Jeugdwerk 1884-1892

[p. 91]

Verantwoording

[p. 93]

Het bewaard gebleven jeugdwerk van Henriette Roland Holst scheen lange tijd beperkt tot een gekartonneerd schrift, hetzelfde dat Albert Verwey in 1892 ter inzage had gekregen en van enige aantekeningen in potlood had voorzien. Het lag in de jaren '30 op enkele exposities, het werd zowel door Margaretha Maria Ariëns als door J.P. van Praag voor hun proefschriften geraadpleegd en was later jarenlang onvindbaar. De dichteres vreesde dat het verloren was gegaan bij een van haar vele verhuizingen in de oorlogstijd. Toen ik het op een avond in het najaar van 1950 op de Buissche Heide terugvond en het de volgende morgen voor haar neerlegde, zei ze: ‘Hou het maar, anders raakt het toch weer zoek.’ Het is uiteraard niet bestemd, mijn persoonlijk eigendom te blijven.

Enige jaren na de dood van de dichteres werd in de nalatenschap van haar vriendin Sophie van der Willigen-'t Hooft een klein schrijfboekje gevonden, dat poëzie uit een vroeger stadium bevat. Er waren bovendien verscheidene losse blaadjes handschrift, die blijkens hun datering vrijwel aansluiten bij de teksten uit het boekje. Sommige zijn trouwens door Sophie 't Hooft daarin overgeschreven. De familie is zo welwillend geweest, deze documenten voorlopig aan mij toe te vertrouwen, met de bedoeling dat ze eens worden overgedragen aan het Letterkundig Museum in Den Haag.

Er zijn dus drie groepen jeugdwerk, twee daarvan in cahiervorm, en éen op losse blaadjes; deze ligt chronologisch vrijwel tussen de andere beide in. Vrijwel: want een enkel gedicht zou naar de tijdsorde in de reeks van het eerste boekje thuis horen en is daar blijkens de inhoudsopgave ook voor bestemd geweest. Maar de chronologie blijkt ook in het tweede cahier niet volstrekt consequent te zijn aangehouden; en hoe zou dat ook kunnen wanneer er tegelijkertijd meer dan éen cyclus sonnetten ontstaat? Liever dan me te wagen aan enige reconstructie, heb ik me dus beperkt tot het afdrukken van het aanwezige materiaal zoals het er ligt. Op een enkel probleem wordt hieronder bij de verantwoording van de afzonderlijke gedichten trouwens nog ingegaan.

[p. 94]

I Het eerste handschrift

Klein gebonden opschrijfboekje, 12,7 h bij 7,5 cm, met blauwlinnen rug en hoeken, gemarmerd papier met goud-gestempelde sierranden; de schutbladen zijn van hetzelfde gemarmerde papier als de band.

Op de eerste linkerbladzij de, de keerzijde van het schutblad, staat: Aan mijn lieve vriendin || S. 't Hooft || wijd ik deze gedichten dankbaar toe || Hetta Phrysoene.

Daaronder, in geheel ander handschrift: Henriëtte van der Schalk, later Mevr. Roland Holst.

Op de eerste rechterbladzijde staat als inhoudsopgave, op éen kolom, onder elkaar:

	pag
1 De Verwachting	1
2 Ommekeer	3
3 Moedeloosheid	4
4 Sonnet	5
5 De Weeze	6
6 Ontwaakt	7
7 Licht en donker	9
8 Een lied van Laura	9
9 Een lied van Petrarca	10
10 Het was een aardig plekje	12
11 Goede Nacht	13
12 Bij een beeldnis op papier
13 Genade en recht
14 Een Heideliedje op papier
15 In de kerk te Oudenbosch	14
16 Idealen
17 Bij 't scheiden

Hiervan zijn de nummers 9, 12, 13 en 14 doorgestreept, het eerste wel door de schrijfster zelf, de andere drie waarschijnlijk door mejuffrouw 't Hooft, toen zij onder nr. 17 nog vijf titels toevoegde: Verlangen; Wijding; Bij een portret; Een Heideliedje; Eenzaam. Het zijn de titels van de gedichten die door haar in dit boekje zijn overgeschreven.

