Groeten van Elders

Plaatsnamen en familienamen als spiegel van onze cultuur

[p. 79]

Hollanders, Brabers en eilanders

In het vorige hoofdstuk heb ik de namen met een noordelijke, oostelijke of centrale herkomst besproken. Nu komen de namen aan bod die hun oorsprong in de overige delen van Nederland hebben. Ik wil met een herkenbaar clubje beginnen, de nakomelingen van de Hollanders. Zoals wel vaker zijn er twee duidelijke koplopers aan te wijzen, een met en een zonder lidwoord, Den Hollander en Hollander. Ze ontlopen elkaar niet veel in aantal, maar hun verspreiding is licht verschillend. De eerstgenoemde naam is zeer sterk in Zuid-Holland geconcentreerd, terwijl het zwaartepunt van de tweede naam in Noord-Holland ligt. In beide gevallen hebben we echter met onmiskenbaar Hollandse namen te maken, wat doet vermoeden dat zij niet alleen door ‘buitenlanders’, maar ook door inwoners van Holland zelf gegeven zijn. Het verschil in verspreiding van de namen Hollander en Den Hollander past overigens in een ruimer naamkundig kader. Noord-Holland is namelijk het gewest dat opvalt door het grote aantal familienamen dat ontstaan is uit lidwoordloze bijnamen. Zuid-Holland daarentegen vormt het westelijkste deel van een gebied langs de grote rivieren waar dergelijke familienamen vaak door het lidwoord Den voorafgegaan worden. De naam De Hollander neemt in dit geheel een veel meer neutrale plaats in. Hoewel niet zo veel voorkomend als Hollander en Den Hollander blijkt hij vrijwel even sterk in Noord- als in Zuid-Holland vertegenwoordigd te zijn.

Er zijn nog enkele interessante afwijkende Hollanders. Zo bij voorbeeld de namen Hollanders, Holländer en Hollender, die speciaal in Limburg voorkomen en daar dus kennelijk aan het namenpatroon van die provincie of aan het regionale dialect aangepast zijn. Meer naar het zuidwesten toe moet de naam d'Hol-

[p. 80]

lander zijn uiteindelijke vorm gekregen hebben. Hollaar daarentegen is het produkt van een intern Hollandse ontwikkeling. We hebben hier te maken met wegval van -nd- en rekking van de daaraan voorafgaande klinker. De bekendste vertegenwoordiger van dit verschijnsel is natuurlijk het woord elkaar, en vooral in de kustdialecten zijn er meer voorbeelden van te vinden. Het kerngebied van de familienaam Hollaar sluit daar aardig bij aan, want het blijkt zich in het zuidwesten van de provincie Zuid-Holland te bevinden. De term Hollander is als naam vormende factor kennelijk zo overheersend geweest, dat regionale inwoneraanduidingen zich niet tot familienamen hebben kunnen ontwikkelen. Vandaar ook dat we nergens mensen tegenkomen die *Westfries, *Kennemer of *Delflander heten. Alleen in Friesland en Noord-Holland treffen we de naam Waterlander aan, die mogelijk op een inwoner van het gewest ten noorden van Amsterdam terug zou kunnen gaan.

Zeeuw en Zeelander

In ‘Vroege Nederlanders’ heb ik er al op gewezen, dat het woord zeeuw weliswaar heel oud is, maar dat het eeuwenlang niet of nauwelijks voor de inwoners van Zeeland gebruikt is. Als zij in de bronnen ter sprake kwamen, werd er over hen gesproken als Zeelanders. Pas in de loop van de zeventiende eeuw kwam het woord zeeuw weer wat meer in gebruik. Waar de oorsprong van de Noordnederlandse familienamen vaak niet zo ver in het verleden terugreikt, is het niet zo verwonderlijk dat we de naam Zeeuw en zijn varianten veel vaker tegenkomen dan Zeelander, Zelander en Zélander. De laatste namen zijn zelfs uitgesproken zeldzaam.

De verhouding tussen De Zeeuw en Zeeuw is nogal ongelijk. De eerste naam wordt door veel meer mensen gedragen dan de tweede. Wel hebben ze met elkaar hun kerngebied gemeen, Zuid-Holland. De Zeeuw is daarnaast ook nog vrij redelijk in Zeeland en Noord-Brabant gerepresenteerd. Vooral in de laatstgenoemde provincie vinden we ook nog vertegenwoordigers van een zuidelijke variant, en wel Zeeuwe.

[p. 81]

Brabander en Braber

Merijntje Gijzen is niet de enige Brabander geweest die in Zuid-Holland is terechtgekomen. De familienamen vertellen ons dat velen hem zijn voorgegaan. Dat blijkt wel heel duidelijk bij de namen die teruggaan op de inwoneraanduiding Brabander zelf. De varianten met de meeste naamdragers hebben alle hun zwaartepunt in Zuid-Holland. Dat zijn in de eerste plaats Brabander en De Brabander. Men mist hierbij Den Brabander, een naam die inderdaad uiterst zeldzaam is. Toch is er wel een vorm met Den aan te wijzen, maar die moeten we bij de groep Braber zoeken. Net als Hollaar is Braber ontstaan in de kuststreken door uitval van de combinatie -nd-. De lange -a- in de eerste lettergreep heeft echter bewerkt dat er na de uitval zich geen lange, maar een toonloze klinker ontwikkelde. De getalsmatige verdeling van de varianten van de naam Braber is niet helemaal verrassend. Den Braber en Braber voeren de lijst aan, op eerbiedige afstand gevolgd door De Braber. Het is overigens interessant te zien dat Noord-Brabant een eigen variant van deze in principe Hollandse familienaam kent, en wel Brabers. We herkennen daarin de s-toevoeging die zo kenmerkend voor deze provincie is. Zou het hier soms om spijtoptanten gegaan zijn?

