredigende.

Evening is de verkorte vorm van de vanouds bekende benaming (dag- en-) nachtevening (equinox), wat wij tweemaal per jaar beleven tegen 21 maart en 21 september, het begin van lente en herfst. De afleiding eveningsch betekent dus equinoctiaal; eveningsche luimen zijn de equinoctiale stormen (of met een germanisme equinoctiaalstormen) in of kort na de tijd der dag-en-nachteveningen. Tot zover Van Dale en in overeenstemming daarmee andere verklarende woordenboeken in verschillende talen. Alleen een Engels woordenboek (Chambers) zegt meer: high gales popularly supposed to prevail about the times of the equinoxes - the belief is unsupported by observation (zware stormen naar

[p. 250]

de volksmening verondersteld voor te komen omtrent de tijden van de dag-en-nachteveningen - dit geloof wordt niet gesteund door de waarneming).

Maar de dichter heeft het waargenomen, en wel in maart, blijkens vers 3, waarin sprake is van lente-zonne. Er is meer. In De Leemen Torens ² I, blz. 275, krijgen wij in een van de gedeelten bijgedragen door V.d. Woestijne ‘een grootsche parallel van de titanische zee-gedichten in zijn beschrijving van den storm der herfst-evening’ (P. Minderaa, K.v.d.W., zijn leven en werken, blz. 411). Een parallel in proza, dus dichter aansluitend bij de werkelijkheid dan het hier ter sprake zijnd gedicht. Maar thans betreft het de ‘Herfst-evening’, zoals de schrijver het zelf noemt, in overeenstemming met de preciese datering in de roman, niet eens omtrent maar op 21 september 1913. ‘Een geweldig schouwspel, zo schrijft hij aan zijn vriend H. Teirlinck, waar ik meer dan eens de reis van Gent naar zee voor ondernomen heb’ (t.a.p.). Deze parallel heft alle twijfel op betreffende de betekenis die evening en dus eveningsch (geen van beide in de woordenboeken) voor de dichter en schrijver heeft.

Heeft de man Van de Woestijne dat samentreffen van dag-en-nachtevening en zware stormen nu inderdaad en wel herhaaldelijk of zelfs regelmatig beleefd of is het fictie (het samentreffen alleen, wel te verstaan) van de dichter en romanschrijver, die haar oorsprong zou hebben o.a. in lectuur? Minderaa waarschuwt ons (blz. 39) voor het toekennen van autobiografische waarde aan gegevens in poëzie en proza die daar de schijn van hebben.

Dat de equinoctiale stormen niet meer dan volksgeloof zijn, wordt in zoverre wetenschappelijk bekrachtigd, dat ik in de werken over weerkunde en aanverwante vakken door mij nagebladerd daar niets over gevonden heb. Dat volksgeloof moet dan van zeer oude datum zijn. De Latijnse dichter Catullus (84-54 v. Chr.) spreekt in nr. 46 van zijn gedichten (Iam ver egelidos) van caeli furor equinoctialis (het ‘eveningse’ woeden van de lucht) bij het naderen van de lente. Het is niet onmogelijk dat dit de bron voor V.d.W. is geweest: Catullus was een van de dichters van wie hij hield, die hem ontroerden (Minderaa 276 noot 3 met verwijzing naar Over Schrijvers en Boeken I 46).

Van de Woestijne heeft zijn gedicht niet willen ontsieren met een veelledig geleerd bastaardwoord en is erin geslaagd een gelukkige verdietsing uit te vinden. Dat die meteorologische kunstterm niet bruikbaar is in moderne poëzie voelen ook de vertalers van Catullus, die het begrip op verschillende wijzen in hun taal trachten te benaderen. De Nederlander A. Rutgers van der Loeff (C. Valerius Catullus nagevolgd,

[p. 251]

Den Haag 1937) zegt (blz. 52): De Maartse buien, de Duitsers M. Schöne (Catull, Sämtliche Gedichte, München 1940) en P. Mahn (Die Gedichte des Catull, Berlijn 1935) of de door hen bewerkte voorgangers zeggen respectievelijk: die letzten Winterstürme (blz. 24) en: die Wut der Märzenungewitter (blz. 101).

II

G. Gezelle, Dichtwerken ³, bezorgd door F. Baur, 2 delen, z.j.

1. Den stiet bieden, in: Niemand, die.../ die / bieden den / stiet ons zal! in Gierzwaluwen, Laatste Verzen, Dichtw. II 665.

‘Stiet - stuit, het stuiten. Den stiet bieden = tegenhouden’ (Verklarend Glossarium, Dichtw. II 877a).

Deze verklaring lijkt mij niet de juiste te zijn; zij schijnt uit te gaan van de abstracte betekenis stuit = het stuiten, die stuit inderdaad kan hebben (V. Dale stuit IV), maar die wij niet zo maar aan stiet kunnen toekennen; den stuit bieden zou dan gewoon een verwaterende omschrijving van stuiten = tegenhouden zijn.

