Het avontuurlijk uitzicht. Een essay over literatuur en kritiek

[p. 23]

IV

Het is bekend dat Edward Bear er nooit zeker van was of hij nu veertien of vijftien potten intellectuele honing had. Hij vond dat niet zo erg; het was genoeg voor hem te weten dat hij een behoorlijk voorraadje had en dat hij daarop kon bouwen. Absolute zekerheid zou zijn bezit eens en vooral vastleggen. Op de terreinen waar zijn belangstelling naar uitging, zoals de filosofie en de literatuur, was zekerheid iets dat als water door je handen liep omdat het leven, waar die terreinen zich mee bezighouden, voortdurend aan verandering onderhevig is. Het was niet zo dat Bear uit het niets dacht, verre van dat. Naarmate zijn kennis, inzicht en eruditie toenamen ontdekte hij wetmatigheden, bepaalde patronen en processen; bij het lezen van literatuur werd hij bijzonder geholpen door wat hij wist over literaire theorieën en poetica's die door de eeuwen heen waren bedacht: Aristoteles, Horatius, Longius, Boileau, Dryden, Samuel Johnson, Wordsworth, Coleridge, Shelley, Thomas Love Peacock - die naam kon Bear nooit lezen zonder te betreuren dat hij hem nooit ontmoet had - Matthew Arnold en vele anderen. Wat zij allemaal hadden bedacht behoorde tot de zee van kennis waar Bear op dreef. Hij werd daarom ook wel The Floating Bear genoemd.

Maar zekerheid had Bear er, zelfs bij de bestudering van

[p. 24]

de modernste literatuurwetenschap, niet aan kunnen ontlenen. Hij zou dan ook met verbazing geluisterd hebben naar het herhaalde gemekker van Oversteegen dat de literaire kritiek, nu het fictionaliteitscriterium onhoudbaar is geworden, ‘geen hechte basis meer heeft.’ ‘Eigen schuld’ zou Bears vriend Piglet gezegd hebben, dan had hij zich maar niet met Fiktie moeten afzonderen en in de literatuur een vorm van kennis moeten zien, en zich verder niet zo indifferent moeten tonen voor andere vormen van kennis: dan had hij daar nu op kunnen drijven. Dan was die basis wel niet zo hecht geweest als definities, maar voor de literatuur hecht genoeg. Maar hij griezelde al bij de lucht van intellectuele honing. Nu handelt Oversteegen voortdurend in radeloosheid: ‘teruggeworpen op een positie van improviseren, van ad hoc reakties.’

Merlyn stichtte ook heel wat onheil in de literatuurwetenschap door het opgeven van het ‘fiktionaliteitscriterium.’ Een sinds 1970 als handboek gebruikt werk van Frank C. Maatje heeft het fictionaliteitscriterium nog als axioma. In zijn Literatuurwetenschap worden literaire werken met het zoveelste neologisme ‘niet-referentiëel’ genoemd, wat zoveel wil zeggen dat ze niet naar de werkelijkheid buiten het boek verwijzen, zoals we inmiddels weten.

Maatje was nog roomser dan de paus, en streefde Oversteegen in het formalisme van zijn meccanodoos-proza nog voorbij. Hij zou wel eens echte wetenschap bedrijven en begon een drijfjacht op allerlei theorieën en uitspraken met de bedoeling ze te vangen in de kooien van definities. Het zou uit zijn met de ‘polysemie’, nu zou er een net van universeel geldende definities over de literatuur gelegd worden. Als voorbeeld koos Maatje de

[p. 25]

rechtswetenschap, die was bijzonder ver, zo schreef hij, ‘in het uitsluiten van dubbele uitleg van woorden in wetsteksten.’ Met Maatje begon de branchevervreemding van de literatuurbeschouwing pas goed: de jurist belast met het maken van wetten deed zijn intrede.

De jurisprudentie van de literatuurwetenschap is te vinden in de publicaties van de Russische formalisten, de Praagse linguïstische kring en de Amerikaanse New Critics. Daar groeiden de vader en moeder van Oversteegens Fiktie op. En daaraan ontleende Maatje veel voor zijn wetten en theorieën. Zoals de theorie van het verschil tussen de esthetische en de praktische functie van ‘taaluitingen’ dat werd bedacht door de Praagse linguïstische school. Maatje citeert Paul L. Garvin, die het boek A Prague School Reader on Esthetics, Literary Structure, and Style redigeerde, waar deze over het vermeende verschil tussen ‘esthetische’ en ‘praktische’ functie spreekt: ‘The function of the whole-that is, of the work of art or literature - is posited to be the “esthetic function”, which is defined by the Prague School as in opposition to the “practical functions”.

