It wrede paradys

[p. 139]

Copacabana
Wiebe Merkuur fan De Caja Seca, Venezuela.

Wiebe Merkuur ried my troch in heuvellânskip dat in hiel jier lang yngrien is. Noardwest Venezuela. Wy wiene op wei nei it doarp dêr't er him nei in rûzich libben deljaan woe. It moast wol in singelier doarp wêze, want wêr yn 'e wrâld koe Wiebe fan Jeep en Maaike him deljaan? Net op 'e âlderlike pleats oan de Wyngaarden ûnder Langsweagen, dêr't Evert Frieswijk de molke destiids noch mei de hûnekarre ophelle. Net yn 'e Achterhoek dêr't er earste tsiismakker op 't suvelfabryk wie. En ek net yn Rodesië en Argentinië en Brasilië. Sels koe er it net fine oan de sulvergrize Tamborivier yn it suden fan Peru, dêr't de lytse boeren fan de Andes him op de ezel de molke leveren. ‘Mar it wurdt tiid dat ik my deljou.’

Njonken my achter it stjoer siet in man mei fjoer. ‘Sa as yn Rio de Janeiro belibje ik it noait wer. Op it strân fan Copacabana skonk ik yn ien nacht in frommes sân kear de foldwaning. Doe wie 'k noch gjin santich jier, doe rookte ik net, doe fuotballe ik de stjerren noch fan de himel.’

Net allinne it griene heuvellân fan Mérida glied oan ús foarby, Wiebe syn hiele griene libben passearde de revu. It wie my earst net iens opfallen dat der in gat yn de boaiem fan syn kanaarjegiele achtsilinder Chevrolet Camaro 1973 siet. ‘Sjoch dêre, dat is de Pico Bolivár, dy berch is goed fiiftûzen meter heech.’

Troch einleaze fjilden sûkerreid en greide rieden wy no. Hjir en dêr wjerkôge in keppeltsje fette kij. Etnise ferskiningen as Pardo Zwi-

[p. 140]

zo, Carrora, Sebû. ‘It giet hjir de kij lykas de minsken: alle soarten dogge it mei alle soarten, wy kruse mar raak. En wy binne erotys.’ En even letter: ‘Sjoch, fan dit stee ôf oan dy heuvel ta, dat is myn lân. En dat binne myn kij, en dêre stiet myn pleats. Sjoch, dat is myn sebû-bolle. En dat is myn âlde bedriuwslieder. In evangelys mantsje, dy brûke gjin drank. Mar ferline wike krige ik yn 'e gaten dat er de hannen fol hat oan dat folle jongere wyfke fan him. ‘Se sjocht my tefolle nei oare manlju,’ fertroude de âlde my ferline wike ta. Ik tocht fan o bliksem, Fernando!’

Op it grutte hiem sweefde it fan de bern. Yn alle kleurskakearingen.

Wiebe syn âlde achtsilinder boldere wer fierder, mar yn de smoardrokke stêd Valera wie it ho. De Camaro wurke skynber op de senuwen fan de swier bewapene militêre plysje. De man mei de measte strepen swaaide mei 't revolver ús kant op. Wiebe sette de wein in eintsje fierder del, rjocht foar de iepen doar fan in goar kafee. Hastich treau er in steapeltsje bankbiljetten yn 't trochsichtige bûske fan syn wyt boesgroentsje en stiek in sigaret oan.

De kommandant hie syn ûndergeskikten achterlitten en melde him oan 't linker portier. ‘Jo ha belangstelling foar myn Camaro, mynhear!’ sei Wiebe yn it slepende Spaans fan it Venezolaanse plattelân. ‘Ik ryd ek Camaro,’ sei de plysje grutsk, ‘mar 'k ha net sokke moaie groomstripen as jo.’

‘Jo krije myn moaie groomstripen, ik lis se fuort wol even yn 't kafee del!’ En sa gyng it.

‘Ik ha der wer in wichtich persoan as freon by,’ sei er doe't wy wer fierder bolderen.

De neimiddeis kamen wy oan yn 't doarp dêr't er him besocht del te jaan: De Caja Seca, wat safolle betsjut as de droege doaze. ‘Kloppet, want der komt al dagen gjin trien wetter út de kraan. Dit is in prachtlân, mar wol in Tredde Wrâld-lân.’

