Tusschen 'ja' en 'neen'

[p. 313]

Hoofdstuk II. Aanraking met de theologie van het ‘nochtans’.

NU zet - en dat is het tweede element, waarom het mij thans te doen is - nu zet Prof. Haitjema deze leer van het ‘alsof’ in verband met die àndere leer van het ‘nochtans’.

Met dit laatste is bedoeld: de leer der volstrekte paradox, met name in de geloofswerkzaamheid, in de religie, in het ‘kennen’ van God.

Wat hieronder verstaan wordt, zullen we hier niet herhalen: het is de leer, dat men niet bang moet zijn voor een doorbreken van zijn redelijk denken, want zulk een doorbreking van het redelijk denken is een schoone, goede, van God gegeven gave. De openbaring, die van boven komt, snijdt immers verticaal ons horizontale denken; zij verbreekt dat denken, en laat ons uitkomen bij de paradox; zoodat men niet langer zich blind kijken moet op de stelling: ‘A = niet B, want A = A, en B = B’, noch dit axioma als logische waarheid behoort te prediken. Immers: A = B. Het is niet: ‘òf dit, òf dat’, maar het moet wezen: ‘èn dit, èn dat’. Het paradoxale woord (‘het is zoo, maar het is óók anders’) grijpt alleen naar de waarheid, of is er van gegrepen (Barth, Kierkegaard, etc.).

Deze paradoxen-leer (de leer van het ‘nochtans’) treedt nu in de redeneering van Prof. Haitjema op tweeërlei gezag in verband met de filosofie van het ‘alsof’.

Allereerst op gezag van Vaihinger, daarna op dat van Prof. Haitjema.

Wat het eerste betreft: Vaihinger zelf leidt zijn lezers herhaaldelijk over naar het terrein van de antinomie, de tegenstrijdigheid, den Widerspruch. Immers, gelijk de ficties den mensch, zijn wetenschap en zijn cultuur, vooruitbrengen, zóó doen het ook de logische tegenstrijdigheden. De mensch werkt met de ééne fictie maar begint straks te werken ook met de andere, omdat de nood hem opgelegd is. De menschelijke ziel bevindt zich in een wereld, die van tegenstrijdigheden vol is. Die tegenstrijdige wereld doet den mensch

[p. 314]

pijn; en dwingt hem zoowel naar buiten als naar binnen alle mogelijke hulpmiddelen te zoeken; zoo ontvangt de geestelijke ontwikkeling van den mensch juist van wat de ziel zeer doet een prikkel tot activiteit; wat tegenstrijdig is, en als zoodanig gevoeld en erkend wordt, dat maakt den bewusten geest wakker.

En deze ontwaakte, critisch geworden, geest zal nu niet eischen dat, eer zijn denkarbeid een aanvang neemt, eerst de tegenstellingen met elkander worden verzoend.

In geenen deele.

Want de aard van het denken zelf (een organische, biologische functie) kan allerminst zulk een wil tot verzoening van al die logische tegenstrijdigheden in zich besluiten. Het denken, dat immers slechts een psychische functie is, kan niet ophouden, door de wereld der tegenstrijdigheden gekweld te worden. Wel heeft de ziel een wet in zich, waardoor zij er telkens naar jaagt, de spanningen te verzoenen en haar eigen inhoud te stabiliseeren (zoodat zij van ficties hypothesen, en van hypothesen weer dogma's maakt), - maar straks duikt tegenover de these de anti-these, tegenover den Spruch de Widerspruch, tegenover het ja -, weer het neen op; en dan worden dogma's op hun beurt weer tot hypothesen, en hypothesen tot ficties. En zoo blijft de wereld aan den gang en de mensch ook; en dit is dan de ommegang van den vooruitgang; het regelmatig vallen, dat denken heet. Dus komt toch de denker vooruit met al die tegenstrijdigheden: evenals de wiskunstenaar zich een dienst bewijst en zijn doel naderbij komt, als hij in de figuren, waarmee hij werkt, een hulplijn en een tegenovergestelde hulplijn aanbrengt. Zóó dringt hij dieper op het vraagstuk in en kan het gemakkelijker stellen en oplossen.

