Uit de nalatenschap van een dromer

[p. 107]

Toelichting

Holland 9

In: Vaderlandsche letteroefeningen (1833) Mengelingen, 95-96. Potgieter schreef deze ode aan zijn vaderland in 1832, tijdens zijn verblijf in Zweden.

met een stiefmoeders hand: liefdeloos, met weinig aandacht

wrocht: schiep

dwing'land: tiran, hier: het Spaanse gezag

vlekloze zwaard: strijdvaardigheid zonder onethische bijbedoelingen

Aan mijn in België gevallen landgenoten 9

In: De Atlas (20 februari 1831)

In de periode 1827-1830 werkte en woonde Potgieter in Antwerpen. De Belgische onafhankelijkheidsstrijd dwong hem echter tot een terugkeer naar Amsterdam. Aanvankelijk lijkt hij wel enige sympathie te hebben gevoeld voor de opstandelingen, maar in dit gedicht geeft hij toch vooral blijk van nationalistische sentimenten.

ontwringen: ontnemen

muitelingen: de Belgische opstandelingen worden hier voorgesteld als muiters, die zich tegen het rechtmatige gezag keren

braaf: moedig

moorddadig: moordlustig

schroomdet: aarzelde

d'eerste Willen: Willem van Oranje (1533-1584), de eerste stadhouder van de Republiek

[p. 108]

Meester Jochem 10

In: De Gids (1842) Mengelingen, 373-380.

Dit gedicht nam Potgieter in een herziene versie op in zijn tweede cyclus ‘De nalatenschap van een landjonker’ uit 1875. Het is een satire op het type schoolmeester dat slechts uit is op dorre kennis en dat niet openstaat voor de schoonheid van het leven en de natuur. Meester Jochem fungeert hier als een negatief van Potgieters eigen ideaalbeeld van een opvoeder, namelijk iemand die begrip heeft voor de kinderlijke behoefte aan spel en die dat speelse integreert in zijn onderwijs, iemand dus die de ‘kracht’ van de jeugd transformeert in ‘deugd door vereed'ling van geneugt’.

trots: ondanks

Schoon de wildzang: Alhoewel het vogelgefluit

aanschijn: gelaat

gutsing: het stromende transpiratievocht

't schalkse ding: de ondeugende zonnestraal

Waar' hij niet in toorn ontsteken ... nut gesticht!: Als hij al niet boos zou zijn geworden, omdat u aan de zonnestralen de verlangens van een mens toedicht, dan zou hij op z'n minst met onbegrip hebben gereageerd, of hij zou u beleren over hoe de stralen van de zon gebroken worden: hij heeft immers weinig op met gebabbel, tenzij men er iets van kan leren!

drommel: duivel

wel verbruid!: gemiste kans!

Vinnig blijft het zonlicht ... een goed besluit!: Scherp straalt het zonlicht dat door geen bladeren wordt tegengehouden. Ik kan maar beter zo snel mogelijk besluiten of ik naar rechts of links zal afslaan!

kronkeling: kronkelpaadje

plak en roe: voorwerpen waarmee schoolmeesters hun leerlingen sloegen om ze te tuchtigen

[p. 109]

hoe hens dorstte: hoe hij verlangde

alreê: alreeds

vast: intussen

pozen: bijkomen

schaâuw: schaduw

kaatst de helderste ... van de bomen: door het bladerdak komt een waterstroom naar beneden

ziedde: bruiste

tocht: wind

krocht: grot, hier: schuilplaats

minnewicht: liefdeskind; verwijzing naar Amor; hier gebruikt als beeld voor de badende jongetjes die de meester natspatten dat de deining ... verbaasd gezicht!: (de jongens) die door het water half verborgen blijven, wenden hun schilderachtige krullenkopjes naar het verbaasde gelaat van de meester!

die de vloed ... verheelde: die het ene moment kopje onder gingen en dan weer boven het wateroppervlak uit kwamen

die uit blijde schalkte ... schaamt' geboet!: een ondeugend spel dat al snel overging in schuchterheid!

wraakte: afkeurde

vliên: vlieden, wijken

omdat de vrees hem blaakte: omdat hij bang werd

Halverlijfs... ontsprongen: Met het bovenlijf boven het water uit komend

of gij nu verbeelding had!: in de fantasie van de lezer!

blikken, lokkende ten val: oogcontact dat tot onkuisheid uitnodigt

schoon ge wijsgeer ... der hal: hier: ofschoon u het dansen op het bal kritisch bent blijven bekijken vanuit de vensterbank

Blijdschap ... stoet: Blijdschap doet de ogen van de dansende meisjes stralen

bloed: sukkel

wend de voet!: keer terug!

lachte reien: lichtvoetig dansende meisjes

[p. 110]

meien: ontspannen, zich vermaken

Pater!: verwijzing naar ‘een patertje dansen’, ook wel ‘Daar ging een patertje langs de kant’; Potgieter heeft een paar citaten uit die liedtekst in ‘Meester Jochem’ verwerkt, bijvoorbeeld dit ‘Pater, gij moet knielen gaan’

stoute: moedige

tronies zuur ... van 't spel: gezichten zo zuur als azijn verstoren het spel

Wie zou ... geloven?: Wie zou dat van een kind verwachten?

Dat ... Veldwijk maar!: Was ik maar vast op het landgoed Veldwijk!

Lieflijk bauwde ... vuile smonk: Lieflijk rookte, daar waar het populierenbosje overboog naar het huis dat het beschaduwde, de ijle turf en níét de vieze steenkool, die sinds de groei van de industrie op allerlei plekken de atmosfeer verpest

wies: groeide

sneeuw der hagen: hier: struikgewas

tochtgleuf: een opening, ontstaan door een windvlaag

schaterde ... tegen: lachte tegemoet

Hoe ik smacht!: Wat heb ik een dorst!

