Cesare Ripa's Iconologia of Uytbeeldinghen des Verstants

Sentimenti del Corpo. De vijf Sinnen des Lichaems, in een schilderie afgebeelt, door den Heer Giov. Zaratino Castellini.

Een Man, die met d'eene hand dese Dieren met vijf snoeren slaplijck aen een ander gebonden houd, te weten, een Sperwer, een Haes, een Hond, een Valck en een Aep. En op 't midden van 't eerste snoer moet een oogh uytgebeeld zijn, op 't tweede een oor, op 't derde een neuse, op 't vierde een tonge, op 't vijfde een hand.

Vijf zijn de Sinnen, gelijck een yder weet, het Gesicht, Gehoor, Reuck, Smaeck en 't Gevoel. En soo veele Organa of Sinne-pijpen zijnder, waer door de Sinnen dit van de ziele ontfangen, welcke instrumenten wy op de snoeren, op yder Sin, hebben afgebeeld, daerom willen wy hier mede uytscheyden; doch die lust heeft, kan daer van Aristotelem, Avicennam, Galenum, andere Physicos en Philosophen, als mede Plinium, Gellium, Lactantium, Damascenum en Coelium Rhodiginum leesen.

Wy souden het Gesicht door den Losch, diemen seyt dat een scherp gesicht heeft, wel uytgebeelt hebben, niet te min vertoonen wy hier den Sperwer, een Vogel van seer groote scherpsichtige kracht, die oock zijn gesicht altijd nae de Sonne went, en wiens galle het gesichte verklaert, nemende de vlacken en de duysterheyt van de oogen wegh, gelijck oock de Adelaer doet. Maer wy hebben veel liever, dese als die, genomen, om dat de Adelaer veeltijts voor een beeld van den Hemel genomen wert, en van den glans en van het licht zijn zy de Sonne toegewijt, als zijnde het blinckende licht en de lampe van de geheele Werreld. Zy is by den Egyptenaers voor Osiris genomen, waer van dese Vogel een beeld was, van een scherp gesicht, gelijck Plutarchus seyt in 't verhael van Isis en Osiris. Dat het Gesichte gemeenschap heeft met het Licht, den glans en den Hemel, wordt van Plutarchus in zijne zeedige wercken bevestight, alwaer hy seyt, 't is waer de Werreld is wel een eenigh deel, niet te min, soo bestaetse in een seeckere maniere uyt vijf lichaemen: te weten uyt het lichaem der Aerde, des Waeters, des Lochts, des Viers, en des Hemels, die van Aristoteles de vijfde essentia of Selfstandigheyt, of van anderen het Licht, van anderen den Hemel, wort geheeten; ja daer gebreken geene die de faculteyt of mogentheyt van de Sinnen, met het getal van de vijf Elementen vergelijcken. Het Gevoel by de aerde, om datse de kracht tegen staet; de Smaeck by 't waeter, om dat de hoedanigheyt van de Smaeck, door de vochtigheyt van de spongieuse en vochtige tonge geno-

[p. 467]

men wert. 't Gehoor by de locht, om dat daer door de galm en weerslagh van de stemme en 't geluyt gemaeckt wert. De Reuck die uyter natuyre vierigh is, wort by 't Vier vergeleecken. En de Hemel by 't licht, het oogh een klaer instrument van 't gesicht zijnde, heeft een suyvere cristallijne vochtigheyt. En Timaeus seyt dat de oogen des Hemels licht en de stralen deelachtigh worden. Het Gesicht, de glans, de Hemel en 't licht, worden als dingen, die malkanderen verwant zijn, gematight, en maecken den sin, door de eendrachtige beweginge, verhaest, seyt Plutarchus.

't Gehoor wort door de Haes verstaen; gelijck de Egyptenaers als mede Plutarchus verhaelen. Van de snelligheyt van 't Gehoor seggen zy, dat de Haese meest alle andere door de snelligheyt desselven overtreft: tot welckers verwonderinge de Egyptenaers, in haere heylige boecken, een Haese voor 't Gehoor afmaelden.