Voorts, niet alleen de eigen redeneering van Vaihinger, maar ook de overtuiging van Prof. Haitjema zelf dringt hem tot het trekken van een parallel tusschen de filosofie van het ‘alsof’ eenerzijds, en de theologie van het ‘nochtans’ anderzijds. Immers, zoo zegt de hoogleeraar: ‘Dit is misschien wel de grootste verdienste van Vaihinger, dat hij in een wetenschappelijk-wijsgeerige methodenleer zóó principiëel aan de fictie als volstrekte paradox een plaats heeft pogen aan te wijzen. Het feit’ - zoo gaat Prof. Haitjema voort - ‘het feit van het volstrekt-paradoxale bij vruchtbare gedachtenarbeid is door hem onmiskenbaar in het licht gesteld. Dat beteekent wederom een aanknoopingspunt voor de theologie van

[p. 315]

het nochtans. Zoodra Vaihinger's leer van de paradox maar één slag omgedraaid wordt, is ze volkomen juist’.

Dit laatste is kras genoeg gezegd.

Wij willen niet voorbijzien, dat Prof. Haitjema op Vaihingers stelsel wel degelijk zijn critiek heeft. Op verschillende gronden betoogt hij, dat het af te wijzen is. En - de critiek is lang niet malsch (hoewel ze minder scherp gesteld wordt dan in het ook door Prof. Haitjema geciteerde, maar het probleem in krasser gestelde dilemma's formuleerende artikel van Karl Heim in ‘Glaube und Leben’, 2e opstel). Ook de ‘halve slag’, dien Prof. Haitjema Vaihinger's leer wil laten omslaan, is niet zoo'n geringe slag. Geen wonder ook; want Prof. Haitjema wil met Schleiermacher, op wien Vaihinger zich beroept, en aan wien hij zijn opvatting demonstreert, evenmin in zee, als met Feuerbach, bij wien Vaihinger ook aansluiting heeft gezocht. Daarom gaat Prof. Haitjema tegen Vaihinger en de alsof-filosofie bewust stelling kiezen. Vaihinger, de als-offilosoof, moet - volgens Prof. Haitjema, leeren begrijpen, dat wat anders dan toeval het opereerende denken naar paradoxale begripsverbindingen grijpen doet. Immers, volgens Prof. Haitjema staat het zóó, dat ‘het mysterieuze Zijn zelve in zijn openbaring aan den waarheid-zoekenden mensch tot die denk-operaties drijft’. En dàt moest Vaihinger hebben gezien.

Maar, al heeft Prof. Haitjema zijn critiek, dit doet toch niets af van het feit, dat zijns inziens Vaihinger's leer omtrent den Widerspruch een ‘waarheid’ zegt, ‘die enkel gedoopt behoeft te worden in de diepe wateren van de openbaringskennis van het “nochtans”, om ten volle waar te worden’. Het doet niets af van het feit, dat dit alles maar een halven slag moet worden omgekeerd. Tot nu toe wordt alles titanisch op den mensch en het strijden en handelen van den mensch gezet door Vaihinger, want de mensch is het ‘die welbewust de ficties wil en met de paradoxen zegevierend voorwaarts dringt’, - in den stijl van Nietzsche. Maar als straks God den titanischen mensch te sterk wordt, dan wordt ‘het “alsof” der hoogste levenswijsheid onherroepelijk geschrapt, en het “nochtans” komt ervoor in de plaats’, zegt Prof. Haitjema. Het zal dan evenwel geen filosofie, doch slechts de religie van het nochtans moeten zijn, die het nieuwe uitgangspunt vormt. Eerst daarna is er een theologie, straks een filosofie van het nochtans mogelijk. Aldus de hoogleeraar.