Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

Tivoli-concert
3 januari 1919 (UD)

U.S.O. o.l.v. Jan van Gilse
Mozart: Symfonie in C, KV 551 (Jupiter)
Mahler: Eerste symfonie

Het programma bestond uit Mahlers Eerste (na de pauze) en Mozarts grote Symfonie in C. En wanneer wij nu, achteraf, het concert herdenken, dan blijft Mozarts meesterwerk onaangetast, subliem in onze herinnering. En we zouden misschien kunnen begrijpen dat een conservatief musicus (was het niet Reinecke?) Mozarts werken het hoogtepunt aller muziek noemde en alle later komenden, Beethoven incluis, voor decadenten, navolgers uitmaakte.

Ik weet in de hele literatuur geen gaver, volmaakter stuk muziek dan het eerste deel - men wil de naam Jupiter-symfonie op dit eerste deel laten passen: Olympisch is het zonder de minste twijfel en ik denk dat men daarom Jupiter maar op de koop toe neemt. Doch, alle mythologie daargelaten: Mozart heeft in geen zijner eenenveertig symfonieën dit eerste deel overtroffen, waar alles transparant en lichtend is, waar elk thema, iedere modulatie als een vervulde wens aandoet.

Nooit ook heeft Mozart extatischer droom gedroomd dan in het Andante, dat vervuld is van vertederingen en waarvan de grenzeloze verrukkingen slechts geëvenaard worden door sommige late stukken bij Mahler of door enkele bladzijden uit Debussy's ‘derde periode’.

En subliem is ook het Menuet, met dat voorzichtige begin, dat geen aarzelen is, noch een verschuiven van de forte-inzet, zoals zo vaak bij Haydn (en ook wel bij andere symfonieën van Mozart zelf), doch dat men zou willen beschouwen als een zeer voorlijk sublimeren van de geest van het tussendeel. Beethovens, Bruckners menuetten en scherzi zijn veel minder aristocratisch dan dit van Mozart!

[p. 156]

De Finale ten slotte is, compositorisch-technisch beschouwd, het hoofddeel van het werk. Ik zou hierbij wel willen opmerken dat Mozarts Jupiter-symfonie zestien jaren vroeger is gecomponeerd dan de Eroica van Beethoven, waarvan de muziekgeschiedenissen ons leren dat dit nu de eerste symfonie is die haar hoogtepunt vindt in de finale, wat ná de Eroica zelfs min of meer ongeschreven wet is geworden. Men denke aan Beethovens Vijfde, Negende, Mahlers Eerste, Tweede, Zesde, Zevende en zoveel andere.

In deze dubbelfuga staan de grootste gedurfdheden die men bij Mozart zou kunnen verwachten; de chromatiek is vooral niet minder dan hypermodern (‘Mendelssohn zou het nooit gedurfd hebben’!) en het geheel is nog volmaakt van deze tijd, zo goed als een orgelfuga van Bach of de Moriae encomium van Erasmus.²³³

De reproductie van het werk was, op kleine uitzonderingen na, goed. In het eerste deel, expositie, kwam de fagot in de G-majeur-episode na en, helaas, bij de reprise eveneens. In het tweede en derde deel was de hobo misschien wat te penetrant en in de Finale klonken niet alle inzetten even gedurfd en raak. Maar alles in alles hoort het tot de zeer goede prestaties van ons orkest, deze winter - er was blijkbaar met ijver en overtuiging gestudeerd. De heer Van Gilse heeft zijn gebaar voor deze subtiele muzieken niet mee - in het tweede deel had het filigrein veel fijner kunnen zijn, terwijl nu de violen- en fluitfiorituren wat grof en zwaar uitvielen.

Blijft te bespreken Mahlers Eerste en de reproductie daarvan. Maar! Daar zijn twee dingen: ten eerste de papierrantsoenering en de daaruit voortvloeiende beperking der kunstrubrieken (men zie het avondblad van gisteren).²³⁴ En ten tweede: de heer Van Gilse, die het werk zondag 12 januari opnieuw speelt, op het Cyclusconcert. Dan zal én het werk én de reproductie zo uitvoerig besproken worden als de plaatsruimte maar toelaat.²³⁵ Ik vermeld nu slechts dat in die reproductie veel goeds en veel degelijk bestudeerds te waarderen viel (Finale) en ook dat er nog veel niet door de beugel kon - de stemming in III bijvoorbeeld, de pauken, de solocontrabas en de tuba, die het niet helemaal eens waren over de diapason. Ook de hoorn en de eerste fluit hadden hun avond niet en de schöne Trompeten aus der Ferne klopten minder goed dan onlangs - zette de derde trompet niet een tel te vroeg in?

Om met een loftuiting te besluiten: de eerste trompet en de eerste hobo ‘haben vorzügliches geleistet!’

233 De oorspronkelijke Latijnse naam van De lof der zotheid.

234 De vorige dag had het UD een ‘tijd-rijm’ over de papierrantsoenering overgenomen uit Het Vaderland onder de titel ‘De nieuwe krant’: ‘'t Papier gerantsoeneerd en kleiner wordt de krant / Al wat niet dringend is, gaat in de prullenmand / Geen hoofdartikel meer van veel kolommen lang / Geen pagina's met kunst, met buitenland of zang [...].’ Het UD tekent daarbij aan: ‘De inhoud is natuurlijk ook op ons van toepassing - evenwel niet in alle opzichten. Het is niet ons voornemen om tijdens de duur van de papierrantsoenering [...] rubrieken over “kunst of zang” en zelfs het buitenland en de hoofdartikelen voor contrabande te verklaren; slechts zal hier en daar de nodige beperking worden ingevoerd.’

235 Op 13 januari 1919 wordt Mahlers Eerste symfonie in het UD besproken, niet door Pijper, maar door J.S.B.B. In dezelfde periode werd Mahlers Eerste symfonie door Van Gilse en het U.S.O. ook op het programma geplaatst bij een gastoptreden in het Amsterdamse Concertgebouw. Rudolf Mengelberg vond dit ‘aanmatigend’: Mahler in het Concertgebouw was immers een zaak voor Willem Mengelberg; zie Zwart (1999), 227.