De moderne theologie in Nederland

Hare voorbereiding en eerste periode

[p. 6]

Hoofdstuk I.
De voorbereiding.

De Moderne Theologie, tusschen 1840 en '50 - al is het nog niet onder dezen naam - ten onzent opgetreden in de personen van Opzoomer en Scholten, is bovenal door den philosophischen arbeid der 18^de eeuw, door het Duitsche Idealisme aan den aanvang van de 19^de eeuw en door het daarop volgend Realisme voorbereid en gesteund. Een schets van deze stroomingen moet hier achterwege blijven, al zal in het verloop van dit geschrift eene enkele verwijzing het hier gezegde kunnen verduidelijken.

Belangrijker is voor het oogenblik na te gaan, wat de dogmatische theologie in ons land vòòr het opkomen van het modernisme van deze geestelijke bewegingen heeft overgenomen, wat zij er van heeft verworpen, hoe zij den nieuwen geest heeft trachten te vereenigen met de overgeleverde Christelijke begrippen. Om begrijpelijke redenen ga ik bij dit onderzoek niet terug tot diep in de 18^de eeuw, maar bepaal mij tot den tijd na 1800.

Het zijn drie theologische en godsdienstige richtingen, die hierbij ter sprake moeten komen: het Oud-Liberalisme (ook wel het Rationalistisch Supranaturalisme), de Groninger School, het Réveil.

Men verwachte hier geenszins eene breede teekening van de theologische stelsels en overtuigingen dezer verschillende stroomingen; het is mij hier niet te doen om den bijzonderen inhoud van al de loci van hunne systemen, maar om de algemeene houding tegenover den geest des tijds. Ik zou kunnen zeggen: ons interesseeren hier meer de prolegomena hunner dogmatiek, dan die dogmatiek zelf. Ter voorloopige karakteriseering slechts dit: het Oud-Liberalisme vertegenwoordigt eene Aufklärungs-theologie van

[p. 7]

een zeer gematigd bemiddelend type, ondanks vele uiteenloopende schakeeringen eene eenheid. - De Groningers, eene nieuwe synthese zoekend, stelden zich daarbij - met vele reserves - onder den invloed van een gekerstend Neo-Humanisme en, via de Duitsche Vermittlungs-theologie, van Schleiermacher. - Het Réveil, dat vele tendenties in in zich bevatte, was aanvankelijk eene opwekking in Piëtistisch-Methodistischen geest, scherp gekant tegen den liberalistischen tijdgeest, zijn steun zoekend in het religieus verstane dogma der oud-Protestantische orthodoxie.

Achtereenvolgens willen wij thans deze drie richtingen iets nader beschouwen.