Brabant heeft verder nog een regionale inwoneraanduiding opgeleverd die bij de vorming van familienamen produktief geweest is, namelijk kempenaar, genoemd naar De Kempen, de streek die zich over een groot deel van Noord-Brabant en het aansluitende Belgische gebied uitstrekt. De variant Kempenaar komt het meest voor, merkwaardig genoeg vooral in Friesland. Daarnaast vinden we, in kleinere aantallen, De Kempenaar, De Kempenaer en Kempener. Waar de naam door inwoners van Noord-Brabant en Limburg aangenomen is, treffen we weer verschillende s-toevoegingen aan, zoals Kempenaars, Kempenaers, Kempeneers en Kempeners.

Eilanders

Ons idee van de grootte van een eiland wordt in hoge mate door onze claustrofobie bepaald. Als we het toch maar als een regio beschouwen zijn er nog een aantal familienamen aan te wijzen die op aanduidingen voor eilandbewoners teruggaan. Een heel duidelijke is Tesselaar, een typisch Noordhollandse naam. Hoe-

[p. 82]

wel minder frequent voorkomend, heeft Schellinger eveneens zijn kerngebied in Noord-Holland. Schokker, afgeleid van de naam van het voormalige eiland Schokland, komt in hoofdzaak voor in enkele provincies rond het IJsselmeer, zoals Friesland, Overijssel en Noord-Holland. De naam Vlielander vinden we daarentegen vooral in de vissersplaatsen van Zuid-Holland. Tot de echte zeldzaamheden horen Wieringer en Oger, zo deze laatste naam tenminste op een inwoner van Schiermonnikoog en niet op een van Kallensoog teruggaat.

De Zuidhollandse en Zeeuwse eilanden zijn niet alle als namenleveranciers produktief geweest. Bovendien geven sommige problemen. Het eiland Voorne zou de naam Voorneman opgeleverd kunnen hebben, maar hoe herkennen we de afstammelingen van de inwoners van Putten. Het naamkundig aanbod is groot genoeg: Putter, De Putter, Putters, Puttenaar, Putman, Puttmans. Wat de vorm betreft kunnen zij allemaal in aanmerking komen. Het Land van Putten heette in vroeger eeuwen ook vaak Den Lande van Put. Daarmee zijn de vormen op -er(s) en -man(s) wel verklaard. De grote moeilijkheid is echter dat er in Nederland en België zo veel plaatsen zijn die Putten of Put heten, om nog maar te zwijgen van de vele verklaringsmogelijkheden die de gewone woordenschat voor deze familienamen biedt.

De afstammelingen van de inwoners van het eiland Tholen naamkundig zichtbaar te maken gaat ook niet helemaal probleemloos. Het eiland, of liever de stad, is genoemd naar het tolhuis dat daar in de middeleeuwen gevestigd geweest is. De -h- in de naam is dus overbodige ballast. Omdat niet iedereen dat begrepen heeft, moeten we dus zowel naar vormen met als zonder -h- zoeken. Beide typen blijken voor te komen, Tolenaar en Tholenaar en - met de ons zo langzamerhand bekende zuidelijke s-toevoeging - Tolenaars en Tholenaars. Tholen werd in de middeleeuwen soms ook Tolne genoemd en deze vorm heeft natuurlijk weer andere inwoneraanduidingen opgeleverd. Die zijn evenwel met de verschillende varianten van het woord tollenaar ‘tolgaarder’ samengevallen en daarom nu niet meer te achterhalen.

Tot slot nog twee namen die zich min of meer gedragen zoals dat hoort. Bij Bevelander is het hooguit de vraag of we van Noord- of van Zuid-Beveland uit moeten gaan. Gezien de

[p. 83]

grootte zal het wel het laatste eiland geweest zijn. Het zwaartepunt van deze namen ligt in de immigratie- en pendelgebieden Zuid-Holland en Noord-Brabant, terwijl daarnaast heel wat Bevelander's in Zeeland zijn aan te treffen. De afstammelingen van de inwoners van Schouwen zijn naamkundig in tweeën verdeeld. Zij die Schouwenaar kwamen te heten, vinden we vooral in Zeeland en Zuid- en Noord-Holland. De dragers van de naam Schouwenaars zijn daarentegen in hoofdzaak in Noord-Brabant geconcentreerd.

En wat met de *Duivelander's, zal men vragen. Die zijn door de Schouwenaar(s) kennelijk naamkundig onder de voet gelopen. Hun naam zullen we, net als die van zo vele andere regionalen die onze namenvoorraad hadden kunnen opsieren, tevergeefs in Nederland zoeken.