Af-beeldinghe van d'eerste eeuwe der Societeyt Iesu

Het achtste capitel.
Hoe de Societeyt in Duytslandt ghelijck-maetigh met de Catholijcke Religie vervolght, ende drymael uyt Transiluanien veriaeght vvordt.

DE Societeyt is eens uyt Vranckrijck, maer uyt Duytslandt menighmael verdreuen gheweest. Indien de secte van Caluinus alleen daer soo maghtigh was, wat wonder is't, dat ons hier de godtloose ketterijen van d'Arianen,⁺vande Sacramentarissen, van Wiclef, van Hus, van Luther ende Caluin t'saemen teghen ons opstaende, soo vele vervolginghen aengedaen hebben? Het soude te langh vallen de kleyne aenstooten, die wy herwaerts en derwaerts sonder ghetal gheleden hebben, te verhaelen, heele Coninghrijcken, heele Prouincien ende landen, hebben wy seffens verloren, en dat meer als eens. Eerst zijn wy uyt Transiluanien veriaeght, daer nae uyt Bohemen, Hongarijen, Merren-landt, Silesien, ende voorts heel Duytslandt door schier in gheduerighe onruste gheweest. Soo den krijgh stondt, soo stondt de Religie, ende dies volghende de Societeyt. Wasser victorie voor de Catholijcken, soo naemse aen; wasser neder-laeghe, soo moestese ruymen. De

+ De ketterijen doen menighen ouerlast aende Societeyt in Duytslandt:

[p. 346]

selue vijanden, die de heylighe Kercke vervolghden, tasteden voor al de Societeyt aen met blaem ende opspraken, met schimp-schriften ende oproerighe predikatien, met al wat sy tot onse schaede ende nae-deel konden verdencken. Wie soude in't besonder den gheduerighen strijdt nu van hondert iaeren konnen verhaelen? Onlanghs alleen den inval van den Coningh van Sweden kan ons ghenoeghsaem leeren, hoe't in Duytslandt soo dickwils met alle die oorloghen ghegaen is. Hoe vele Collegie zijnder doen noch eens verwoest? hoe menighte van d'onse beschimpt en begrimt, ghedoodt en vermoort, ghequollen en veriaeght, iae bykans de heele wereldt door verstroyt gheweest? Wy sullen dese gheschiedenisse voor de naekomelinghen laeten, ende hoogher van Transiluanien beghinnen.

⁺Stephanus Bathori tot de kroone van Polen verkosen wesende, heeft het Prinsdom van Transiluanien aen Christophorus sijnen broeder ghelaeten. Desen, volghens den sin ende wille van Stephanus, heeft de Societeyt in sijne landen ontboden, ende te Coloswar een Collegie ende Academie opgherecht; iae sommighe van d'onse te Fayrwar, daer hy sijn hof hiel, (ten eynde den ionghen Prince Sigismundus sijnen sone van hen onderwesen soude worden) gheroepen: 'twelck hy oock korts daer nae op sijn dood-bedde aen sijnen edeldom hooghelijck beuolen heeft. ⁺Daer-en-tusschen de Caluinisten met d'Arianen, door haet ende nijdt ghedreuen, spannen t'samen, om dese gheluckighe beghinselen nae de doodt van Stephanus te beletten. Hebben dan den edeldom teghen de Societeyt opghemaeckt, op datse de Iesuiten als verleyders der iongheydt, oprechters der vervallene afgoderije, verbreyders des Pausdoms ende der Spaenscher inquisitie, uyt het landt souden

