Af-beeldinghe van d'eerste eeuwe der Societeyt Iesu

Het tvveede capitel.
Van verscheyden ondervvijsinghen inde hooghe ende leeghe scholen.

Nae de sermoonen volghen de lessen, en nae de predikanten de leeraers, ouer-een-komende in dit punct, datse beyde den mensch inde waerheyt onderrichten: met verschil nochtans, dat d'eene voor hun wit hebben den wille principaelijck te verwecken, d'andere het verstandt te verlichten. Dese oeffeninghe (van de welcke⁺ den naem ende de daedt altoos de weerdighe Religieusen vande Predick-heeren Orden ghehadt hebben) heeft mede voor de sijne met grooten ernst den H. Ignatius aenveert, ouersulcks ouer al verscheyden scholen van Theologie ende Philosophie opgherecht, in de welcke de iongheyt ende d'aenkomelinghen in alderhande Godtlijcke ende men-

+ Scholen vande Societeyt

[p. 220]

schelijcke wetenschappen souden onderwesen worden: waer toe de Pausen aende Societeyt menigherleye priuilegien ghejont hebben. Inder voeghen dat, oock voor haere beuestinghe, P. Faber, Laynes en Salmeron in openbaere scholen de H. Schriftuere hebben uytgheleght, ende de Scholastijcke Theologie oft de Godtheyt (soomen die noemt) met sulcken roem ende ghevoelen van hunne gheleertheyt voorgehouden, dat den Paus in sijnen naem P. Laynes ende Salmeron (gheen van beyde noch vier-en-dertigh iaeren oudt zijnde) nae het al-ghemeyn Concilie van Trenten ghesonden heeft.

⁺D'eerste Vniuersiteyt die onder de regeringhe vande Societeyt ghestelt wierdt, was te Gandien door den Hertoghe alsdoen, nu Salighen Franciscus Borgia: den welcken nae der handt vele Princen op verscheyden plaetsen ghevolght zijn. Den Cardinael Henricus t'Ebora, Philippus⁺ den IV. teghenwoordigh regnerende te Madrid, Franciscus Turnonius ende Carolus Lotharingus Cardinaelen, desen te Pont à Mouson, den anderen te Tournon in Vranckrijck. Ioannes Coningh van Portugael heeft de Philosophie te Coimbre inghestelt. Te Praeg en te Weenen heeft Ferdinandus, broeder vanden Keyser Carolus den V. begheert dat de Societeyt de Theologie ende andere Scientien soude leeren: 'tselue hebben in Beyeren ghedaen de Hertoghen Gulielmus en Albertus. Te Dilingen in Swaben-landt heeft Otho den Cardinael en Bischop van Ausburgh ons sijne Vniuersiteyt ouergheset. Den Archs-hertoghe Carolus heeft ons te Gratz een nieuwe opgherecht. Te Ceulen en te Douay leeren wy opentlijck de Theologie ende Philosophie, neffens andere meesters. Te Louen heeftmen ten tijde van P. Bellarminus en Lessius, om de menighte der discipelen, de scholen moeten ver-

+ Eerste Vniuersiteyt vande selue,

+ verscheyden andere.

[p. 221]

grooten. Nu ter tijdt heeft de Societeyt haere Vniuersiteyt in alle ghewesten der wereldt, tot in Indien ende America toe, daer de Godtheydt gheleerdt wordt. Maer gheene vermaerdere scholen, als die van't Roomsch Collegie, eertijds ghesticht by den Paus Gregorius den XIII. om ten eeuwighe daghe een huys van alderhande wijsheyt en wetenschap te wesen.

Het ghetal van gheleerde mannen die uyt dese ende⁺ andere Academien ghesproten zijn, is seer groot, ghelijck ghenoeghsaem aen de wereldt door hunne boecken bekent is. Te meer, om datter vele zijn die hun leuen in dusdanige Scholastijcke oeffeningen besteden. P. Suarez heeft⁺ veertigh iaeren de Theologie openbaerlijck voorghelesen: P. Vasquez dertigh, die soo eruaren was inde H. Schriftuere ende Oudt-vaders, datter niet eenen en was, of hy en hadde hem van't beghinsel totten eynde toe wel doorlesen. Diesghelijcks verteltmen van P. Laynes, Maldonatus ende⁺ meer andere, de welcke met hun kloecke verstanden ende uytstekelijcke gheleertheyt de H. Kercke grootelijcks vervoordert, ende, tot vernederinge der ketteren, t'samen oock hunner valsche leeringhen, den Apostolijcken Stoel van Roomen hooghelijck verheuen hebben. Sy waeren in de gheschillen des gheloofs soo afgheveerdight, ende soo bondigh in hunne redenen, datse hunne weder-partije al-om met groote beschaemtheyt deden swijghen en swichten. P. Laynes heeft inde Conferentie van Poissy, inde teghenwoordigheyt van de Coninghinne (die moeder was van Carolus den IX. Coningh van Vranckrijck) en van 'theel Hof, de valsche leere van Petrus Martyr verwonnen. Insghelijcks heeft tot stom makens toe ghedaen Posseuinus⁺ binnen Lions aenden afvallighen Seruetus. Maldonatus heeft onder-tusschen wel twintigh Ministers seffens, nae