Ta de nacht út sieten wy yn it doarpssintrum trije heech op it balkon fan syn flat. Gjin liedingwetter, mar wol bier. Under spile him it nachtlibben ôf fan in doarp oan de Pan Americo-autowei. ‘Kinst fan hjirwei oan Súd-Argentinië ta ride.’

Der lei in skoaier op de paralleldyk, der wraggele in dronkeman om dy't earne de doar útskopt wêze moast. Eksoatise fammen

[p. 141]

yn spikerbroeken sà nau dat it in riedsel is hoe't se dy dingen út en oan krije, rûnen hin’ en wer. Net doelleas, dat net.

De waarme frou fan Wiebe brocht ús wer fleskes kâld bier. De Caja Seca, in doaze fol fan gleonens. ‘Ik ha by dizze frou trije bern. De âldste, Wieber, is topbasketballer en sit yn it militêre keurkorps. Dan in skoander fanke fan sechstjin, Maike. Koarte namme dy't moai Spaans oandocht. Se wol model wurde, ìs se eins al. Doe kaam der in jonkje, 'k wie doe 63 jier. Wilford. Ik helle in pear slokjes en koe ynienen oars gjin namme betinke as Wilford. Sa hjitte in smoarrike Súd-Afrikaanse kunde fan my, in man fan kwizekwânsje. Nee, ik bin net mei dizze Venezolaanse troud. Poerbêst, mar it wurdt fansels noait eigen. Ek mar better fan net, want al te eigen makket dy ûnfrij.’

Rjocht ûnder ús wie it doarpskafee foar de âlde mannen. Yn de plestik stuollen op de brede stoepe sieten fynbonkige hearen yn ljochte, wat snústerige konfeksjepakken. In skerpe fâlde yn de boksen, dat wol. Kreas byknipte grize snorren dy't de trochlibbe koppen in swymke fan aristokrasy meijoegen. Hjir sieten de fersliten macho, neidreamend fan harren ultime prestaasjes op de brodzige beach fan Caracas. Hjir kearden se de hurde realiteit de rêch ta en seagen mei harren fertrietlike eachopslach nei de televyzje. Ik hearde de ropperige dialogen út de einleaze ‘novelle’ The Bold and the beautifull, dêr't ik de lûden ek fan opheind hie yn Ontario, Idaho, Bloemfontein, Sydney, Christchurch en Curitiba yn Súd-Brasilië.

‘Heit en mem hiene fiif bern op tweintich bunder lân. De Wyngaarden. Fjouwer jonges. Willem wie de âldste, dy woe rillegau fuort. In persoanlikheid, ús Willem, koe goed leare, brocht it yn Súd-Afrika ta fee-ynspekteur. Soms striek er yn Fryslân del om fokfee, siet mei fee-eksportmannen as Jurjen Terpstra fan Ljouwert en Jan Nijdam fan Goutum yn 't Oranjehotel. ‘Us Willem hat it goed dien,’ sei heit dan grutsk. Heit sels hie de wrâld ek wol yn wollen, mar hy moat yn syn hert in bytsje benaud foar dizze boaze planeet west ha. Dat seachst wol faker by lytse boeren dy't de krisisjierren op 'e bealch hân hiene. Hiel no en dan gyng heit mei hynstemannen as Bonne de Jong fan Oranjewâld en Klaas Piers Kramer fan Wolsum nei de hurddraverij. Bonne-en-dy dekten der nei ôfrin op

[p. 142]

los, mar heit wie net in man dy't ûnder it stek troch friet.

De âldman siet fredich te melken doe't in grutte giele autobus fan 't Hearrenfean ús mem dearied. Oer dy slach is er noait hinne kommen. Sa te sjen wakker fleurich, mar yn wêzen sa mankelyk as de hel. Ik fleach mar ris nei hûs, ried him by syn âlde freonskippen del, mar doe die bliken, it gros fan syn maten wie al dea. Underweis begûn er oer in bêste freon dy't him ophongen hie.

‘It wie sa'n yngoeie jonge’. Net lang dêrnei dat telefoantsje út Fryslân. Hy hie der ek in ein oan makke. Ynienen krige ik wer it byld foar eagen fan in fleurige heit en learmaster dy't my as jonkje fan tsien jier foardie hoe't ik de hoanne yn in strûpke smoare moast. De âlde macho melancholico latinos hinget him net op, dy docht it mei de revolver.