China's frisse laafdronk: thee

gorgel: keel

tot gramschap nopen: kwaad gemaakt

tiert: groeit op

censors: zedenmeesters

of de schooltucht ... van vreugd: alsof de pedagoog uit was op een jeugd, wars van vrijheid en plezier

door vereed'ling van geneugt!: door het vermaak een beschaafde vorm te geven!

tuiltje: bundeltje bloemen

starend naar ... kroonde: starend naar het uitzicht, zo fraai omlijst door de populieren

erfgoed: hier: het vaderlandse landschap

schop en wip: waarschijnlijk een verwijzing naar een schommel

[p. 111]

gemaakt van een touw dat men spant en waarop een kind op en neer kan wippen

licht dat ... stiet!: dan zou hij daar alweer snel aanstoot aan kunnen nemen!

bedils: gevit

klaar: duidelijk

Het jagertje 18

In: Almanak voor het schoone en goede (1853) 142-146.

In dit gedicht gebruikt Potgieter de trekschuit als metafoor voor de volgens hem stilstaande Hollandse maatschappij van zijn dagen; de trekschuit, die niet meer voldoet aan de eisen van de nieuwe tijd, is slechts een van de manifestaties van angst voor verandering.

jagertje: de geleider van het paard dat een schuit voorttrekt

om daar uw kost te kopen: om u daaruit geld te geven

de schone dag ... wijken zag: de tijd, die niet alleen afscheid nam van de trekschuit, maar ook van de achterlijkheid waarvoor zij model stond

zeil en lijn: hier: de grote zeeschepen

wapenbord: paneel waarop het wapen van het schip is afgebeeld

de een dreef ... weide: de vloot van trekschuiten die door het binnenland voer

Oost en West: hier: Oost- en West-Indië

koop'ren kelen: kanonnen

verkond: verkondigd

't zee ontwoekerd buiten: drooggelegde gebieden, polders

een eigen veldzang: een eigen melodie, in harmonie met het gebulder van de grote zeeschepen

of ons 't luk verried: alsof het geluk ons in de steek had gelaten

des nabuurs staf gebiedt!: de buurlanden leggen Holland hun wil op!

waan: de illusie dat de oude welvaart zou voortduren

[p. 112]

ter nood: nauwelijks

trezoren: schatten

dierf: verloor

aan de transen: in het verschiet

op nieten gebroken baan: op nieuw gebaande wegen

weerhaan-gunst: weinig zeggende complimenten van lieden die met alle winden meedraaien

uw folt'raars: hier: uw concurrenten

stoomwolk: hier: de stoomtrein, die de trekschuit overbodig maakt

Op het portret van een rijk gedecoreerde evangeliedienaar 22

In: Verspreide en nagelaten werken. Poëzy. Deel 2. (Haarlem 5876) 330.

evangeliedienaar: dominee

kruisen: onderscheidingen

Salomo: koning van het bijbelse Israël, bekend om zijn spreekwoordelijke wijsheid

IJdelheid der ijdelheid: een beroemde spreuk van Salomo; zie Prediker 1:2.

Heugenis van Zandvoort 22

In: Nederland (1864) 1 86-88.

Potgieter hekelt in dit gedicht een welvarend echtpaar, dat met zijn rijkdom niets weet aan te vangen. Bij hun verblijf in Zandvoort vervelen ze zich alleen maar.

Heugenis van: Herinnering aan

badhuis: hier: hotel bij zee

nauw: nog maar net

kout: conversatie

Fi donc! coupé: foei toch, waterig

[p. 113]

In schrik ... staren: terwijl zij voor zich uit staren, worden ze plotseling aan het schrikken gemaakt

eer kiesheid zelve blozen kon: sneller dan de schaamte hun gezichten had kunnen doen kleuren

vermeiden: vermaakten

't huis weer doorgegaan: doorgelopen naar huis

het in te treden: het dorpje in te gaan

onnooz'len: onschuldigen, hier: kinderen

vergeefs verwacht: vergeefs wacht (op haar man, die op zee vaart)

Hoe noest het schouwspel ... aan te slaan!: Eigenlijk zou dit dorpstafereel hem op de gedachte moeten brengen om de handen uit de mouwen te steken en er alles aan te doen om de dorpsjeugd te ontwikkelen!

in kennis schaam'len: zij die weinig onderwijs hebben genoten

dezulken: mensen als het hier beschreven echtpaar

kantslip: afhangend deel van een kledingstuk, hier van kant

verkondt: luidt

wolkverschiet: wolkencompositie

die op te vatten: die les ter harte te nemen

wanneer 't gemoed of geest verdooft!: wanneer het goud slechts tot geestelijke armoede leidt!

Ada's bruiloftsfeest (1284) 27

In: Vriend des vaderlands (1833) 565.

Potgieter situeert dit gedicht in de Middeleeuwen. Met de eenvoudige quasi-volksliedachtige toon voegt hij zich naar de conventies van de ook in zijn tijd nog populaire romance.

kozerij: liefkozen

De luit van P.C. Hooft 28

In: Tesselschade (1838) 212.

In dit gedicht etaleert Potgieter zijn onvrede met het negentiende-eeuwse minnedicht. Zijn tijdgenoten zouden zich beter

[p. 114]

kunnen laten inspireren door P.C. Hooft. In het gedicht zitten allerlei verwijzingen naar Hoofts liederen.

P.C. Hooft: dichter (1581-1647), onder meer van liefdesgedichten

Klaare: deze naam ontleent Potgieter, net als die van Roozemondt en Galathea, aan liederen van Hooft

straks: even later

marren: talmen

't Is nog geen dag!: dit is bijna letterlijk overgenomen uit Hoofts lied ‘Galathea siet den dach comt aen’, waarin de regel ‘'t is noch geen een, 't en can den dach niet sijn’ voorkomt

minnegod: liefdesgod, hier als zinnebeeld voor het genre van het minnedicht

Heeft hij vuur?: Zijn de moderne liefdesgedichten nog wel hartstochtelijk?