+ sy komt in Transiluanien,

+ lijdt van de Caluinisten,

[p. 347]

bannen. Dus, om dit hun opstel, verhaesten sy den Rijcksdagh, uyt vreese dat de komste vanden Cardinael Andreas Bathori iet moghte veranderen. Wy laetender ons oock al mede vinden: worden ghehoordt, eens in den Raedt, en anderwerf inde kercke, daer het Ridderschap vergaedert was. Doch te vergheefs: want 's ander-daeghs quammer eene requeste aen den ionghen Prince, waer mede ons ballinghschap versocht wierdt: op de welcke soo hy andwoordde, dat het teghen alle reden was sijne meesters, die tot noch toe loffelijck en onberispelijck in sijne prouincien gheleeft hadden, teghen der Catholijcken versoeck, ende den vrijdom vande conscientie, te lande uyt te seynden; heeft den Gouuerneur, die t'samen het bewint van d'oorloghe ende der financien hadde, door sijn volck, daer toe uyt ghemaeckt, den minderen edeldom soo verre ghebraght en opgheruydt, datse de Catholijcke Ridders, iae den Prince selue door verscheyden dreyghementen ghedwonghen hebben de requesten t'onderteeckenen.

Dus heeft ons den Cancellier op Kers-auendt te houe gheroepen,⁺en nae verhael van't ghene daer ghepasseert en ghesloten was, voorgehouden, dat wy van selfs aen't tempeest souden wijcken, ende met onsen uytgangh aen den Prince sijnen staet (die anderssins wanckelbaer stondt) versekeren. Waer van soo den Prince mede de wete dede, wierdt op den Kers-dagh de sententie, soose vanden haet en nijdt der ketteren gheraempt was, uytghesproken. Op S. Steuens dagh⁺dan maken hen d'onse bereydt om uyt Transiluanien te trecken: maer soo de kouwe onghenadigh fel en bitter, daer by oock P. Lelesius des Princen meester swaerlijck kranck was, biddense om een weynigh uytstel. 't welck hen afgheslaeghen wordt, ghelijck oock alle andere beden, behaluens een openbaer kondschap van ghetuyghen, datse

+ vvordt veriaeght,

+ op sinte Steuens dagh,

[p. 348]

om gheen' andere reden, als om der Religie wille, door oproer⁺van't Ridderschap wierden versonden. Men seyt dat den ionghen Prince ons vertreck soo naeghingh, dat hy sich den heelen dagh niet en heeft konnen van traenen onthouden; euen-wel moeste hy neffens ons, aen't onweer wijcken.

'tWelck soo hem docht dat nu wat ouer was, heeft ons⁺nae vier iaeren wederom ingheroepen. 'tGhene hier in sonder aenmerckinghe niet en dient voorby ghegaen, is, dat den Gouuerneur roer-vinck van alles niet alleen het minste van ons goedt, daer hy't op ghemunt hadde, niet verkreghen en heeft; maer dadelijck oock van sijnen staet afgheset is, ende met groot aenklagh van ontrouwe aen den Coningh Sigismundus, teghen sijne belofte, in onse uytworpinghe bewesen, eene rassche doodt, noch al eer wy⁺ vertrocken, ghestoruen. Eenen anderen bel-hamel heeft het naemaels met den sweerde, andere met andere ongheluckighe dooden, datse teghen ons aenghestelt hadden, moeten besueren.

Nae dat wy nu wederom in't iaer 1591. in Transiluanien ghetreden, ende, by verlof vanden ghemeynen Rijcksdagh naemaels bevestight zijnde, in goeden doen waeren, is het tweede onweer, alsoo schroomelijc als het eerste, teghen de Catholijcke Religie, ende teghen ons opgheresen. Sigismundus hadde Transiluanien aen den Keyser ouerghelaeten: teghen desen waeren d'inwonders onder het beleydt van eenen Ariaenschen veldt-heer Moyses, die met Turcksche ende Tartarische maght in't landt ghevallen was, opghestaen.⁺P. Ioannes Argenta ghetuyght, dat tusschen hem ende de borghers van Coloswar by verdragh ondersproken was, dat sylieden de stadt aen hem, ende hy t'andere sijde 'tCollegie aen hen te plunderen, ende de Iesuiten nae be-

+ met droefheyt van den Prince en der Catholijcken,

+ en vvederom in gheroepen;
Annuae Societ. 1606.

+ Argenta Apolog. cap. 13.