Henriette van der Schalk heeft steeds een linker- en een rechterbladzijde gebruikt; het papier is dan 12,3 h bij 14 cm, maar met een scherpe middennaad; deze heeft wel eens invloed gehad op de overigens bepaald schoolse schriftuur. De nummering, rechts boven, betreft steeds deze dubbele bladzij.

De Verwachting

Geschreven op de dubbelbladen 1, 2 en het bovengedeelte van 3.

vs. 29 De tred - in het hs. verbeterd uit: Die tred

vs. 31 eindlijk - in het hs. verbeterd uit: eidlijk

[p. 95]

Ommekeer

Geschreven op de benedenhelft van dubbelblad 3, en de bovenhelft van 4.

vs. 2 op het mosch - in het hs. verbeterd uit: in het bosch

vs. 6 Van - de V is in het hs. verbeterd uit: W

vs. 7 slechts - in het hs. verbeterd uit: schlechts

vs. 11 overschauwde - in het hs. verbeterd uit: overschaâwde

vs. 15 aan - in het hs. verbeterd uit: toen

Van dit gedicht bestaat ook een afzonderlijk handschrift met afwijkende lezing, gedateerd 24 september 1884; zie blz. 26.

Moedeloosheid

Geschreven op de benedenhelft van dubbelblad 4 en de bovenhelft van 5.

vs. 3 vangt - het hs. heeft: valt, een verschrijving na vs. 2

vs. 10 lieve - later (?) veranderd in: verre

vs. 12 smalle - doorgestreept maar niet vervangen

Sonnet

Geschreven op de benedenhelft van dubbelblad 5 en wat de laatste terzine betreft op 6.

vs. 8 Van - de V is in het hs. verbeterd uit: W

vs. 9 weinge - in het hs. verbeterd uit: weigne

vs. 11 zei - in het hs. verbeterd uit: zij

De Weeze

Geschreven op het grootste deel van dubbelblad 6 en ruim de helft van 7.

vs. 7 behoeder - het hs. heeft aan de uiterste rand van het papier: behoede

vs. 16 slechts - het hs. heeft: slecht; en dit is een verandering uit: de

vs. 17 En - het hs. heeft: en, en dit is een verandering uit: De In de verzen 16-17 was de oorspronkelijke lezing dus: dat Gij de genade || De goedheid zijt

vs. 17 G'of - het hs. heeft eigenlijk: Cy of doordat de benedenlus van de hoofdletter G niet direkt op de bovenlus volgt.

vs. 24 duinzand - in het hs. verbeterd uit: duizand

Ontwaakt!

Geschreven op de benedenstrook van dubbelblad 8 en op 9 geheel.

vs. 8 slechts - het hs. heeft: slecht

[p. 96]

Licht en donker

Geschreven op dubbelblad 9.

vs. 13 Hooge - hiervóor zijn doorgestreept de bij vergissing geschreven woorden: Rijke gees van vs. 14

Een Lied van Laura

Geschreven op de benedenstrook van dubbelblad 9 en het bovengedeelte van 10.

Het benedengedeelte van 10 is ongebruikt gebleven, er staat alleen de volgende titel: Een lied van Petrarca || Laura's minnaar.

Ook het dubbelblad 11 is ongebruikt gelaten, maar later zijn in minder schoolse hand op de linkerpagina dwars de volgende regels geschreven, die daarna weer zijn doorgestreept:

Schone bloem, Laura, wendt het hoofd
niet van mij heen! Mogen uw oogen niet
Sla U oogen niet ter neder,
Laura, liefde ziet.

Het was een aardig Plekje.