Aan 't vensterke van Elzemoer (1537) 28

In: Tesselschade (1840) 224-235.

Potgieter heeft zich in dit gedicht laten inspireren door een tweetal historische gegevens: in de eerste helft van de zestiende eeuw zou ene Jonge Jan geleefd hebben, een bastaardzoon van Jan van Noortig, de heer van Noortig en Noortigerhout (oude namen voor Noordwijk en Noordwijkerhout); in de jaren '20 van diezelfde eeuw maakte Karel van Egmond, de hertog van Gelderland, bij zijn strijd tegen de Habsburgers gebruik van de diensten van een ‘Zwarte Bende’, met wie hij allerlei steden buiten Gelderland veroverde dan wel verwoestte. Deze Zwarte Bende voorzag in het levensonderhoud door middel van roofovervallen. Toen de Zwarte Bende zich in het plaatsje Asperen op een gruwelijke manier had misdragen, gaf Karel v, in deze periode ook de graaf van Holland, opdracht om de bende onschadelijk te maken. Ook de hertog van Gelre zou zich toen van de bende hebben gedistantieerd.

[p. 115]

In het onderhavige gedicht veronderstelt Potgieter dat genoemde Jonge Jan de aanvoerder was van de Zwarte Bende. Een oude vrouw vertelt aan haar kleindochters hoe hun overleden moeder door Jonge Jan verleid werd en hoe zij jaren met hem samenleefde. Elzemoer houdt haar kleinkinderen voor, dat ze niet, zoals hun moeder, ontevreden moeten zijn met een sober leven. Slechts de liefde telt.

had berouwd: hier: had verloren

hiel: deed

wiel: spinnewiel

vast: aldoor

kleinkroost: kleinkinderen

loeg: lachte

falie droeg: faliedrager of slippendrager, iemand die op een nogal slaafse wijze eer bewijst

zoekt slechts goed kwartier: zoekt alleen maar een tijdelijke verblijfplaats

fij: foei

in 't groene op zijde: ernaast komen zitten in het gras; figuurlijk: verliefd zijn op iemand

kant: een stof van kant

slot: sluiting van halsketting of armband

linkerd: slimmerik

luk weervoer: geluk overkwam

Eigen glans, geen wederschijn: Ik wil de roem en het geluk aan mijzelf te danken hebben en niet aan een man

dierste: dierbaarste

Rhijnsburgs vrouwe: de abdis van het klooster te Rijnsburg, een plaatsje ten westen van Leiden; tussen 1133 en 1574 was hier een benedictijnse abdij voor adellijke vrouwen; de abdij had nauwe banden met het grafelijk huis, in deze periode dus met Karel v

speelnootschaar: groep van speelkameraden

[p. 116]

bloemen vlechten: hier als ritueel bij een huwelijk

te Oegstgeest: in een door Potgieter vermelde bron wordt ook melding gemaakt van een bezoek van Karel v aan Oegstgeest, waar hij de abdis van Rhijnsburg ontmoet zou hebben; ‘hy stapte niet alleen voor haar uit zyner wagen, maar knielde zelfs voor haar neder, noemde haar myne gebiedende Vrouwe van Rhynsburg, en wilde niet opstaan, voor dat hij door haar werd opgeheven’

keizer: keizer Karel v (1519-1556), regeerde over de Nederlanden, Bourgondië en Spanje; in 1519 werd hij tot Duits keizer gekozen; in de periode waarin het gedicht speelt, was hij dus ook graaf van Holland

te moet: tegemoet

eêle: edele

slinke: de linker

klepper: rijpaard

zadelknop: knop op voorste zadelboog

tonnen: leidsels

's hemels bruid: non

gij kent geen nningenucht: jij bent nooit verliefd geweest

bijlo: uitroep zonder concrete betekenis

't Woord des Heren is getrouw: de bijbel is betrouwbaar

Ik slechts ... druiven: Ik zou slechts doornen plukken en geen druiven (verwijzing naar Matth. 7:15-16, waarin gewaarschuwd wordt tegen een wolf in schaapskleren)

ring wisselen: uitwisselen van een verlovingsring

erf noch dorp: hier: boer noch dorpeling

krielde: krioelde

Sint-Jacob: Sint-Jacobsdag, 25 juli

't zeisen ... koren: met de zeis het koren maaide

heidens: zigeuners

't Huis: het huis of kasteel van Jan van Noortig, de heer van Noortig en Noortigerhout

Jonge Jan van Noortge: de onwettige zoon van de hiervoor ge-

[p. 117]

noemde Jan van Noortig

Lacy!: helaas!

siersels: sieraden als geschenk

wulp: onbezonnen jongeling

jammer luchtte: rampspoed straalde

lokkig: met golvende krullen

Waar zijn beide?: Waar zijn de twee anderen?

ter sluik: heimelijk

uit de tijd: zo lang na het voorval

zwarte wijlen: rouwsluier

zeven jaar geloften deed: Elzemoer bad tot Maria in de zeven jaar van de afwezigheid van haar dochter

hopman: hoofdman

Wat al Klares om mij henen!: Elzemoer herinnert zich allerlei voorvallen uit de jeugd van haar dochter

ik zal 't wezen: ik zal u vergeven

wijlend: toevend, zittend

't Wijkermeer: water bij Noordwijk

Weert de Boze: Laat de duivel niet toe

Kruiste: Sloeg een kruis

grouwt: gruwt

zijn groete: hier: de groet van de duivel of van Jonge Jan

de vrome man: de priester

onberecht: niet bediend met de laatste sacramenten

borst: barste

stout: moedig

zwarte vaan: hier: de vlag van de duivel

rode haan: hier: versiering van de vlag; rode haan verwijst ook naar vuur en naar brandstichting

verwinningsteken: overwinningsteken

wollen kleed: kleed van een boetvaardige

fulp: fluwelen kleding

leken: stromen

leuningknop: versiersel aan de leuning van de stoel

[p. 118]

de dorre rechter: de schrale rechterhand, hier: een lamme hand

wat u God ten deel niet wees: wat God u niet toebedeeld heeft

lusten: verlangens

vernoeg: tevredenstelde

hoge moed ... val beklaagt: hoogmoed behaagt de duivel en komt voor de val

eer gebrek in eigen kluis: beter armoede in de eigen eenvoudige woning

verstoord: kwaad

best: grootmoeder

Machteld 39

In: Liedekens van Bontekoe (Amsterdam 1840) 40-44.