+ Ibid.

[p. 349]

liefte te veriaeghen oft te dooden, soude gheuen. Soo gheseyt,⁺soo ghedaen. De stadt wort gheleuert, het Collegie gheplundert, de kercke tot de fondamenten toe afgheworpen, de scholen verwoest, de Patres veriaeght; Emmanuel Niger eenen van die vermoort, eenen anderen met naem Georgius Bartholick ouer doodt ghewondt. Dit alles met sulck eene wreetheyt aengaende, dat de Turcken selue verslaghen ende verbaest stonden.

Doch siet, hoet het met den tyran en sijne dienaers afgheloopen is; op min als een maendt nae dit treur-spel, is desen Moyses inden slagh ghebleuen, dien Schouteth en rechter, die het accoort met hem aenghegaen hadde, aen de galghe ghehanghen; de Societeyt wederom met eere⁺ende blijdschap der borgherije inghehaelt, de Prochie-kercke aen ons ende de Catholijcken gheiont, d'Ariaensche Ministers alle-gader tot een toe verstouen. Doch dese ruste en heeft niet langher gheduert, als't aen Stephanus Bockay belieft heeft. Soo desen tweeden tyran in't landt ghevallen was, hebben de ketters voor de derde reyse hun hoofdt teghen de Catholijcke Religie ende de Societeyt opghesteken, en de sake soo verre ghebraght, datter nu op den landt-dagh ons ballinghschap ghesloten was. Maer als Pater Argenta op den seluen de Societeyt soo kloeckelijck verweyrde, datter niemandt vande partije derrede teghen aenkanten, is 'tgheraemt vonnisse ghescheurt, ende wy voor dien tijdt bevestight gheweest. Bockay, aen wie dit grootelijck seurde, heeft voor alsdan sijnen toorn bedwonghen: maer niet langh daer nae gheweldigher uytghevrocht, als hy nu maghtigher gheworden, sonder eenigh ouerstaen vanden Raedt op sijn eyghen credit de Societeyt⁺ voor 'tlaetste 'theel landt uytghedreuen heeft. Waer van hy schier den seluen loon met sijnen voorsaet Moyses binnen

+ voor de tvveede reyse vvederom verdreuen,

+ en vvederom in gheroepen;

+ voor de derde reyse versonden,

[p. 350]

'tverloop van den seluen tijdt ontfongh, als hy binnen 'smaendts vande sijne door langhsaem verghift, soomen vermoeyt, om hals ghebraght is. Daer was hope dat met sijne doodt dit onweer soude ouer gaen, dan Sigismundus Rakocius, die hem in't Prinsdom volghde, heeft niet teghenstaende de voorsprake van den Archshertoghe Matthias, ende d'onweder-legghelijcke verweyringhe van P. Argenta, door oproerighe gheesten soo veel te weghe ghebraght, dat ons goedt, daer hy sijnen tandt nu op ghewet hadde, beschreuen, ende wylieden voor altoos souden blijuen, ghelijck wy waeren, versonden. Teghen dit ghewelt, oft schoon de weynighe Catholijcke Princen en Heeren luttel vermoghten, hebbense nochtans openbaer protest van hunne onwilligheydt ghedaen, ende verklaert, datse in onse banninghe gheen consent en droeghen. Rakocius, 'tzy om de sake te versoeten, 'tzy (dat waerschijnelijcker is) door Godts besondere ghehenghenisse, heeft dese ghetuyghenisse⁺aen de waerheydt ghegheuen, dat de Patres vande Societeyt Iesv goede ende weerdighe mannen waeren, de welcke noch om misdaedt, noch om eenighe hunne schuldt, maer alleen by versoeck en aendringhen van die van d'andere Religie, uyt hun goedt ende het landt gheset, ende elders verdreuen wierden. Op dese maniere is het in Transiluanien afgheloopen; niet veel beter inde Rijcken, vande welcke wy in't volghende Capitel sullen spreken.

+ Argenta cap. 13. Apolog.