Op het breukvlak van twee eeuwen

[p. 9]

Woord vooraf

Toen de schrijver van dit boek op 16 juli 1962 overleed, ontbraken er nog enkele hoofdstukken aan de tweeënveertig, die de eerste twee delen zouden vormen én het hele derde deel, waarin hij zich voorstelde opzet en uitwerking van de voorafgaande theoretisch te verantwoorden. Het verzoek van de uitgevers om zijn werk te voltooien viel samen met mijn wens, dat het boek, waaraan mijn man tien jaar lang alle tijd had besteed die zijn ambt en andere verplichtingen hem lieten, niet in manuscript zou blijven liggen.

Maar van het theoretisch gedeelte stond niet alleen nog geen letter op schrift, er was praktisch ook geen snipper materiaal, waar het op gebouwd zou moeten worden. Het ging immers om het neerschrijven van ideeën en inzichten die tijdens het werk aan de eerste delen een vertrouwd geestelijk bezit van de schrijver waren geworden: ‘Deel drie zal me niet veel tijd kosten, dat heb ik helemaal in mijn hoofd.’

Ik bezat genoeg zelfkennis om in te zien, dat het schrijven van dit theoretische deel niet mijn taak was en gelukkig hadden de uitgevers met mij genoeg vertrouwen in het werk van mijn man om te verwachten, dat dit staal van wat hij integrale geschiedschrijving placht te noemen voor de algemene lezer aanvaardbaar zou zijn zonder de oorspronkelijk geplande theoretische fundering, die zich uiteraard meer tot een speciaal publiek richtte.

Wat hij onder integrale geschiedschrijving verstond is kort samengevat te vinden in een artikel onder die titel opgenomen in de bundel van zijn nagelaten opstellen Eender en anders. Hij zet daarin uiteen, hoe het geschiedverhaal het gelag heeft betaald voor de grote winst die de geschiedwetenschap behaalde door haar ver doorgevoerde specialisatie in politieke, economische, sociale, cultuur-, kunst- enz. geschiedenis. Daartegenover stelde hij als een nieuw specialisme het streven naar een vorm van geschiedschrijving waarbij de projecties in het platte vlak als het ware weer zouden worden opgebouwd tot een driedimensionaal geheel. Hij speelde met de mogelijkheid om door een - altijd nog maar betrekkelijk - uitvoerige behandeling van een groot aantal facetten van een korte historische periode tot een integrale voorstelling te komen.

Dit boek is een poging tot het schrijven van zo'n stuk integrale geschiedenis. De keuze van de korte periode was daarbij niet toevallig: al bij een

[p. 10]

oppervlakkig overzicht van de Europese geschiedenis van omstreeks 1900 is het duidelijk dat we hier met een opmerkelijk keerpunt in de ontwikkeling te doen hebben, een omslag op vrijwel ieder terrein van de menselijke activiteit en bij het voorbereiden en schrijven van de hoofdstukken werd het steeds duidelijker, dat er overal in die periode evenwijdige ‘scharnierlijnen’ lopen. Hoe achterdochtig een historicus ook moet zijn tegenover materiaal dat in zijn, als basis van onderzoek onmisbare, werkhypothese past - of schijnt te passen - de omslag op de eeuwwende kwam bij voortgaand onderzoek steeds duidelijker in het historisch patroon naar voren.

Ook het schrijven van integrale geschiedenis vereist, gelijk gezegd, een zeker specialisme: dat van een ordenend beginsel én een grote historische kennis en ruime belangstelling in het historisch gebeuren, die dat ordenend beginsel beletten in schematiseringen te vervallen. Hoewel Jan Romein die beide laatste kwaliteiten in zeer hoge mate bezat, bleven toch tot het laatst twee hoofdstukken ongeschreven, die zoveel specialistische kennis vergden, dat hij er zich niet toe bekwaam achtte en dat gold voor mij nog meer. Tot mijn grote voldoening bleek prof. dr. D.J. Struik uit Cambridge, Mass., dadelijk bereid het werk van zijn bijna levenslange vriend te helpen voltooien met een hoofdstuk over de natuurwetenschappen, waartoe weinigen meer bevoegd kunnen zijn dan hij. Ik wil hem daarvoor hier hartelijk danken. Erkentelijk ben ik ook drs. F. Knuttel te Dordrecht, die een overzicht schreef over de muziekgeschiedenis van de periode en mij welwillend toestond dat om te werken tot het zich als een passende steen in het bouwwerk liet voegen. Voor veel tijdrovend bibliografisch en verifieerwerk en correctie, en het maken van het register, wil ik hier ook graag dank brengen aan dr. M. Brands en dr. J. Haak met hun medewerkers aan het Historisch Instituut van de Amsterdamse Universiteit, in het bijzonder drs. P.B.M. Blaas en J. Giele, en aan mijn oudste zoon drs. J.E. Romein. Ten slotte mag hier niet onvermeld blijven, dat de heer P.A.L. Oppenheimer zich ook tegenover dit postume werk van mijn man de toegewijde secretaris heeft betoond die hij meer dan dertig jaar geweest is.

Annie Romein-Verschoor