Broederschap in de levenspraktijk. Kunst en broederschap

II.

Sedert de Renaissance voltrekt zich een fundamenteele verandering, zoowel in de algemeene levenshouding der eenlingen als in het karakter der maatschappij. Deze beide veranderingen loopen evenwijdig.

Het kapitalisme komt op, niet enkel als een ekonomisch stelsel, dat winst tot de voornaamste drijfveer van de produktie maakt, maar als een algemeen, de geheele maatschappij, doordringend beginsel, dat konkurrentie in de plaats stelt van samenwerking, de belangentegenstellingen tusschen de verschillende sociale

[p. 11]

groepen der bevolking tot het uiterste verscherpt; dat hebzucht, winsthonger en machtsbegeerte (macht vooral als middel, om rijkdom deelachtig te worden) mateloos opjaagt in den mensch. Dit is de eene vorm waarin de verandering, die in de laatste eeuwen in het sociale milieu, in de samenleving, plaats vindt, door den mensch werd en wordt waargenomen.

De andere, met de eerste nauw verband houdende vorm, is de opkomst van het individualisme. De eenling wikkelt zich ook geestelijk uit de gemeenschap los. Hij krijgt besef van zichzelf als eene op zich zelf staande eenheid.

Hij beleeft niet meer uitsluitend, of voornamelijk, gemeenschapswaarden, maar gaat persoonlijke waarden beleven. Het oude besef van saamhoorigheid verflauwt in de menschen, maar sterft niet. Het leeft in hen voort als het verlangen naar het verloren paradijs, verlangen weer te rusten in den schoot der gemeenschap. Het katholicisme komt, op zijn eigen gebied: dat van het religieuze leven, aan dat verlangen tegemoet, terwijl de protestantsche kerken aan het, in den mensch nieuw-opkomende verlangen, zich innerlijk te konstitueeren als souvereine eenheid, meer bevrediging geven. De mensch leert, individueele waarden beleven. Hij leert daar trotsch op zijn, hij vindt daarin een nieuwe vreugde. Maar ook een nieuwe smart. Voor den eenling, die niet langer rust aan het hart eener gemeenschap, valt de innerlijke eenzaamheid open. Nergens, in geen enkel oogenblik van zijn bestaan, kan hij haar ontvluchten. De mensch maakt van den nood een deugd. Hij leert trotsch te zijn op zijn eenzaamheid en op de pijn, die hij door haar lijdt. In zijn kunst, in zijn filosofie, verheerlijkt hij die pijn. Hij maakt van de eenzaamheid een afgod.

Zóó omvatte de verandering, die in de laatste eeuwen over de menschheid kwam, zoowel het maatschappelijk milieu als de karakterhouding der eenlingen.

Beide faktoren werkten in dezelfde richting. Beide

[p. 12]

werkten onophoudelijk op elkaar in. De uitkomst dier dubbele werking kon geen andere zijn dan een verschuiving van het kerngevoel der persoonlijkheid. Het zwaartepunt, dat in het wij lag, werd verschoven naar het ik. Het ik ging alles op zichzelf betrekken, het werd voor zijn eigen besef het middelpunt der wereld. Het verloor zelfs de herinnering aan gemeenschappelijk beleefde waarden. Het verloor zelfs het vermogen, voor anderen te verlangen, dat wat het verlangde voor zich zelf; hoeveel te meer het vermogen, voor die anderen offers te brengen. Het stelde niet langer de vriendschap van hen, met wien het geacht werd, ééne gemeenschap te vormen, boven het bezit van geld en goed.

Dit alles was vooral het geval met hen, die door de maatschappelijke verandering omhoog werden geheven: de leden der opkomende burgerlijke klasse. Een nieuwe, cynische leus kwam op met betrekking tot het maatschappelijk leven, de leuze ‘ieder voor zich’, waaraan, als een troost voor hen, die onder den voet werden geloopen, weliswaar werd toegevoegd: ‘en God voor allen’.

Een nieuwe richting in de wetenschap van het leven gaf aan de wreedheid der maatschappelijke konkurrentie den schijn van eeuwige, onveranderlijke wetten, door ‘de strijd om het bestaan’ voor te stellen als de voornaamste hefboom bij de ontwikkeling der levende wezens.

In de arbeidende massa's bleef het gevoel van saamhoorigheid sterker leven, doordat zij aangewezen waren op elkanders hulp. Vooral op het platteland wordt onderling hulpbetoon bij geboorte en dood, bij ziekte en rampen, en ook bij gewone gebeurtenissen, zooals b.v. een verhuizing, ook heden nog als vanzelfsprekend beschouwd. Maar de stedelijke bevolking groeide onophoudelijk, ten koste van de plattelandsche. En wie naar de stad trok, verloor zijn primitief saamhoorigheidsgevoel. Of, zoo het in hém nog bleef leven, in zijn

[p. 13]

kinderen stierf het onherroepelijk weg. Weliswaar stierf het enkel weg, om een opstanding in nieuwen vorm te beleven in het moderne nationaliteitsbewustzijn en het, daaruit voortkomende, nationalisme. De staal eischte alle onzelfzuchtige neigingen en gevoelens voor zich op, die vroeger aan de gemeenschap ten goede waren gekomen. Het zou mij echter te ver voeren, op de gevolgen daarvan hier in te gaan.