De Reuck wort, door den Hond, by de Egyptenaers uytgebeelt, als die de verborgen dingen alleene door den Reuck, ontdeckt; hy kent de komste van het onbekent volck, en oock van zijnen Heere, schoon dat hy lange van huys zy geweest. Hy ruyckt op der jaght, waer het wild is heen geloopen, en vervolght het selve ter tijd hy 't op doet: Daerom plagh men tot een spreeckwoord te seggen, hy heeft een brax neuse. Als tot eene, die wel scherp riecken konde. Van de loosheit en reuck der Honden vindy by Xenophon breeder in sijn schoon boekjen van de Iaght. Dese drie Sinnen, die wy nu laest uytgeleyt hebben, die zijn niet gemeen aen alle andere Dieren. Want eenige zijn blind geboren en hebben geen oogen, andere zijn doof sonder ooren, andere sonder neusgaeten of reuck. 't Is wel waer dat de Visschen geen leeden of gaeten hebben, om te hooren of riecken, niet te min zy riecken en zy hooren. De twee volgende sinnen, zijn alle volmaeckte Dieren deelachtigh, gelijck Aristoteles verhaelt, en in 't boeck van het slaepen en waecken seyt hy, Alle Dieren hebben gevoel en smaeck, behalven de onvolmaeckte Dieren. De Mensch overtreft alle Dieren in 't Gevoel en in de Smaek, maer in d'andere sinnen, wort hy van andere Dieren overwonnen. De Adelaer, seyt Plinius, siet veel klaerder als de Mensch; voorts seyt hy, de Gier heeft een veel scherper Reuck: De Mol hoort veel snelder, alhoewel hy met sulcken dicken stof van aerde bedeckt is. De Oester, seyt hy, heeft alleen het gevoel, berooft zijnde van alle andere sinnen. Maer men soude mogen seggen, dat zy den smaeck oock heeft, om dat zy door den dau wort gevoet.

Van de Smaeck gelooftmen, dat die is in alle Dieren, want yder wort door eenige spijse of vochtigheyt gevoed, als Plinius seyt, alhoewel hy oock seer beuselachtigh schrijft van eenigh volck, Astoni geheeten, die haer in Indien, ontrent de Reviere Ganges onthouden, sonder Mond, die noch eeten noch drincken, levende alleene by de locht, en by den reuck, die zy alleene door de neusgaeten intrecken, waer over zy altijd wortelen, bloemen en wilde appelen in de hand hebben, oock op lange reysen, ten einde zy geen reuck souden gebreck hebben, maer dit souden Monsters van de Natuyre moeten wesen. Het Vercken heeft smaeck in alle dingen, jae totten dreck en vuyligheyt toe, daer het sich oock in wentelt, en om dat dit een laster is van gulsigheyt, hebben wy 't nagelaeten, gelijck mede de langh-halsen, als de Kraenen en Swaenen, diewijl dieselve beeldnissen zijn van de slocklust, want Philoxenus klaeghde over de Natuyre, dat zy hem niet soo langen hals, als de Kraen, hadde gegeven, op dat de wellust der smaeck te langer, in dien langen hals, mochte blijven; gelijck oock Athanaeus, van eene Melanthius, en Martialis van eenen Oenocratulus, verhaelen. En om dat wy geen lasterlijck beeld van de smaeck souden vertoonen, hebben wy den Valck gemaeckt, als een Vogel, die dun van tonge en smaeck is. Want hoe grooten honger hy oock heeft, seyt Gregorius, soo wil hy nochtans geen vuyl aes nuttigen, maer hy lijd hem, ter tijd toe, dat hy een smaecklijcker buyt vind.

't Sal noodigh zijn een weynigh van de Tonge, die op 't snoer gemaeckt is, te spreken; want alle Schrijvers laeten niet toe, dat het gevoel van de smaeck, in de tonge gelegen is. Eenige seggen aen 't verhemelte, andere aen de tonge, andere seggen, beyde aen 't verhemelt des monds en in de tonge. M.T. Cicero schrijft dieselve het verhemelt toe: Waer over hy van Epicurus aldus spreekt, terwijlen Epicurus oordeelt, wat voor 't gehemelt best zy, soo heeft hy het verhemelt van den Hemel, gelijck

[p. 468]

Ennius seyt, niet waergenomen. Voorts seyt hy, datter een Wellust is, die door 't gehemelt en door de ooren wort gevoelt, verstaende de smaeck en de lust van 't Hooren. Waer over oock Quintilianus klaeght, van dat de kinders eerder onderwesen wierden in de Rijckdommen en leckerheeden, als in 't spreken. Het kind kan qualijck een woord uytdrucken, seyt hy, of het eyscht wat leckers, jae wy leeren het verhemelt eerder de leckerheyt, als de mond het spreecken. Horatius verhaelende van drie gasten, seyt:

Drie Gasten duncken my 't verhemelt soo verscheen,
Dat naulijx yders smaeck kan komen over een.