Ik zou liever uitgaan van de concrete betekenis stuit (of stiet) = onderste of achterste uiteinde van de ruggegraat: (iemand) de stuit bieden is dan hetzelfde als iemand de stuit tonen, laten zien door hem (in dit geval) voorbij te vliegen = sneller kunnen vliegen.

2. Wee, in: wind en - en wolken, in Als de ziele luistert, Kleengedichtjes, Dichtw. I 489.

Wee is, met uitsluiting van de betekenis pijn, die hier niet in aanmerking komt, zeker niet zonder meer duidelijk. Het wordt nochtans nergens verklaard of, indien verklaard (o.a. Verkl. Gloss. 887b), dan wordt er niets anders van gezegd dan = weide. Dit kan geen zin geven in dit verband, overigens schrijft Gezelle, behalve om het rijm, zowel wei(de) als wee (of weê).

Maar wee in de hier gezochte betekenis komen wij nog elders tegen bij onze dichter, voor zover door mij opgemerkt ten minste eenmaal, ook gekoppeld met wolken. In Wolkensnee (Rijmsnoer VIII, Dichtw. II 485) wenst hij dat wee noch wolken het hemelsblauw zijns levens zouden verduisteren, alleen wolkensnee, zomerwit.

Dit wee is blijkbaar iets dat in de lucht waar te nemen is, een meteorologisch verschijnsel. In Als de ziele luistert is het iets niet nader bepaalds tussen de twee bekende begrippen wind en wolken, maar in Wolkensnee

[p. 252]

wordt het al iets nader voorstelbaars: wolken, maar die de lucht verduisteren, betrokken lucht. Tot zo iets als een woordenboekomschrijving hebben wij het hiermee nog niet gebracht, daarvoor zouden meer gegevens nodig zijn.

3. Vreest God enz., in Rijmreken enz. na Kleengedichtjes in Dichtw. I 525:

Onder deze ‘rijmreke’ staat van de hand van de bewerker (niet in de door Gezelle zelf bezorgde uitgaven) de vermelding tussen haakjes: ‘van de Genestet’.

Het versje komt inderdaad op het eerste gezicht letterlijk overeen met een van de Leekedichtjes (n. XII) van De Génestet. Gezelle moet dat na lectuur in het geheugen zijn blijven hangen tot hij het op den duur als iets uit eigen koker is gaan beschouwen. (Zie bijv. de aantekening bij dit stukje van H.L. Oort in zijn uitgave van de Complete gedichten ⁴ van De Génestet in de Nederl. Bibliotheek, blz. 409). De overname is nochtans niet zonder enkele wijzigingen gebeurd. Behalve dat hij zonder goede reden (A. Verwey, Ritme en Metrum, Santpoort 1931, blz. 98) van de oorspronkelijke twee verzen er vier gemaakt heeft, heeft Gezelle de tekst spraakkunstig naar zijn taalgebruik gericht (gebiedende wijs op t en éénmaal zijt in plaats van wees), de interpunctie is anders en de titel Geloof en Kritiek is achterwege gebleven. De vermelding: van de Genestet is dus niet juist, juister zou zijn: naar De Génestet.

Maar niet helemaal juist. Wat in dit verband bij mijn weten nog niet is opgemerkt, is dat het rijmpje ook niet van De Génestet is. Het is in de oorspronkelijke uitgaaf van de Leekedichtjens (Haarlem z.j.) (met 3 andere) onderaan rechts (waar anders de naam van de maker zou staan) met een kruisje gemerkt, maar zonder dat daar enige verklaring van gegeven wordt. Volgens S.A. Naber (Allard Pierson herdacht, Haarlem 1897, blz. 179) zouden drie leekedichtjes (zonder nadere vermelding) van Pierson zijn, Oort (hiervoor genoemd) kent er bepaaldelijk twee aan Pierson en een aan Potgieter (niet dat van Gezelle) toe. De oorspronkelijke auteur van Vrees God enz. zal dan wel Pierson zijn geweest. De Génestet wist dat dus en heeft het ook niet willen verbergen.

Maar het merkwaardige in heel deze samenhang is dat er van De Génestet ook een gedicht (niet maar een ‘rijmreke’) bestaat dat, zeker ook wel zonder dat de dichter er zich rekenschap van geeft, zo niet letterlijk dan toch wat de gedachteninhoud betreft, zeer sterk overeenstemt met iemand anders werk. De twee stukken zijn Het Liedje van Verlangen van De Génestet (Oort blz. 149) en Willig sterven van Constan-

[p. 253]

tijn Huygens (J.A. Worps uitgave van De Gedichten van C.H. VII 39). Ik zal hier niet verder over uitweiden maar verwijs voor de uitvoerige bespreking van het geval naar J.M. Acket, De mooiste gedichten van De G., Haarlem 1919, blz. 33, die ook de ontdekker van deze ontmoeting (A.W. Stellwagen, Stijloefeningen) noemt.