‘Machteld’ en de hiernavolgende gedichten ‘Papegaaiendeuntje’, ‘Wijs Klaartje op 't ijs’, ‘Jan Compagnie’ en ‘Dieuwertje’ komen alle uit Potgieters Liedekens van Bontekoe. In dat dichterlijke verhaal komt schipper Bontekoe op het eiland Sumatra in een benarde situatie terecht: hij bevindt zich in een prauw met twee inlanders die hem bedreigen. Om ze af te leiden zingt hij allerlei liedjes. De teksten daarvan zijn door Potgieter geschreven volgens het metrisch schema van zeventiende-eeuwse liedteksten van onder meer Hooft en Vondel.

Wijkker Bietje, die by 't beekje (Vondel): eerste regel van ‘Beeck-zang aen Katharine’, een lied van Vondel dat in 1644 voor het eerst in druk verscheen; Potgieter volgt het metrum van dit voorbeeld en ook de strofevorm

stond aan: stond op een kier

onderkeurs: onderrok

dies: daarom

luchter: kandelaar

saai: van een wollen stof

bediedt': beduidt

val: hier zowel toonval als verovering

[p. 119]

nectartoogjes: nectarteugjes

treken: listen

passedijsje: eigenlijk passemede, verhollandsing van passemezzo, een oud-Italiaanse dans

op 't hengsel gierde: de scharnieren piepten

Papegaaiendeuntje 41

In: Liedekens van Bontekoe (Amsterdam 1840) 46-48.

In dit liedje verwerkt Potgieter dezelfde thematiek als in ‘Het jagertje’: in beide gedichten hekelt hij een conservatieve geest. ‘Lorretje’ was tot in Potgieters tijd bekend als een kinderliedje, waarvan de regel ‘Lorretje kaporretje kapoe. Foei ik sluit mijn ooren toe’ iets gewijzigd door Potgieter is overgenomen.

Lorretje: bedrieger (van lorren: bedriegen), hier de naam van de papegaai

kapoe: mogelijk van kapoen: gecastreerde, vreemde snuiter

krek: precies

Wijs Klaartje op 't ijs 42

In: Liedekens van Bontekoe (Amsterdam 1840) 50-60.

Mijn zoetje! Ik moetje (Starter): het is onduidelijk door welk lied van Starter, een zeventiende-eeuwse dichter, Potgieter zich heeft laten inspireren; de tekst is wel terug te vinden in Jan van der Veens Sinnebeelden of Adamsappel (1642). Potgieter heeft ook hier het metrum en de strofevorm overgenomen; bovendien zijn er ook thematische overeenkomsten (zo komt in het oorspronkelijke lied de regel ‘Doch 't vryen kan lyen gheen darde man’ voor).

klappen: verklappen

blode: schuchter

node: onwillig

de borst gaf de drommel: de jongeman gaf de duivel, had er genoeg van

[p. 120]

prachte: blufte

bij 't kiet'len ... deur: Klaartjes gemopper op Goverts gekietel van haar zus bij het vastmaken van de schaatsen wordt door de twee geliefden niet gehoord

voorbeelden: voordoen

Dies: Daarom

schaar: menigte

straks: meteen daarna

dwaas overleg: overbodig gepeins

jonkheid: jongelui

waarde: doolde (om haar heen)

Dat hiet-je: Zo heet je

een flikkertje slaan: een sprong in de lucht waarbij men de kuiten tegen elkaar slaat

Met: Op hetzelfde ogenblik

beidde: volhardde, hield aan

Leg op: Geef je hand

flus: fluks, snel

O Joosje, mijn Troosje: Lieve help! (Joosje kan zowel een verwijzing zijn naar een heilige als naar de duivel)

leende: leunde

schriller: het schaatsen maakte een scheller geluid doordat zij de menigte achter zich hadden gelaten

kwaartje: vrolijke knaap

Wel wilde ... op sleep: Wel wilde zij zich van hem losmaken, maar ze bleef hem toch vasthouden

beentje over slaan: kunstje bij het schaatsen, waarbij afwisselend het ene been over het andere wordt geheven

Eilacie!: Maar ach!

Tentatie: Verleiding

ontsneld: ontvlucht

dra struikelt die helt!: wie geen vaste grond onder de voeten meer heeft, struikelt al snel

stee: plaats (des onheils)

[p. 121]

noô: met tegenzin

beiend: beidend, afwachtend

Lichtmis: Maria-Lichtmis, 2 februari

dies: daarom

dat schat ik een kruis!: dat beschouw ik als een last

Jan Compagnie 50

In: Liedekens van Bontekoe (Amsterdam 1840) 71-75.

Speelnootjens heft eens vrolijk an (Bruiloftsliedje): mogelijk ontleende Potgieter deze tekst aan een bruiloftslied van Aemilius van Culemborgh, van wie in 1683 de tekst ‘Speelnootjes, op dit bruilofts feest, zyt vrolyck hier en past geen droeve geest’ in druk verscheen.

