De noodzaak van het overbodige

72

Kafkaïana (III)

Wat zou Kafka geschreven hebben als hij was blijven leven? Een vraag die, net als bij Mozart, menige speculatieve geest heeft beziggehouden. Max Brod schrijft dat wij nog veel van Kafka hadden kunnen verwachten. Misschien.

Wat hadden we van Mozart kunnen verwachten? Had Mozart het einde van zijn mogelijkheden bereikt? Je mag het niet zeggen, maar alle muziek van Mozart lijkt ergens wél op elkaar en misschien was ze dit blijven doen. In dat geval had het genie - van wie alle composities toch ook weer ánders klinken - ongeveer het einde van zijn stijl bereikt; maar vooral wanneer hij van

[p. 130]

andere compositiewijzen kennis had kunnen nemen zou hij nog een eindweegs verder hebben kunnen gaan, zeker in zijn kwartetten - wat hij volgens mij graag gewild had - en misschien in zijn symfonieën, maar daar niet véél verder. Of hij zou een reuzensprong hebben moeten maken, een stravinskiaanse bijna, voor een nieuwe start. Zou hij ertoe in staat zijn geweest na een zo voleindigde componeeractiviteit? Beethoven heeft in zijn laatste kwartetten en pianosonates zijn - voor ons - denkbare einde bereikt, maar hij was een experimenterende geest. Bach, die bijna vanaf het begin coda en fermate van zijn eigen stilistische kunnen is geweest, zou niet anders meer hebben kunnen componeren dan hij in zijn Kunst der Fuge deed; Schubert zou waarschijnlijk nooit verder gekomen zijn dan zijn strijkkwintet en zijn laatste pianosonates en ze zouden waarschijnlijk onvoltooid gebleven zijn; iemand als de toch ook hoogbegaafde Mendelssohn bereikte een toppunt op zijn achttiende (het octet of dubbelkwartet); Reger zou zich op zijn volgende strijkkwartet doodgeschreven hebben; enzovoort. De eeuwig jonge, kameleontische Stravinsky zou tot zijn 120^ste om de vijf jaar anders gecomponeerd hebben.

Maar Kafka? Als ik Kafka nog eens in z'n geheel overlees valt op hoezeer hij na zijn rijpe en oorspronkelijke begin - ‘Beschreibung eines Kampfes’ (1903/4) - altijd zichzelf is gebleven, met als zijn sterkste werk de langere verhalen - naast ‘Die Beschreibung’ ook ‘Die Verwandlung’ - en zijn drie romans. Wat bleef hem na deze verhalen - de korte prozaschetsjes en de wat langere ongepubliceerde of onbeëindigde verhalen volgen alle hetzelfde stramien en dezelfde filosofische lijn, ontwikkelen dezelfde uitputtende detailleringstrategie - en na Der Prozess en Das Schloss nog te doen over? De gaten tussen de brokstukken van de Chinese Muur dichten? De muur zat al vrijwel dicht.

Mijn speculatie is, áls hij was blijven leven en schrijven en áls hij naar Israël was geëmigreerd, dan zou hij een pedomorfe

[p. 131]

sprong terug hebben gemaakt naar zijn twee starts, die de vruchtbaarste ontwikkelingsmogelijkheden voor hem boden: ‘Die Beschreibung eines Kampfes’ en ‘Amerika’. Daar zou hij misschien zijn oude nieuwe wereld hebben laten beginnen, een surrealistische-expressionistische en tegelijk (super)realistische werkelijkheid - en weer zouden het meesterwerken geworden zijn. En tegelijk zou hij opgehouden zijn met het schrijven van autobiografische notities, dat weet ik zeker, even zeker als dat hij ook zijn religieuze studiën opgegeven zou hebben.