Gedichten (2 delen)

[253] Jooden kerkhof te Livorno (p. 432)

toelichting	Six bezocht dit joodse kerkhof tijdens zijn reis door Italië in 1650. Livorno was in Six' tijd een centrum van buitenlandse handel. Men trachtte de rol van Livorno als havenplaats te vergroten door eenieder bedrijfs- en handelsvrijheid te verlenen en door een voor die tijd ongehoorde verdraagzaamheid aan de dag te leggen; ketters, joods of protestants, werden niet lastig gevallen. De handel was in handen van Grieken en uitgeweken Spaanse joden, maar vooral ook van Hollanders en Engelsen; Livorno was het hoofdkwartier van de hele zgn. Straatvaart en een stapelplaats voor de Levanthandel.
	De protestanten werden te Livorno ter aarde besteld in een tuintje buiten de stad, dat toebehoorde aan de Lutherse ingenieur Constantijn Lambert (vgl. r. 13-14 van dit gedicht). Eerst in de laatste jaren van de zeventiende eeuw kreeg de Nederlands-Duitse gemeente in Livorno een heus kerkhof, waar de overledenen onder zerken begraven mochten worden (Hoogewerff, 1927, met name p. 149-151 en p. 168). Over het joodse kerkhof in Livorno is mij niets naders bekend. Het gedicht staat op p. 328-329 van Six' bundel.
annotatie
1	kruist, en rondt: doorkruist en rondtrekt
2	winkbrauw, oor, neus, hand, en mond: dwz. met alle zintuigen
3	wat: dat wat
3-4	uit [...] strykt: met ... doet
4	Kristelingh: christen (wnt iii, ii, 2019, deze plaats)
6	marmers: marmeren zerken
	wil: te zeggen hebben (discongruentie)
8	in Adams taal: in het Hebreeuws
9	Wees: Duidde ... aan
10	een Kriste was: een christen is geweest. Six bedoelt de Anusim; joden die onder de repressie van de Spaanse overheid tot christen waren gedoopt, maar het oude geloof in het geheim trouw waren gebleven. Buiten Spanje konden deze Marranen, zoals ze denigrerend werden genoemd, hun eigenlijke geloof iets openlijker belijden, omdat ze daar niet onmiddellijk met verbranding werden bedreigd. Vele Anusim belandden in Italië, omdat zij Spanje verlieten onder het voorwendsel een pelgrimstocht naar Rome te gaan maken (Encyclopaedia judaica iii, 169 en xi, 1019).

[p. 463]

13	saaght: hebt gezien
	't lykenhof: de begraafplaats (in Livorno)
14	andere: nl. niet-joodse
17	Na Luther, of Kalvyn genoemt: dwz. dat Maarten of Johannes heette of een andere goed-protestantse naam droeg
18	't heiligh huisje: dwz. het Vaticaan
	doemt: een plaats op een katholiek kerkhof ontzegt
20	wat hun nasaat was: uit welke stof de nog levende mens zou bestaan, nl. uit gras (vgl. Jesaja 40:6)
21	lydende: om te verduren, om te ondergaan
21-22	de palmebol Der kollefhamer, met gerol: het rollen van de palmhouten bal van het colfslaghout. In de zeventiende eeuw was colf een typisch Nederlands spel en zeker niet inheems in Italië. Het spel werd wel door Italië-reizigers meegevoerd, zoals kan blijken uit een pentekening van Cornelis Poelenburgh, waarop twee colvers tussen de ruïnes ‘in Roomen 1622’ zijn afgebeeld. Op het door Six besproken niet-katholieke kerkhof werd dus ook gecolfd, misschien wel door Six zelf (Van Hengel, 1982, p. 21-22).
23	niemand van aandachtigheit: geen van de nadenkende bezoekers
24	Gaf reeden van het onderscheid: Was zich bewust van de achterliggende betekenis van het onderscheid tussen de joodse en niet-joodse graven op de twee kerkhoven
25	Die sachte lykaard: De zachte aarde van dat kerkhof van niet-joodse begravenen
26	zoo: net zo
27	deese: nl. deze joodse lichamen
28	hard: onverzettelijk (met name waar het de acceptatie van Christus als de Messias betreft, zal Six bedoelen)
29	takken: uitspruitsels aan een wortel (wnt xvi, 788)
	van een marmren grond: vanuit een marmerbevattende bodem
30	geen marmer vondt: geen marmeraders heeft aangetroffen
31	weekelyk: zacht
32	't plantsoen: de aanplant
34	't selve saad: het zaad zelf