De trommel van de Staten welft: De staten van de Nederlanden ronselen soldaten

in het veld: in het strijdperk

drommel: duivel

Jan Compagnie: vrijbuiter die kiest voor een carrière in dienst van de in 1602 opgerichte Oost-Indische Compagnie

brammetje: losbandige

de kerfstok vol: veel misdreven

adie: adieu, tot ziens

Ambonees: inwoner van Ambon, Indonesisch eiland dat tot de Molukken behoort; in de zestiende eeuw vestigden de Portugezen zich hier, maar ze werden door de Nederlanders verdreven

toffelde: ranselde

Ter nood: Nog maar nauwelijks

Vlie: zeegat tussen Terschelling en Vlieland, toegang vanuit de Noordzee tot de Waddenzee

huift: omhult

amber: welriekende hars

lucht: licht op

[p. 122]

Bajaderen: exotische danseressen

oranje blanje bleu: de Nederlandse vlag (in de zeventiende eeuw)

baan: hier: halfcriminele bende

geraasd: een dol leven geleid

eêle: edele

bonte hond: iemand die overal berucht is

reedt: wordt (mede)bezitter van een schip

staat voor een ton niet op: is van een stevig geldbedrag niet snel meer onder de indruk

dies: daarom

boôm: bodem, hier van de geldpot

en laat der Staten trommel slaan: en negeer de ronselaars van de landmacht

Dieuwertje 53

In: Liedekens van Bontekoe (Amsterdam 1840) 80-81.

Klaare, wat heeft er uw hartjen verlept (Hooft): eerste regel van een bekend lied van P.C. Hooft uit 1621; ook hier heeft Potgieter het metrum en de strofevorm overgenomen

plaats: binnenplaats

vast: aldoor

mutserd: brandstof (dubbelzinnig; de muts hebben op: verliefd zijn op)

fluit: drinkglas

giert: schreeuwt

De twintigjarige 57

In: Almanak voor het schoonre en goede (1831) 37-42.

Dit gedicht is door Potgieter later op 1828, het jaar waarin hij zelf twintig werd, gedateerd. Een jongeman zit aan het water en overdenkt zijn weinig voorspoedig verlopen jeugd. Slechts de hoop op een leven na de dood houdt hem overeind.

[p. 123]

gevest: gevestigd

dier: dierbaar

De roos ... gloed: De roos wordt door de zon beschenen

verdoet: verdelgt

zinloos geslacht: onwetende meute

wrevelmoed: gegriefdheid

Brutus en Cato: Romeinen die traditioneel met een stoïsche, onverstoorbare levensinstelling werden geassocieerd

zij heft er verhemelend boven: de hoop biedt beschutting

kruis der verlossinge: het kruis waaraan Christus, de verlosser, hangt

geestenheer: engelen

Aan Adeline 60

In: Vaderlandsche Letteroefeningen (1833) Mengelingen, 325-328.

Onder dit gedicht heeft Potgieter geschreven: Aken 1831. Hij zou daar een Belgisch meisje hebben ontmoet. Zijn plotselinge verliefdheid zou hij hebben verwerkt in ‘Aan Adeline’, waarin een door het leven getekende edelman even in de verleiding komt om in het huwelijk te treden met een jonge vrouw. In tweede instantie bedenkt hij zich: immers, hij zou haar slechts met zijn ongeluk opzadelen.

vliet: beek

riep ... weer: riep 'terug

verbeidt: wacht op de terugkeer

'k Zou er... schoot!: Ik zou feesten tot het aanbreken van de morgen als ik het mezelf zou toestaan om God te vragen om een kind van jou

Niet de Lustberg ... arm in arm: Ik beklom de Lousberg (een heuvel in het centrum van Aken) maar zonder arm in arm te lopen met een geliefde

nauw: nauwelijks

genucht: genoegen

[p. 124]

gruwzaam: gruwelijk

Daar ik langer... levens brak: Omdat ik (even) vergat dat ik geen toekomst had

Had voor enk'le ... borst gedrukt: Ik omhelsde je, omdat ik even mijn somberheid kwijt was

Wél mij ... geprangd!: Goed, dat ik, die nu weer somber ben, je niet tot mijn hart heb toegelaten

beê: smeekbede, wens

wel: bron

weedom: verdriet

vlekken: hier: schaduwen

Afscheid van Zweden 64

In: Het Noorden; in omtrekken en taferelen. Deel 2 (Amsterdam 1840) 341-343.

Het gedicht stamt uit het jaar 1832. Potgieter blikt in het gedicht terug op zijn verblijf in Zweden, dat anderhalf jaar had geduurd.

ree: ankerplaats, kust

de geest van 't Oost: hier waarschijnlijk de geest van het bijbelse land van de aartsvaders (stamvaders) ofwel een geest van huiselijkheid en gastvrijheid

beidde: opwachtte

genucht: genoegen

Svea-land: het deel van Zweden tussen Norrland en Götaland, hier mogelijk als synoniem voor Zweden gebruikt

deinzend blauw: de (voor het schip) wijkende zee

heuse zin: oprechtheid

bij hoorngeschal: op de jacht

zoete kont: liefdespraat

trans: hemel

loofgespeel of golfgedans: het ruisen van de bladeren of de golven

trots': moge trotseren

[p. 125]

Amstelboorden: oevers van de Amstel

wat drift ... hij draag': voor welke hartstocht hij moet boeten of waarom hij moet lijden

maag: familie

De nalatenschap van de landjonker 66

In: De Muzen (1835) 48-58; 154-159.

Potgieter verzamelde in deze cyclus zes gedichten, waarvan het vroegste al uit 1831 stamt. In de inleiding bij de cyclus doet Potgieter het voorkomen alsof de verzen afkomstig zijn uit de erfenis van ene Theodoor, een pas gestorven landjonker. Diens oom is door kennissen van de dichtende edelman ertoe aangezet om de cyclus postuum te publiceren. Potgieter schijnt hij het schrijven van deze inleiding geholpen te zijn door Arnout Drost. De figuur van de dichtende landjonker zou Potgieter tot aan zijn dood blijven inspireren.

