De noodzaak van het overbodige

[p. 186]

104

Psychologie en conventie

(1)

Nog steeds komt het veel lezers voor dat een werk zonder een flinke portie psychologie diepte mist, ja oppervlakkig is; men is eraan gewend als aan lucht met veel geluidsgolven en een snuifje uitlaatgas erin; relaties van andere aard zijn ondergeschikt of tellen niet mee.

Zonder psychologie zweeft ieder ‘individu’ in het quasi luchtledige: men moet ergens vandaan gekomen zijn, hierdoor bepaald zijn, zich ergens heen begeven vanuit die bepaaldheid en ‘leven’ of er geen andere literaire existentie bestaat (daargelaten of enige dieptedimensie nodig is).

O, de imperatief van de psychologie, waaraan de schrijver als een man van Lot probeert te ontsnappen, maar bijna nooit kan hij nalaten om te kijken.

(2)

Ook psychologie is een conventie, meer nog dan de meeste fictionele vormen; conventies zijn afhankelijk van de soort werkelijkheid, de soort relaties die je wenst te ondergaan of te tekenen, of waaraan je niet in staat bent te ontsnappen.

Als ik ben, hoef ik niet in de eerste plaats psychologisch te zijn, ik ben vóór alles de fictie van mijzelf of van jou en mij, al kan niet ontkend worden dat die fictie vaak psychologisch te werk gaat. Maar ik zou mij als in een reusachtig korset ingesnoerd voelen als ik mij aan die psychologie zou moeten houden, psychologie zonder voldoende fictiviteit die tot ademnood leidt.

[p. 187]

Allemaal ouwe koek natuurlijk en honderd maal eerder geformuleerd, maar niettemin om herhaling roepend, omdat je steeds opnieuw gedwongen wordt - ook door jezelf, vaak onbewust - om ‘jezelf’ te zijn en je te verantwoorden tegenover ieder die een bepaald beeld van je heeft, of van de mens, of van zichzelf als de mens, een beeld dat hij als standaard hanteert.

Goethe, toen hem eens inconsequentie werd verweten: ‘Ei, ei, ben ik daarom tachtig jaar geworden om steeds hetzelfde te moeten denken?’

Goethe sprak van zijn ‘afgeworpen huis’, zijn slangenhuid die hij bij ieder nieuw ontwikkelingsstadium afschudde. Het is die huid waarin je steeds opnieuw aangespoord wordt te kruipen om ‘jezelf’ te zijn, of waar je zelf in kruipt om het vertrouwde gevoel te hebben jezelf te zijn. Het is maar hoeveel van jezelf houdt. Je oude zelf dan.