Every object or action, language included, can be assigned a practical function - utilitarian for tools, communicative for language, and so on. If, however, an object or action becomes the focus of attention for its own sake and not for the sake of the practical function it serves, it is said to have an esthetic function; that is, it is responded to for what it is, and not for the sake it is for.’ (Piglet: Begrijp jij dit nou, Bear? - Bear: O, jawel hoor)

De Praagse wet, waarbij Maatje zich geheel aansluit, kent aan literaire werken geen praktische functie toe, alleen een esthetische. Veel betekenend is de zin: ‘the

[p. 26]

focus of attention for its own sake’, want daaraan zit het literair historische luchtje ‘l'art pour l'art’. Door het opstellen van zulke wetten komt de masochistische trek van de huidige literatuurwetenschap boven: door het literaire werk te reduceren tot een ‘esthetische functie’ doet zij zichzelf de handboeien om, maar begint tegelijk te klagen dat ze het zo moeilijk heeft, zoals we al bij Oversteegen zagen. Literaire werken hebben echter niet uitsluitend een esthetische functie: ze hebben een esthetische én een praktische functie. Maar omdat de literatuurwetenschap een onvolwassen behoefte aan zekerheid heeft erkent ze alleen een esthetische functie, de praktische functie van literatuur introduceert namelijk een onzekere factor: dat is het leven zelf. Lezers van literatuur die zich niet hebben laten inrijgen door de literatuurwetenschap, weten wel te leven met die onzekere factor. Ze hebben belangstelling voor alle vormen van kennis die inzicht kunnen geven in de processen waardoor de literatuur en het leven lijken te worden beheerst.

De achterlijkheid van de literatuurwetenschap als het gaat om die aspecten van literaire werken die eventueel verband houden met de praktische functie ervan, spreekt het duidelijkst uit het woordgebruik en de pejoratieve strekking van de zinnen waarin ze die ter sprake brengen. De alinea die Maatje er aan wijdt roept het beeld op van een drumband waarvan de leden met een uitdrukking van ondoordringbare domheid een kabaal voortbrengen dat door de duivel zelf lijkt te worden gedirigeerd:

‘Bij het waardevolle fictionele werk treedt de praktische functie op de achtergrond en wordt de esthetische functie hoofdzaak. Dit blijkt uit het gedrag van de kennisnemers, die vaak een werk lezen zonder enig praktisch

[p. 27]

oogmerk, eenvoudig, omdat ze het “mooi” vinden. Dat wil niet zeggen dat het literaire werk niet daarnaast ook praktische functies zou kunnen hebben: misschien bevat het een religieuze, een politieke of een wijsgerige “boodschap”; dat is dan zijn praktische functie, omdat - weliswaar op een vrij abstract niveau - uitspraken worden gedaan over het bestaan, uitspraken, die de lezer ter harte dient te nemen. De zgn. “Tendensliteratuur” is daar een voorbeeld van: men zou deze kunnen definiëren als fictionele taaluitingen waarin de praktische functie de esthetische gaat overheersen. Valt de sociaal-culturele context waarop die praktische functie betrekking had weg, en verdwijnt daarmee de “actualiteit” van die functie (bij politieke tendensliteratuur een veel voorkomend verschijnsel), dan blijft alleen de esthetische over. Sommige tendensliteratuur is even efemeer als een politieke cabarettekst, bij andere is de esthetische functie sterk genoeg om nochtans te blijven boeien.’

Het is typerend voor de wereldvreemdheid van Maatje dat hij de betekenis van een literair werk terugbrengt tot een ‘boodschap’ en dat hij alleen maar aan ‘tendensliteratuur’ kan denken. Kan men spreken van ‘tendens’ in De gebroeders Karamasov, in Mansfield Park, in La Condition Humaine, in Onder professoren, in Robinson, in Slechte mensen, in Rayuela. Wie dat doet heeft van de literatuur geen kaas gegeten en heeft een totaal gebrek aan gevoel voor nuances, en dat is zo ongeveer het paspoort voor literatuur. Van die nuances is geen sprake als Maatje zegt dat de waarde van een literair werk moet worden afgemeten aan de esthetische functie en dat ‘politieke, sociale of levensbeschouwelijke boodschappen buiten beschouwing worden gelaten.’ Maatje reduceert hiermee

[p. 28]

het effect en de mogelijkheden van literatuur. Opmerkelijk is ook de zin waarin staat dat de praktische functie vervalt als de ‘sociaal-culturele context’ niet meer aanwezig is. Dat zou betekenen dat er geen literatuurgeschiedenis meer te schrijven is: er zou geen literatuur bestaan die bepaald is door het sociaal-culturele leven van de achttiende, negentiende of twintigste eeuw. Dat Den Haag een stad was en dat in die stad een bepaalde levensstijl heerste in de tijd dat Couperus zijn romans schreef, zou dan helemaal niets meer betekenen. Dat George Orwell romans schreef waarin de sfeer van zijn sociaal-culturele achtergrond een belangrijke rol speelt, zou dan niet meer opgaan. Dat Patrick Modiano reageert op het sociaal-culturele leven waarin zijn vader werkte en dacht en dat hij daar een retrospectieve haat/liefde verhouding tegenover heeft, zou dan geen betekenis en geen verheldering van zijn romans meer zijn. Het zijn de historische, sociale, politieke en culturele omstandigheden die maken dat literatuur niet als een ballon in de lucht blijft hangen, maar die er voor zorgen dat het iets zinvols is. Die ‘omstandigheden’ hoeven ook niet al te materieel opgevat te worden: het milieu, een ideologie, mode, stromingen, filosofisch klimaat behoren er ook toe. Maatje heeft voor dit alles geen plaats in zijn jurisprudentie.