Inleiding 66

De inleiding is zogenaamd geschreven door Joan Unico, de oom van de landjonker uit de titel van de cyclus. Dit al wat oudere familielid wordt door Potgieter neergezet als een goedmoedige, soms wat ironische levensgenieter. Zijn denkbeelden over de kunst en het leven weerspiegelen Potgieters eigen opvattingen: bijvoorbeeld de liefde voor het werk van de Gelderse dichter en landheer A.C.W. Staring (1767-1840) en de afschuw van het opgeklopte chauvinisme in de periode van de Tiendaagse Veldtocht.

jagersbuis: jagersjas

Huize De Wildenborch: Starings landgoed in de buurt van Lochem

‘om tot onze schaapjes weder te keren’: verwijzing naar de Franse uitdrukking ‘Revenons’ of ‘Retournons à nos Moutons’, die onder andere bij Rabelais (1494-1553) voorkomt: laten wij

[p. 126]

tot onze schapen terugkeren, dat wil zeggen tot ons eerste onderwerp van gesprek

Lafontaine: Jean de la Fontaine (1621-1695), auteur van dierenfabels

Doggersbank: ondiepte in de Noordzee, waar de vloot van de Republiek in 1781 een onbesliste strijd leverde met de Engelse vloot; de strijd werd echter als een overwinning gevierd

schepen en raad: lid van het stadsbestuur

Tiendaagse Veldtocht: veldtocht van het Nederlandse leger in 1831 in België als reactie op de Belgische opstand; aan de veldtocht namen veel vrijwilligers deel

kruis: verwijzing naar het metalen kruis, het Nederlandse ereteken, dat werd vervaardigd uit het geschut dat in 1831 op de Belgen werd veroverd; dat kruis werd geschonken aan de deelnemers aan de Tiendaagse Veldtocht

het Nut: Maatschappij tot Nut van 't Algemeen, opgericht in 1784; 't Nut bestond uit departementen, verspreid over het hele land, die onder meer lezingen voor een breed publiek organiseerden

kruit en lood: schietbehoeften

juffers: huwbare dames

Feith: Rhijnvis Feith (1753-1824), Zwols auteur van onder meer romans en gedichten

Bilderdijk: Willem Bilderdijk (1756-1831), dichter

Geestenwereld: ‘De ondergang der eerste wareld’, een onvoltooid epos van Bilderdijk uit 1811

bengel: klok

Johannisberger: Rijnwijn uit Johannisberg in het hertogdom Nassau

keurig: uitmuntend

I Verklaring 71

Dit gedicht bevat een liefdesverklaring. De dichter hoopt dat de liefde beantwoord zal worden.

[p. 127]

en 't zacht geruis ... zoete kout: en het geluid van de bladeren overstemt het vrijen en de liefdespraat

kwelen: lieflijk zingen

laat me op de zon ... ging voorbij: laat me op uw mildheid hopen, nu ik in uw ban ben

voe: voed, onderhoud

II Verloren schreden 71

De dichter denkt weemoedig terug aan de tijd dat hij Jacoba in het bos ontmoette. Zij lijkt die mooie tijd nu vergeten te zijn. Op een bal wordt zij door iedereen bewonderd, terwijl de dichter alleen achterblijft.

silph: bosgeest

schaâuw: schaduw

drukken: betreden

lokkig: met golvende krullen

bank van zoden: natuurlijke rustbank

tweelinggolven: borsten

Den eed: De gelofte elkaar trouw te blijven

gaas: sluier

beidde: wachtte

III Minnenijd 73

vensterbogen: boogvormige vensters, hier in een balzaal

minnenijd: jaloezie uit liefde

ongestuime: onstuimige

midden: middel

dat, verheeld ... gloed: dat, al probeer je het elke morgen te verdoezelen, extra hevig oplaait

uitgelezen': uitverkorene

en de zeis slaan in die rozen: de rozen kappen, waarachter de dichter zijn geliefde met een ander ziet vrijen

[p. 128]

IV Kalmte. Aan Mathilde 74

Rustig en zonder illusies observeert de dichter een mooie vrouw. Het verleden is voor hem een last en hij wil haar er niet mee lastigvallen.

schaal: balans als symbool voor het levenslot

ontvloden: ontvlucht

prijze zich ... bedeelde: hij die liefde voelt, mag zich gelukkig noemen

verstrekken: dienen

beê: bede, wens

V ‘Daar wacht ik u’ 76

De dichter spoort zijn paard aan om zo snel mogelijk de plaats in het bos te bereiken waar hij met Mathilde heeft afgesproken. Even is hij bang dat ze hem bedrogen heeft, maar dan ziet hij haar op haar paard naderen.

verkondt: aankondigt

meise: die van mei

d'Echo kaatst ... weerom: Mathilde antwoordt niet zelf, slechts de echo herhaalt haar naam

blaakt: zet in vuur en vlam

elpen: ivoren

loeg: lachte

VI Vroeg sterven. Herfstmijmering 77

De dichter kan op aarde geen rust vinden; hij weet dat hij roemloos zal sterven. Zijn gezangen hebben weinig betekenis en hij verwacht dan ook niet dat hij na zijn dood herdacht zal worden.

strelend zijt ge mijn gemoed: voor mijn gemoed is de sombere lucht een zegen

woên: woeden

[p. 129]

wat de tijd op 't hart verover': wat de tijd ook van het hart verkrijgt

beide hebben 't langst geleên: voor beide is het lijden bijna voorbij

oorlogsvier: oorlogsvuur

uw naneefs lier: de (dicht)kunst van uw nakomeling

waarom nog op ... ten loon verwacht: waarom zou de dichter nog verwachten dat jongelingen hun liefdesverdriet zouden ventileren op zijn grafsteen en dat de jeugd rozen op zijn graf komt leggen om hem zo voor zijn liefdespoëzie te bedanken

Moeder heeft zij 't ook gedaan: juist omdat de moeder in armoede leefde, heeft zij het eeuwig leven ontvangen

Het woud (1816) 79

In: Tesselschade (840) 79-83.