Geschreven op dubbelblad 12 en oorspronkelijk op de bovenhelft van dubbelblad 13. Maar hier ontbreekt éen blaadje, d.w.z. de rechterpagina van 13 en de linkerpagina van 14. Het afgedrukte gedicht is dus incompleet.

vs. 19 mijn' - in het hs. verbeterd uit: mijne

vs. 21-28 Van de ontbrekende twee strofen is het volgende leesbaar: Daar deed een klok 't Was tijd, wij moes Wij zuchtten, doch En zijn stil heengesc [?] Het was een aardig Verscholen onder 't Wat zaten wij er heerl Ge weet het nog w

Op deze zelfde linkerpagina van 13 vindt men ook nog de restanten van het gedicht Goede Nacht: de eerste helften van tien versregels.

Op de bovenhelft van dubbelblad 14 sloten daar nog zes regels bij aan, maar daarvan zijn enkel de tweede helften bewaard gebleven op de rechterpagina 14.

Deze rechterpagina bevat verder het titelwoord: Oudenbosch, het restant

[p. 97]

van wat blijkens de inhoudsopgave In de kerk te Oudenbosch is geweest, en voorts driemaal twee halve versregels, door veel wit gescheiden. Aangezien op dubbelblad 15 twee complete strofen staan, kan men concluderen dat deze driemaal twee halve versregels behoren tot de verzen 2 en 3, 6 en 7, en 10 en 11, telkens de middelste twee van een strofe van vier regels. De twee bewaard gebleven strofen op dubbelblad 15 luiden als volgt:

Beloon zijn deugd!
Hij heeft zoo jong nog, reeds zoo veel geleden
Schenk hem o God - schenk hem nog hier beneden
Wat troost, wat vreugd!

Weemoedig-schoon
Ruischte een stem en englen voelde 'k zweven
Niet hier, mijn kind niet hier, in 't andre leven
Wacht elk zijn loon.

20 October 84 || In de trein || tusschen Oudenb.-Dordrecht.

Idealen

Geschreven op de benedenhelft van dubbelblad 15 en de bovenhelft van 16.

Bij 't scheiden.

Geschreven op de benedenhelft van dubbelblad 16 en geheel 17. Deze bladen hebben echter geen cijfer meer, zo min als enig blad hierna.

vs. 9 vraag - in het hs. verbeterd uit: vraage

vs. 28 Vriendin - tussen ie en n is iets doorgestreept

vs. 30 Geluk - in het hs. verbeterd uit: Gelukk

Op de bladzijden hierna heeft mejuffrouw 't Hooft de gedichten ingeschreven die ook bewaard zijn in handschrift van Henriette van der Schalk: Verlangen; Wijding; Bij een portret; Een Heideliedje; Eenzaam. En tenslotte onder de titel: Sonnetten, nog twee-en-een-halve versregel:

Ik was een kind en aan het leven stelde
Ik hooge eischen, daar ik vast geloofde
Dat iedre morgen

een tekst die eveneens in authentiek handschrift bewaard is.

Alle verdere bladzijden in dit opschrijfboekje zijn ongebruikt gebleven, behalve geheel aan het eind. De laatste vijf bladzij den, die door het boekje om het keren voor vijf beginbladzijden kunnen doorgaan, zijn door mejuffrouw 't Hooft met potlood beschreven: eerst een tweetal anekdotes in

[p. 98]

het Frans, dan het aforisme: ‘Afwezigheid verbreekt zwakke banden maar haalt de sterke nauwer toe en bevestigt ze’; hierna op het dubbelblad het gedicht Weemoed, zonder aanduiding van de auteur; en tenslotte op de linkerpagina enkele onvolledige notities, onvolledig doordat de bijbehorende rechterpagina ontbreekt. Overwegende dat het gedicht Weemoed wel in inkt bij de overige zou zijn ingeschreven als het van Henriette van der Schalk was, heb ik tenslotte gemeend het niet onder haar jeugdwerk te mogen opnemen.