III

K.L. Ledeganck, Keurgedichten, bezorgd door P. de Smaele, Klass. Galerij 12, Antwerpen 1942.

1. Stancen, titel van een gedicht blz. 36, noot 1: ‘verfranschte vorm; in het Ndl. verwacht men stanza's’, enz. (6 regels).

Stancen is geen verfranste vorm, ten onrechte gebruikt voor het Italiaanse stanza's. Beide komen in het Ndl. voor, ieder met zijn eigen oorspronkelijke betekenis.

De Italiaanse staza is een strofe van 8 regels met welbepaalde eisen betreffende maat en rijm en gebruikt in lange gedichten. De Franse stance is een strofe met vrijere vorm gebruikt in korte gedichten. In de tijd van de romantiek kwam het in het meervoud veel voor als titel van zulke stukjes (Musset). Dit werd overgenomen in de Ned. letterkunde van die tijd. Behalve Ledeganck kunnen wij Potgieter vermelden. Een gedicht A Night Thought (Lo! where the Moon along the sky) van W. Wordsworth, blz. 490a) door hem vertaald, betitelt hij Stancen (Hoe kalm glijdt langs de azuren baan, Verspr. en Nagel. Poëzij ² II blz. 77).

2. Vervaren, noot 3 blz. 56, bij De Gevangene van Chillon, vers 4: door plotseling -.

Dit is geen ‘germanisme (Hgd. Verfahren); hier: een plotseling gebeuren, een snelle processus’. Het is een werkwoord (reeds middelned.) afgeleid van vaar (zonder vaar noch vrees!) evenals verschrikken van schrik. Deze infinitief past ook in de constructie zonder lidwoord: door plotseling vervaren, en wat de doorslag geeft, zo verstaan, beantwoordt de vertaling trouw aan Byrons oorspronkelijke tekst: from sudden fears (blz. 327a). De vertaling van Beets is minder scherp en nodeloos omslachtig: Als somwijlen geschiedt Door een persenden angst of een hooggaand verdriet (Gedichten I, blz. 72).

3. Lijkwade, noot 1 blz. 85, bij Aan Brugge, vers 8: met - overtogen.

Ik ben het eens met De Smaele dat dit geen bevredigende betekenis

[p. 254]

geeft maar zie geen grond tot de veronderstelling ‘bedoelde Ledeganck wellicht lijkwaas?’ Laten wij weer tot de oorspronkelijke Engelse tekst (Byrons Giaour) teruggaan, waar wij de volgende drie verzen uit lichten (blz. 246a):

The fix'd yet tender traits that streak
The languor of the placid cheek,
And - but for that sad shronded eye,

Hieraan beantwoorden deze twee verzen van Ledeganck:

En ware 't niet dat oog, verglaasd en onbewogen,
En ware 't niet die wang, met lijkwade overtogen,

De vertaler is hier heel wat vrijer te werk gegaan dan met De Gevangene van Chillon. Hij keert de orde (cheek-eye) om, kent wat van het oog gezegd wordt aan de wang toe en zegt van het oog iets waaraan niets in het oorspronkelijke beantwoordt. Dit laatste gaat ons verder niet aan, wij hebben alleen te doen met wat van het oog op de wang overgedragen wordt.

Shroud = o.a. lijkwade (winding-sheet); shrouded kan dus vertaald worden: met een lijkwade overtogen. Ledeganck heeft lijkwade, dat een voorwerpsnaam is, blijkbaar als een stofnaam (zonder lidwoord) opgevat, en met een figuurlijke betekenis, die shrouded, blijkens het gebruik bij Byron, in het Engels kon hebben maar die in het Nederlands niet opgaat. De (verschoven) vertaling heeft dus wel zin, maar is gebrekkig uitgedrukt.

In zijn zeer uitvoerige commentaar (K.L.L.'s Trilogie³, Gent 1899, blz. 81) zegt J.A. Torfs zeer beknopt (en zelfverzekerd): ‘Lijkwade,..., hier leenspreukig genomen voor doodskleur’ (vgl. De Smaele lijkwaas), maar ziet geen bezwaar in de afwezigheid van het lidwoord. Ten Kate, de alvertaler, maakt er zich van af met: en was niet dat oog geloken (Mengel-Poëzy, blz. 4), waarover ik het oordeel aan de lezer overlaat. (Verwijzingen naar Beets en Ten Kate volgens Sijthoffs Vijftig-Cents-Editie en naar Wordsworth en Byron volgens de Oxford Editions resp. 1917 en 1909).