‘Het woud’ is het eerste gedicht uit de cyclus ‘Rijkdom (Uit de nalatenschap van een oud vrijer)’. Het is 1816: een jongeman staat vroeg op om te gaan jagen. Met buit beladen bezoekt hij een nabijgelegen dorp. Daar is net een huwelijk voltrokken. Als de jager het bruidspaar ziet, raakt hij ontroerd. Terug in het bos is hij niet meer in de stemming om te jagen. Vervuld van jaloezie ziet hij de pasgetrouwden voorbijkomen in een rijtuig.

De vier volgende gedichten uit deze cyclus beschrijven latere momenten uit het leven van Jacoba, de jonge bruid uit het eerste gedicht. De ‘ik’ speelt daarbij steeds de rol van toeschouwer.

sponde: bedstee

op blaakte: op deed vlammen

de scheem'ring voor: nog voor de schemering

zwalpen: slingeren

hoog getopte: hoge

eer 't oosten blonk: voor zonsopgang

boô: boodschapper

eikentronken vestte: eikenstammen vestigde

[p. 130]

merk: teken, afdruk

De grijze torentop ... flikk'rende, op: in het stralende zonlicht stak de top van de grijze kerktoren uit boven de meer dan honderd jaar oude bomen

't huis des Heren: de kerk

in steê van: in plaats van

geklep: klokgelui

schaâuw: schaduw

snapte: babbelde

lokkig: met golvende krullen

dus: zo

ten hazewinden bukte: tot mijn jachthonden richtte

die weelde ... een droom: die niet kan geloven dat haar geluk echt is

Thans had ik zin voor: Nu stond ik open voor

gaarde: tuin

heuvelkling: onbegroeide heuvel

blode: schuchtere

zangers van de min: zangvogels

wedergalm: echo

vergramd: kwaad

chais: koets

kout: gezellig praten

boert: platte humor

ontvloôn: ontvloden, ontvluchtten

nijdig: jaloers

Hilda (stockholm 1832) 82

In: Tesselschade (1840) 242-244.

In het gedicht is een herinnering verwerkt aan gebeurtenissen die zich blijkbaar in het jaar 1832 te Stockholm hebben afgespeeld. Potgieter verbleef toen zelf in Zweden en hij heeft daar kennisgemaakt met Hilda Prytz, een drieëntwintigjarige dochter van een suikerhandelaar. De dichter uit dit vers is net als in

[p. 131]

‘Het woud’ weer een toeschouwer die Hilda eerst ziet schitteren op een bal. Wat later ziet hij de door hem bewonderde vrouw op haar bruiloft, dan als moeder en tenslotte als jonge weduwe.

blo: verlegen

hoe haar achttien ... sierlijk stond: hoe goed het mooie goudblonde haar past bij haar jeugd

't wufte heer deed marren: 't ijdele leger van mensen liet talmen

ik 't wierookvat ... zwaaide: ik droeg een lofdicht aan Hilda voor

ijd'le profetie: voorspelling die niet uit zou komen

zinnebeeld: symbool, hier voor Hilda's onschuld

Daar hief ... de mirt: Daar nam terwijl zij zo danste de ondeugende Hilda de krans van mirt van haar hoofd

lest: laatst

ten prijs der: ten koste van

een kind... min: een kind als zichtbaar teken van hun liefde

sponde: bed

't gebroken hart bewaarde dat: ze bleef vertrouwen op het weerzien van haar man

de mare nam van and'ren echt: het gerucht dat zij zou hertrouwen

nauw: nauwelijks

voor wederwoord: als antwoord

straks: meteen daarna

vast: bijna

dat paradijs na deez' woestijn: het eeuwige leven na het verdriet hier op aarde

Aan d'ingang van het Haagse Bos 84

In: Almanak voor het schoone en het goede (1852) 42-45.

Potgieter liet zich bij dit gedicht door een prent inspireren. Het gaat over de tragiek van een opgesloten dier, dat achter de hekken van het hertenkamp vervreemd raakt van zijn natuur.

[p. 132]

schaâuw: schaduw

profetie van mingenucht: belofte van genoegen der liefde

hijgt: verlangt

trots: ondanks

verklaagt: aanklaagt

draagt: gedraagt

voorzweeft: voor (de kudde) uit rent

transen: hemelgewelf

en of er weelde ... weergaloze won: met het gevoel dat de dag van morgen nog mooier zal zijn dan vandaag

beiden: afwachten

en, kloof der hoornen vlucht de lucht: en doorkliefde de lucht, op de vlucht voor de jagers

De ontmoeting 87

In: De Gids (1860) 1 118-120.

‘De ontmoeting’ en het hiernavolgende ‘Avondsterre’ zijn het vierde en zesde gedicht uit de cyclus ‘Jacoba. Rijmen gevonden in het kamp bij Zeist, september 1859’. Hoofdpersoon is een legerofficier van burgerlijke afkomst, die verliefd wordt op een aristocrate. Haar vader heeft bezwaren tegen een verbinding, een motief dat in beide gedichten een rol speelt.