Andere schrijvent soo wel de tonge als 't verhemelt des monds toe, seggende dat de smaeck is een sin of bevindinge, die de vochtigheydt op de tonge of aen 't verhemelt neemt. Waer over Plinius seght: De kennisse van de smaeck is anderen in de tonge, maer den Mensch is zy oock in 't verhemelt. Andere die 't alleen met de tonge houden, waer onder Lactantius oock is, metten welcken wy toestemmen, seggen, dat de smaeck niet aen 't verhemelt, maer aen de tonge geproeft wert: niet aen de geheele tonge, maer alleen aen de randen desselfden: En alsoo die seer dun-velligh zijn, soo trecken zy den smaeck tot haer door een subtijle gevoelijckheyt. Aristoteles seght in 't I boeck van de Dieren, dat de kracht van de smaeck besonderlijck in 't voorste deel van de tonge gelegen is. Daer zijn oock Philosophen, die het begin en de oorsprongh van de smaeck, in een velleken onder de tonge, en onder aen 't spongieuse en holle vlees op 't platte van de tonge stellen, en daerom seggen zy, datter oock diergelijcke velleken aen 't verhemelt van de mond is. Waer uyt het komt dat veele den smaeck aen 't verhemelt en aen de tonge stellen. Waer over Aristoteles seght, datter eenige Visschen zijn, die geen tongen hebbende, den smaeck aen 't vleessige verhemelt krijgen. De keele is oock den smaeck deelachtigh, want Cicero seyt, dat de smaeck is in de holligheyt van de keele: Maer daerom maghmen geen ander beeld setten als van de tonge, want daer in bestaet het begin van de smaeck, en die beweeght den sin van de smaeck. De aengenaemheyt en de lust van de dingen diemen eet, bestaet in het inswelgen van de soete spijsen, die door het daelen in de keele raecken. Daer over seyt Aristoteles voorder, dat Philoxenus Erixius eenen hals, langer als een Kraen, begeerde, op dat hy 't gevoel te langer in zijnen hals mocht hebben. Sulx dat de tonge den smaeck verweckt, dien zy het verhemelt mede deelt, en die wort dan daer nae door de keel van de smaeck verteert. Waer over wy in Aristoteles, van de Natuyre der Dieren, vinden, dat de tonge een dienaresse van den smaeck is. En daerom schrijven wy den smaeck, met reeden, de tonge toe, en stellen die op het snoer, tot een beeld van de smaeck.

Het gevoel is, buyten twijfel, allen Dieren gemeen, hoewelse van andere sinnen berooft zijn. Aristoteles seght, de gemeene sin van 't gevoel is in een yder: en die is oock door het geheele lichaem verspreyt, die zy door middel van 't gevoel verkrijght, en zy gevoelen de kracht van de dingen, die zy aenraecken. Het object of voorwerp van 't gevoel, zijn de eerste hoedanigheden, als het koude, het vochte, de hette, en de drooghte. Daerom seyt Cicero in 't 2 boeck van de Natuyre der Goden, Het gevoel is door 't gantsche lichaem gelijckmaetigh verspreyt, alsoo dat wy alle slagen en aenvallen van koude en hette, konnen voelen. De tweede hoedanigheyt is, het sachte, het harde, het lichte, het swaere, het weecke, het dunne en het scherpe: en howel 't gevoel door 't gantsche lichaem verspreyt is, soo bestaet het nochtans, voornaemlijck, in de handen, waer mede wy alle dingen tasten, voelen en aenraecken. En daerom hebben wy den Aep daer by gestelt, diewelcke den Mensche geheelijck naebootst, voornaemlijck mette handen, vingers en nagels tastende, en alle dingen bevattende. Waer over Miniscus Callipedem den pluymstrijcker een Aep noemde, en Demosthenes en Eschines wierden door haere lichte bewegingen en gebeerden, die zy mette handen en voeten deden, Baviaenen of Aepen geheeten. Maer wy beelden den Aep af, van wegen de gelijckheyt die hy heeft metten Mensche, die van Ennius, Ovidius en Martialis daer by oock werden vergeleken.

Wy hebben nu de vijf Sinnen des lichaems, in eene beeldnisse gebonden, en met zijn besonder snoer afgescheyden, want het is noodigh, dat zy in een lichaem gehecht blijven, overmits wanneer daer een sin komt te ontbreecken, soo blijft de rest on-

[p. 469]

volmaeckt en ontstelt, even als een Luyte sonder eenige snaeren.

Men konde, by alle gelegentheyt, yder Sin wel alleene vertoonen, met zijn snoer en gedierte daer aen, voegende in sulcken val, by 't Gesichte, een bossel venckel in de slincker hand, om dat haer sap de duysterheyt van de oogen wegh neemt, en 't gesichte versterckt. Plinius seyt dat de Venckel van de Slangen geadelt wort, om dat zy door haer sap 't gesichte weder verkrijgen, waer uyt naederhand bevonden is, dat het den Mensch mede daer toe voorderlijck is. Tot het Gehoor kan men een tack van witte Populieren of van Mirthe gebruycken: En soo Plinius seyt, verdrijft het warme sap van witte Populierblaeden, de smerte der ooren. En de Mirthe, gebruycktmen, om dat de Oly, die uyt haere vruchten en blaeders wort getrocken, de ooren suyvert. Tot den Reuck kan de Roose gebruyckt werden, diewelcke een soete reuck van sich geeft, meer als andere bloemen doen. Totte Smaeck kan men een Appel nemen, alhoewel dieselve seer geneughlijck is om te sien en te riecken, soo is doch haer laetste gerecht, de Smaeck. Het Gevoel kan men maecken dat hy aen de slincker borst een Armelijntjen of een yser-vercken heeft, om de twee verscheyden hoedanigheden van 't gevoel uyt te drucken, te weten het scherpe en het sachte: wesende 't eene scherp en stekende, 't ander daer en tegen, sacht en saertjens van gevoel.