De ring fan it ljocht

Fryske folksforhalen

Greate Gjalt en Lytse Gjalt

Op 'e heide wennen in pear earme minsken, dy't trije soannen hiene. Op in dei smiet de âldste soan it ark der hinne en sei dat er de wrâld yn gong om ryk to wurden. De twadde liet de skoffel falle en woe itselde. En de jongste soan, dy't Gjalt hiet, bisleat om ek mei. Mar hy sei tsjin syn beide bruorren, dat se earst soargje moasten, dat de âldelju gjin krapte fan it iene of 't oare krigen as se fuortgongen. Se hellen alles yn hwat to fjilde stie, loegen it turfhok fol, brochten hea foar de geiten yn 'e golle en slachten de baerch.

Doe't alles klear wie, seine se heit en mem goendei en biloofden dat se krekt in jier weibliuwe soene en dat se dan yn alle gefallen wer thúskamen om forslach to dwaen hoe't it har ôfgien wie. Se hiene elk trije daelders bûsjild en tochten wol, dat se dêr in ein mei hinne kamen, hwant njonkendat hiene se de mûle en de hannen by har en dy stiene har perfoarst net forkeard.

Se rounen de hiele dei en tsjin 'e joun kamen se oan in âld tsjerkhôf. Dêr stie in greate beamwâl om hinne en se koene der wol biskûl foar de nacht yn fine, tocht har.

Gjalt roun it tsjerkhôf op en seach midden op it hôf in swarte kiste stean; dêrnjonken wie in bigjin fan in grêf makke. Hy kaem werom by syn bruorren en sei: ‘Der stiet in deakiste op it hôf. Lit ús der foar soargje dat de sinne der net oer opgiet. Wy moatte dejinge dy't der yn leit bidobje’. Syn bruorren wiene stjerrende binaud op it donkere hôf en doarsten it net oan. Gjalt die de jas út, pakte de skeppe dy't der by yn 'e groun stie en bigoun to graven. Doe't er trije stekken djip wie, hearde er swiere fuotstappen en kaem der in reus efter in beam wei. Gjalt forblikte net, sette de skeppe mei de skerpe kant op 'e reus syn foet en frege: ‘Hawwe jo boadskip?’ ‘Ja’, sei de reus, ‘dy smearlap yn 'e kiste moat my noch in daelder bitelje en hy sil hjir salang boppe de ierde stean bliuwe dat ik myn jild ha!’ Gjalt taestte yn 'e broeksbûse en joech de reus in daelder. ‘Hjir hawwe jo jou jild. En sjoch nou mar dat jo út 'e wei komme, hwant jou soarte sjoch ik leaver net!’

De reus joech him ôf en Gjalt wrotte djipper yn 'e groun. Doe't er wer trije stek djipper wie, hearde er foar de twadde kear hwat oankommen. Efter in oare beam kaem in reus wei dy't noch greater wie, ien mei in holle op elk skouder. Hy sei ek dat er in daelder fan 'e deade hawwe moast. Gjalt joech him syn twadde daelder en sei dat er opkrosse moast.

Krekt wie er wer trije stekken de groun yn, doe kaem der in tredde reus efter in grouwe ikebeam wei. Dizze hie ien holle op 'e hals stean en oan wjerskanten ek noch ien op it skouder. Dizze wanskik frege allyksa om in daelder en Gjalt joech him de lêste dy't er yn 'e bûse hie, liet de kiste yn 'e groun sakje, smiet it grêf ticht en sljochte de groun.

De oare moarnes teagen se fierder en doe't se op in trijesprong yn it sânpaed kamen, bisleaten se om elk in kant út to gean. Gjalt fortelde dat er dy nachts al syn

[p. 16]

jild oan 'e trije reuzen jaen moatten hie, mar syn bruorren leauden him net en se prakkesearden der net oer om him ek mar ien reade sint to jaen. Gjalt pandere hwat mismoedich fierder en doe't it tsjin de middei roun gong er sitten om in byt to iten. Hy die de ponge dy't er fan 'e âldelju meikrige hie iepen en krige der in bakkebrogge út. Yn 'e fierte seach er in âld man oan kommen en hy wachte dat er by him wie. De âld man bleau stean en frege him om in jefte om Gods wille. Gjalt sei: ‘Goud en sulver haw ik net. Ik bin sa earm as in lûs, mar in hap iten haw ik noch al. Jow jo mar del en gean jou gong’.