't Geviel omstreeks de noen: Het gebeurde omstreeks het begin van de middag

trans: hemel

't smaakte alles gulden ruste: de hele natuur genoot van een heerlijke rust

vervaarde: deed opschrikken

en mij haar blik ... van ziet dromen?: en haar aanblik deed mij een mooiere hemel zien dan die waar ik in mijn tent van droom

schaâuw: schaduw

tel: paard dat zich in een rustige pas- of telgang voortbeweegt en daarom vooral door dames werd bereden

[p. 133]

klinggekletter: zwaardgekletter

hoe zich haar handje weert: hoezeer ze het ook in bedwang probeert te houden

nauw in tijds: nog maar net op tijd

biê: bied

zaêl: zadel

of ik de hare vierde: of ik haar onschuld eerbiedigde

wier bleekheid: de witheid van haar onschuld

straks de ontroering: meteen daarop het aangedaan zijn door de schrik

stoute: vrijmoedige

stralend vergenoegen ... ik knikte: toen ik toestemde bedankte zij me met een stralend gezicht

zoete schroom ... beurt hield: dan was zij schuchter, dan was zij blij

valt schoner beeld van teed're lent' te zien: de afwisseling van schuchterheid en blijdschap is een treffend zinnebeeld voor de lente

Toen beide wolk ... benijd 't u niet!: Als jij in staat zou zijn geweest om die verleidelijke stemmingswisseling, dat opeenvolgen van blijdschap en verdriet te negeren, dan benijd ik je daar niet om!

huizing: woning

mat: staarde onderzoekend aan

die zelfbedwang tot in verbazing leerde: die zo goed geleerd had zichzelf onder controle te houden dat men er wel verbaasd om moest zijn

de kloof ... voorgevoelde: een vermoeden had van het standsverschil dat ons scheidde

wat weet van mij de faam?: wat is mijn reputatie?

[p. 134]

Avondsterre 89

In: De Gids (1860) 1 121-123.

Wisselziek: Veranderlijk, onbetrouwbaar

dreven: lanen

schone ster der minne: Venus, godin van de liefde, als avondster

westertinne: hemel in het westen

naakt: nadert

Heffe: Moge heffen

aêr: ander

in de rei der schaar: aan de sterrenhemel

die maar half verheelde: zij die maar half verborgen hield

kluis: gevangeniscel

winde: slingerplant

siersel van de trans: de avondster

minnewicht: Amor, symbool van de liefde

Heugenis van Wijk aan Zee 91

In: Verspreide en nagelaten werken. Poëzy. Deel 2 (Haarlem 1876) 358-359

In dit gedicht heeft Potgieter de indruk vastgelegd die hij overhield aan een bezoek aan Wijk aan Zee in het gezelschap van de familie Huet. Samen met zijn vriend Huet beklom hij in dit plaatsje de toren, van waaruit men in alle rust de omgeving kon observeren: de akkers ten oosten van het plaatsje en de zee ten westen ervan.

daar: omdat

Terwijl 't verschiet ... henv'lenketen: De hemel moet het onderspit delven tegen de duinenrij ofwel: men kan (bijna) niet over de duinen heen kijken

Wie 't somber dorp ... slaan: Hij die in het sombere (en stille) dorp zijn hart onrustig voelt slaan

ten trans: naar de torenomgang

[p. 135]

al ging ... verloren: al was de hemel door de schemering al bijna niet meer te zien

rei: koor van zangers, hier het geluid van de zeegolven

Of bij die glans ... anbetrouwb're baan?: Of de glanzende zee tot aan de horizon na te zien?

Bij een gordijn (mei 1866) 92

In: Eens dichters vriendschap. Gédéon Busken Huet op zijn 15den verjaardag door zijne Ouders aangeboden, tot eene gedachtenis aan zijnen en hunner onvergetelijken vriend en weldoener E.J. Potgieter, geboren 27 juni 1808, gestorven 3 februari 1875. Utrecht 1968 (herdruk particuliere editie uit 1875) 22-26.

Potgieter voegde dit gelegenheidsgedicht bij een verjaardagsgeschenk voor de vrouw van zijn vriend Busken Huet. Het geschenk betrof een gordijn, dat Potgieter in Amsterdam had laten maken. Op het gordijn, bedoeld om voor een muurkast te worden gehangen, waren anemonen en vlinders ‘uit elk jaargetijde’ afgebeeld. In het gedicht laat hij dit gordijn als een soort van alter ego aan het woord. In de vier strofen worden de vier seizoenen behandeld. Daarbij richt het gordijn zich tot de gasten van de Huets, behalve in de laatste strofe, waarin het Huets vrouw aanspreekt.

vlinderdrom: verwijzing naar de vlinders op het gordijn

vraagt ge 't bij ... Sorghvliets zaal: vraagt u dat bij de ontvangst die u wacht in de ontvangstkamer van Sorghvliet, het huis van de Huets te Bloemendaal

Kleverlaan: de laan waarop het huis uitzag

anemonenblos: kleurengloed van anemonen, waarbij hier de anemonen op het gordijn zijn bedoeld

zoeter blosje: het blosje op het gezicht van de gastvrouw

trok het Hollands landschap aan: lokt het Hollands landschap tot zich

Blinkert: duin bij Bloemendaal

[p. 136]

wisseling: variatie

straks: onmiddellijk

tot des gastheers luim zich vierde: tot de gastheer zich ontspande

dreven: lanen

nu natuur... moed te geven: de herfstige afwisseling van regen en zonneschijn, waarbij het zonlicht de bezoeker de kracht geeft om afscheid te nemen

node: tegen uw zin

mijn brede plooien: de vouwen van het gordijn, dat nog steeds aan het woord is

door der minnegoden stoet: door een aantal cupidootjes

vliet: beek

schoon de dag niet d' ochtend kwijnt!: ofschoon de dag al 's ochtends voorbij lijkt, omdat de zon niet door de wolken breekt

zijt niet uw drieën ... genoeg: hebben jullie (hier: Huet, zijn vrouw en zoontje) geen bezoek nodig om gelukkig te zijn

en gij zou geen dank ... voor u vroeg: als een vrouw u in uw afgelegen woning zou beklagen, zou u haar dat niet in dank afnemen en haar niet als uw vriendin beschouwen