+ Geleerde mannen vande Societeyt

+ P. Suarez,
P. Vasquez,

+ P. Laynes,
P. Maldonatus,

+ P. Posseuinus,

[p. 222]

de ghetuyghenisse van Launaeus, die een vanden hoop was, te Sedan den mondt vernaghelt. Niet min en zijn om⁺ hunne victorieuse disputatien Canisius, Gretserus en Tannerus vermaert gheweest in Duytslandt: meer oock misschien in Enghelandt den kloecken helt Campianus, wiens redenen soose aen de Caluinisten te krachtigh vielen, seydense, Datmen de Iesuiten niet met argumenten, maer met tormenten moeste beandwoorden: by ghevolghe van 'twelck sy den seluen nae menighe langh-duerende pijnbancken door de koorde hebben doen steruen, om dies te schandelijcker de kele aende waerheyt toe te binden, hoe sy aen de selue inden glorieusen camp-vechter min konden wederstaen.

Hier soude nu dienen by ghevoeght de maniere die de Societeyt ghebruyckt, ende voor een meerder deel in⁺ swangh ghebraght heeft, in't leeren vande Godtheyt: want voor haere tijden was Magister sententiarum meer in voge, ende, soo veel d'orden vande materien aengaet, wierdt meer ghevolght als S. Thomas van Aquinen; maer sedert onse Professeurs, is te Louen van Bellarminus, ende elders van andere, ende soo voorts bykans in alle Catholijcke Vniuersiteyten, de loffelijcke methode van desen Enghelijcken Docteur, met uytsluytinghe van andere, inghebraght.

⁺Dan dit laeten wy vaeren, om tot de leeghe scholen vande letter-konsten te comen, die de Societeyt altoos eyghentlijck ende ernstelijck behert heeft, als eenen seer bequaemen middel om de iongheyt in tucht en deughden op te brenghen, ende alsoo de Republijcken ende landen in't waerachtigh ghelooue ende Godts-dienst te bewaeren. Derhaluen ghelijckse Profes-huysen heeft ten dienste vande ghemeynen, ende Nouitiaten tot proeuinghe van

+ P. Canisius.

+ De Societeyt brenght S. Thomam in voge,

+ leert de leeghe scholen,

[p. 223]

haere aenkomelinghen, alsoo heeftse oock Collegien, en die in veel meerder getal, tot onderrichtinghe vande iongheyt: om de welcke profijtelijcker te leeren, bereydtse haere meesters⁺ een iaer langh, gheene Gheestelijcke noch Scholasticke oeffeninghe achterlaetende, waer mede sy naemaels de ionghe plansoentjens inde vreese Godts ende wetenschap der vrije konsten moghten opqueecken. Haer voornemen is de sinnekens vande domme ieught inden bandt te houden, ende ghelijcker handt met wijsheyt de deught daer in te planten: waerom sy oock aen de scholieren soodanighe wetten voorstelt, die soo wel tot voortgangh inde goede seden, als inde letteren dienen. Ende wordt dit ampt, hoe wel seer swaer ende moeyelijck (op hope alleen vande teere⁺ sielkens aen Godt te winnen) met sulcken onverdrietighen arbeydt aenveerdt en uytghevoert, datter menighe verstandighe mannen, die tot meerdere diensten bequaem zijn, lieuer hebben hun leuen langh inde scholen onder de kinders onbekent te schuylen, als in predikatien oft dierghelijcke aensienlijcke oeffeninghen uyt te schijnen. Pater Tursellinus ende Castrius hebbender twee-en-twintigh iaeren in versleten; P. Tuccius seuenthien, P. Melchior de la Cerda dertigh, P. Ioannes Bonifacius veertigh. Sy wierden ghemoedt, ghelijck de meesters noch daghelijcks versterckt worden, door de menighte der vruchten die hier uytspruyten. In Duytslandt sietmen voor de handt dat kinders van kettersche ouders, alsse maer een weynigh tijts⁺ in onse scholen onderwesen en zijn, soo diepe wortelen inde Catholijcke Religie schieten, datse noch met vleyen en konnen omgheset worden, noch met dreyghen ghedwonghen, om iet teghen de selue te doen. Somwijlen beroemen hen eenighe, datse t'huys ghecastijdt zijn gheweest, ende dry daghen hebben moeten vasten, om datse inden

+ bereydt daer toe haere meesters,

+ die dickvvils hun leuen daer in verslijten.