De âld man iet mar in pear happen en frege Gjalt hwat it doel fan 'e reis wie. Gjalt lei him út hwat der foarfallen wie en fortelde him dat er nou allinnich syn fortún sykje moast. De âld man sei: ‘Ik gean mei jo om jo to tsjinjen. Twa witte altyd noch mear as ien’. Gjalt moast wol laitsje en antwurde: ‘Bêste man, ik bin gjin bitsjinde brek. Ik wit net iens hwer't ik joun de holle dellizze sil en oft ik moarn wol hwat to iten en to biten ha’. De âld man sei: ‘Jo hawwe út 'e goedens fan jou hert de ôfroune nacht myn iennige broer bigroeven. Hy is my fannacht forskynd om it to fortellen en hat my frege om jo to tsjinjen nei bêste formogen, oant jo jou fortún foun hawwe!’ Gjalt sei: ‘De winsk fan in deade moat oan foldien wurde. Lit it dan sa wêze! Ik bin nou Greate Gjalt en jo sille Lytse Gjalt wêze!’

Se joegen har op in paed en kamen yn in greate donkere bosk. Midden yn in fiver lei in great kastiel. De âld man wiisde nei de flapbrêge, dy't del wie, en sei: ‘Hjir wennet de reus mei de iene holle, dy't myn broer boppe de ierde hâlde woe omdat er noch in daelder fan him ha moast’.

Gjalt tocht efkes nei en kloppe doe op 'e poartedoar. De reus loerde oer de hege wâl en frege hwat se moasten. ‘Jo moatte gau ûnder komme’, sei Gjalt, ‘jou broer mei de twa hollen stjûrt ús. Hy hat heard dat der in leger fan wol fiifhûndert boeren mei seinen en grjippen ûnderweis is om jo dea to meitsjen, omdat jo de rispinge fan har lân opfretten hawwe!’

De reus bigoun to krimmenearjen en Lytse Gjalt frege oft er gjin skûlplak hie, dêr't er yn út 'e wei krûpe koe. ‘Ja’, sei de reus, ‘ik haw in saed, dy't twahûndert jellen djip is en ik kin mei in ljedder nei ûnderen’. ‘Gean der yn!’ sei Lytse Gjalt, ‘en wy sille tsjin de boeren sizze, dat jo der net mear binne en dat it kastiel nou fan ús is. Skriuw in akte fan oerdracht, dy't wy sjen litte kinne!’ De reus wie deabinaud; hy die it en makke dat er ûnder yn 'e saed kaem.

Doe't er ûnder wie, jagen Greate Gjalt en Lytse Gjalt alle fé en de hynders fan 'e reus oer de klapbrêge, en dat makke in lûd, noait liker oft it troch it kastiel tongere. Lytse Gjalt bûgde him oer de rânne fan 'e saed en rôp nei ûnderen: ‘Se leauwe ús net en se wolle om jo sykje. Se binne hjir hast al. Ik haw heard dat jo in flymjend swurd hawwe en in jildponge dy't noait leech rekket. Greate Gjalt kin se mei it swurd keare en ik kin se dan ôfkeapje. Siz hwer't it swurd en de ponge binne, oars wurdt it jou dea!’ De reus rôp: ‘Gau dan. It swurd hinget yn 'e skoarstien en de jildponge leit yn 'e pispot op it bedsbuordtsje’. ‘Men kin noait witte’, rôp Lytse Gjalt, ‘lit ús de ljedder oplûke en in greate stien op 'e saed lizze, dan kinne se ommers net by jo komme’.

Greate Gjalt en Lytse Gjalt hiene nou it flymjend swurd en de ponge dy't noait leech rekke en de reus siet opsluten yn 'e djipte fan 'e saed. De oare moarns reizgen se fierder en kamen oan it kastiel dêr't de reus mei de twa hollen wenne. Se makken him wys dat de broer mei de iene holle har stjûrd hie en dat der in leger fan tûzen

[p. 17]

soldaten ûnderweis wie om him to deadzjen. Dizze reus kaem to lânne yn in saed dy't noch djipper wie, en fan him krigen se de mantel fan it tsjuster en de skuon dy't flugger as de wyn wiene.

Dêrnei reizgen se nei it kastiel fan 'e reus mei de trije hollen en dy makken se wys, dat it oarloch wie en dat der legers fan wrede fijannen opsetten kamen om syn kastiel yn to nimmen. Fan him krigen se de spegel fan de wierheit en de wjukken dy't fansels fleane koene.

Lytse Gjalt en Greate Gjalt gongen al wer op reis en kamen oan in mânsk kastiel. Lytse Gjalt sei: ‘Hjir wennet in kening, dy hat in dochter dy't sa greatsk is dat nimmen goed genôch foar har is. Trettjin prinsen en ridders hawwe har libben al foar har litten. Se is yn 'e macht fan in tovener, en se is sa moai dat elke man dy't har ien kear sjocht alles dwaen moat hwat se him freget. Mar oant nou ta hat it elkenien it libben noch koste, omdat gjinien har opdrachten folbringe kin. As der ien komt dy't it al kin, is de bitovering forbrutsen en dan sil se syn frou wêze’.

