Van schelmen en schavuiten

Laatmiddeleeuwse vagebondteksten

[p. 124]

Literatuur

Het Woordenboek van schooiers is uitgegeven door V. de Meyere en L. Baekelmans in Het boek der rabauwen en naaktridders (1914); de tekst is ook opgenomen in J.G.M. Moormann, De geheimtalen. Bronnenboek (1934), te zamen met een editie van het Nederduitse Liber Vagatorum, naast elkaar, zodat de verschillen meteen blijken. De juiste route naar het gasthuis komt naar de editie 1563 ook voor in de genoemde tekstuitgave van De Meyere en Baekelmans uit 1914. Voor de vertaling is gebruik gemaakt van de redactie in de Veelderhande geneuchlycke dichten, welke bundel compleet naar de editie van 1600 uitgegeven is door de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden in 1899. Daarin komen ook de Aernoutteksten voor. Van De kunst om de vrije kost te krijgen bestaat geen moderne editie; de Franse rijmtekst werd onlangs vertaald door Ernst van Altena in zijn Villon vervolgd (1985).

Een algemeen beeld van het leven der buitenmaatschappelijken aan het eind van de middeleeuwen in de Nederlanden geeft D.Th. Enklaar in zijn Varende luyden (1956)² en Uit Uilenspiegel's kring (1940); vanuit de feestcultuur worden dezelfde teksten aan de orde gesteld door H. Pleij in Het Gilde van de Blauwe Schuit; literatuur, volksfeest en burgermoraal in de late middeleeuwen (1983)². Samenvattende opmerkingen over herkomst en betekenis van het Liber Vagatorum zijn te vinden in S.A. Wolfs ‘Studien zum Liber Vagatorum’, in: Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur 80 (1958), 157-67. De Westeuropese Gasthuisteksten, met terzijde ook de Nederlandse variant, worden behandeld door W.G. Moore, ‘The evolution of a 16th century satire’, in: A miscellany of studies in romance languages and literature presented to L.E. Kastner; edited by M. Williams and J.A. de Rothschild (1932). C. Kruyskamp attendeerde met ‘De vrije kost’, in: Tijdschrift

[p. 125]

voor Nederlandse taal- en letterkunde 81 (1964), 94-9, op het bestaan van deze quasi aan François Villon ontleende anekdotenverzameling. De doctoraalscriptie van Pauline Brants in 1978 aan de Universiteit van Amsterdam (Komt hoort dit boecxken int lesen breet) is gewijd aan deze verzameling, en bevat tevens een transcriptie van de tekst. Over het bargoens handelen J.G.M. Moormann, De geheimtalen; een studie over de geheimtalen in Nederland, Vlaamsch-België, Breyell en Mettingen (1932), en E. Endt, Een taal van horen zeggen; bargoens en andere ongeschreven sterke taal (1969). Een algemene studie over de wereld van het middeleeuwse uitschot is die van A. McCall, The medieval underworld (1979). De stand van zaken met betrekking tot armoede en armenzorg in de Nederlanden wordt besproken door W.P. Blockmans en W. Prevenier, ‘Armoede in de Nederlanden van de 14e tot het midden van de 16e eeuw: bronnen en problemen’, in: Tijdschrift voor geschiedenis 88 (1975), 501-38.