+ Vruchten der leeghe scholen.

[p. 224]

Vasten, oft op andere ghesetten daghen gheen verboden spijse en hebben willen besighen. Andere zijnder uyt den huyse verstooten, en hebben oock met blijdschap hun broodt achter straeten gaen bedelen, om datse geusche boecken in't vier gheworpen hadden. Iae kleyne kinderen hebben dickwils de Ministers met hunne redenen stom ghemaeckt, ende door de leeringhen, diese inde schole ghehoort hadden, hunne eyghen ouders, knechten ende meyssens bekeert, heel 'thuys-ghesin alsoo deelachtigh makende van't licht des waeren gheloofs, 'twelck henlieden inde schole eerstlijck was verschenen.

⁺Met de Catholijcke Religie van onse moeder de H. Kercke suyghense oock in de deughdelijcke wercken: inder voeghen datmen niet sonder verwonderinghe siet, dat edele ende wel-gheborene kinders de gast-huysen gaen besoecken, hun speel-geldt om Godts-wille gheuen, ootmoedighe wercken bedienen, ende met seer strenghe penitentien hun teere lichaemen kastijden. Men heefter ghevonden van twaelf iaeren, aen de welcke de disciplinen ende hayren-kleederen alreede ghemeyn waeren; een groot deel vanden nacht braghtense ouer met bidden; aen d'eene wanghe gheslaghen zijnde, gauen d'andere ten besten; wentelden hen naeckt in den sneeuw; smeten hen met ijsere sporen totten bloede toe. Een isser onder andere t'Antwerpen ghevonden geweest, die sijne lendenen met eene scherpe koorde ghegort hebbende, nae dat de selue in't vleesch diep was inghewassen, dry maenden langh dese ouer-groote pijne verdraghen heeft. Welcken ijuer, hoe wel onbescheyden in vele, in sommighe oock onredelijck ende berispelijck was; gaf nochtans te kennen d'onversaedelijcke begheerte, met de welcke sy nae de deughdt vlamden, diese van hunne meesters in de schole gheleert hadden. Wt welcken

+ Godtvruchtighe oeffeninghen der studenten.

[p. 225]

opsicht vande onderwijsinghe der ionghheyt, vele Coninghen⁺ ende Princen beweeght zijn gheweest, om in hunne landen ende steden Collegien te stichten; vastelijck hen latende voorstaen ('t welck oock den Prince van Parmen van ons Neder-landt aen den Coningh Philippus den II. ghetuyghde) dat dit de beste bol-wercken ende sterckste casteelen waren, om hunnen Staet te versekeren. Dit was het wit, op 't welck hun oogh-ghemerck naemen, den Keyser Ferdinandus den I. Ioannes den III. Coningh van Portugael, Ferdinandus den II. die om sijn onbeuleckt leuen den heylighen Keyser vanden Paus ghenoemt wierdt, ende sijnen soon erfghenaem van sijne Rijcken ende deughden Ferdinandus den III. Stephanus ende Sigismundus Coninghen van Polen: item alle de Ceurvorsten, alle Gheestelijcke ende wereldtlijcke Princen, alle Republijcken ende steden, alsse niet alleen de scholen voor onse meesters gefondeert en hebben, maer oock tot de selue hunne kinders en ondersaeten ghesonden; wel wetende hoe vele Bischoppen ende Prelaten, hoe vele Pastoors ende Religieusen, hoe vele Gouuerneurs ende Stadt-houders, hoe vele Raeden ende Magistraten daer uyt daghelijcks voort quamen: door de welcke⁺ de Catholijcke Religie vervoordert, de ketterijen verdruckt, ende dies achter-volghens den staet der landen bewaert wierdt. Soo dat nu min te verwonderen is, 't welck anderssins den afgunstighen moght vremt duncken, waerom de Vergaderinghe der Cardinalen (die men noemt Wt-legghers van't Concilie van Trenten) eendraghtelijck ghesloten hebben, dat men de Iesuiten, alom daerse woonachtigh zijn, voor andere stellen soude om de ionghheyt te leeren.

+ Scholen der Societeyt versekeren den Staet vande landen.

+ Ghetuyghenisse der Cardinalen vande scholen der Societeyt.
Resp. 231 circa decret. Tridentin. sess. 23. c. 18. de reform.