Greate Gjalt en Lytse Gjalt gongen nei it kastiel en waerden foar de kening brocht, dy't frege hwat se woene. ‘Ik wol mei jou dochter trouwe’, sei Greate Gjalt. De kening joech swijend in teken en doe't der in gordyn iepenskoude, seagen se in prinses op in gouden stoel sitten. Se wie sa moai dat de sinne der troch fortsjustere.

‘Jo hawwe it sein’, sei de kening. ‘Jo krije trije opdrachten to folbringen en as it jo mislearret, dan sille jo de dea stjerre moatte lyk as al dy trettjin foar jo stoarn binne. Jo moatte earst kaertspylje tsjin de tovener dy't myn dochter hawwe wol. Sadré't de sinten fan ien fan jim beiden op binne, hat er forlern. De twadde deis moatte jo tsjin him hurdrinne om in aei út it nêst to heljen fan in earn dy't op in hege berch wennet dy't mei de kop yn 'e wolken stiet. As tredde moatte jo tsjin de tovener fjochtsje en syn holle hjir bringe!’

It gong oan en der waerd romte makke yn 'e greate seal fan it paleis. Klokslach tolve ûre yn 'e nacht fleagen de doarren iepen en kaem de tovener de seal yn en gong foar greate Gjalt oer sitten. Gjalt hie de ponge dy't noait leech rekke op 'e skurte, mar de tovener woun elk spul dat se spilen. Trije dagen en trije nachten spilen se troch. Iten en drinken krigen se net, en foarôf wie ôfsprutsen dat dejinge dy't it net mear úthâlde koe, as de forliezer oanmurken wurde soe.

Al dy tiid stie Lytse Gjalt efter Greate Gjalt syn stoel. Greate Gjalt koe op it lêst de eagen net mear iepenhâlde. Doe fielde er ynienen dat him hwat op 'e skurte skoud waerd. Hy sloech de eagen foardel en seach de spegel fan de wierheit lizzen, dy't Lytse Gjalt him oanlange hie. Der wie krekt op 'e nij dield en yn 'e spegel seach er de spylkaerten fan 'e tovener. Hy wie ynienen klear wekker en sei tsjin de tovener: ‘Jo binne net bang, wol? Ik ek net’. Hy pakte de ponge mei jild en sette him midden op 'e tafel. ‘Dit is alles hwat ik ha’, sei er, ‘doarre jo ek sa fier gean?’ De tovener koe der net foarwei en smiet der al syn jild njonken. Doe't Greate Gjalt de lêste kaert op 'e tafel lei, hie de tovener forlern.

De oare nachts om tolve ûre stiene Greate Gjalt en de tovener bûten foar de klapbrêge, klear om om it hurdst to rinnen. By de lûste slach fan tolven setten se fan 'e miet nei de heechste top fan 'e berch. Sels mei de skuon dy't hurder as de wyn gongen koe Gjalt de tovener net byhâlde en doe't de beide Gjalten by de berch kamen, wie de tovener al op healwei nei de top. Greate Gjalt smiet de skuon út en gaspe de wjukken dy't fansels fleagen oan. Flugger as in earn fleach er omheech en

[p. 18]

doe't er mei it aei yn 'e hannen by it paleis oankaem, wie de tovener noch net iens wer by de berch del.

De tredde nachts om tolve ûre waerd der fochten op 'e binnenpleats. Greate Gjalt syn swurd fleach as in wjerljocht om him hinne, mar de tovener wie him treast en de kampslach duorre trije dagen en trije nachten. Greate Gjalt koe it hast net mear op fuotten hâlde, mar de tovener like iderkear wol sterker en flugger to wurden.

Doe't se in amerij foarelkoar oer stiene to hymjen, smiet Lytse Gjalt Greate Gjalt de mantel fan 'e tsjusternis oer de rêch en foar de eagen fan 'e tovener waerd er ien mei it tsjuster fan 'e nacht. Sûnder dat de tovener ek mar in finger to weech slaen koe, flime it swurd fan Greate Gjalt troch syn hals en rôlle him de holle foar de fuotten.

Der wie great feest yn it paleis en nei in jier en in dei reizge Greate Gjalt mei syn prinses nei syn âlderlik hûs. De beide bruorren wiene al lang wer thús en stiene mei de lep en de skoffel yn 'e hân op it lân.

Syn âlders krigen in eigen hûs by it paleis. Lytse Gjalt waerd rintmaster oer alle bisittingen en de beide bruorren krigen in diel fan it ryk to bistjûren.