Op de âldedei der in ein oan meitsje, dêr falt ek yn dit lân wat foar te sizzen want it is hjir foar de âlderein in wreed bestean. Alle dagen wurdt der wol ergens in deminte âlde stakker út de auto soald. Earne poer op 'e romte, tusken de beammen achter in parkearstripe. By jim yn Nederlân dogge se dat allinne mar mei de hûn yn de boufakfakânsje.

De lêste tiid stin ik der wolris op om: Wa sil my, as ik mysels net mear rêde kin, myn lêste glês wetter oerlangje? Fansels, ik hie yn dat bliksemse wolfeartsparadys Nederlân bliuwe kind, mar wolfeart wie der yn myn tiid net. Trouwens, wat ìs wolfeart?

Al op de legere lânbouskoalle fan master Duursma op It Hearrenfean krige ik yn 'e gaten dat ús Thys mear boer yn siet as yn my, dat ik gyng de suvel yn. Tsiismeitsje op de Langsweachster koöperaasje, diploma's helje. Doe nei Vorden as earste tsiismakker en alvetallieder. Fuort ek mar trouwe, mar dat wie foar dizze man tefolle fan 't goeie. Sy siet altyd allinne thús, ik hie sa leaf wol it lear om 'e hakken. Altyd fuort.

Yn it Suvelorgaan fregen se in earste tsiismakker yn Rodesië. Ik de strik foar en nei Den Haach. ‘Kinne jo Ingels, mynhear Merkuur?’ ‘No problem, sir!’ 'k Wie rêdich genôch. In pear moanne letter stie 'k yn Salisbury te tsiismeitsjen. Geweldich. In jier letter liet ik de frou oerkomme. Mis. Neat gedaan. It minske hie in fierstente sterke famyljebân, waard sa ûnwennich as in kat, wylst ik lange dagen yn 't fabryk omheistere en grut sukses mei 't earste alvetal hie.

[p. 143]

Doe stoar har mem en woe se nei de begraffenis yn Vorden. 'k Moast sinten liene om har ticket te bestuiverjen. Doe't se net werom nei Rodesië woe, ha wy der mar in streek ûnder set. Der wiene gjin bern, se hie de boat altyd ôfholden, hie fansels it swurk al lang driuwen sjoen.

Wilens wie 'k earste tsiismakker yn Umtali, in stêd op de grins mei Mozambique. Dêr haw ik tsiis fan grutte klasse makke: fiif earste prizen op de Rand Easter Show fan Johannesburg. Mei de cheddartsiis koe 'k wol trije kear om de Frico hinne. Bêste baan, knap fertsjinje, moaie fuotballers, geweldige freonen by de Field Reserve en it Criminal Department of Investigation, sis mar de Rodesise FBI. Dy Ingelse koloniale sfear; geweldich. Frij en sa ûnôfhinklik as wat, wy strieken de flagge wylst de sinne ûndergyng mar rôpen tagelyk: ‘Fuck the Queen!’ De swarte boys strieken it waskguod en leine it kreas opteard yn de linnenkast. De blanke froulju ferfeelden harren in ûngelok en wiene sa willich as in kat. It libben fan Prins Bernhard koe net by dat fan my yn 't skaad stean.

Healwei de jierren sechstich kaam der feroaring, de hiele wrâld naam wraak op Rodesië. Ik hie knap jild fertsjinne, kocht in moadieus wyt Italiaans pak klean, sette de Ray Ban-sinnebril op en naam it passazjiersskip Triëste nei Rio de Janeiro. Mei de broek kreas om 'e kont. Al justjes foarby De Kaap rôp de kaptein: ‘Who the hell is owner of the ship, mister Mercury!’ Dy âld lul hie better freegje kinnen wa fan ús beide de measte sex-appeal hie. Hy koe gewoan net ha dat ik mei de moaiste froulju oan de haal gyng.

En dêr kaam ik dus Koene van Houten tsjin. Koene kaam fan in Frysk doarp earne oan 't wetter, mear wit ik der net fan. Dat wyfke fan him wie in Loltsje, ik kin 't dinkje noch úttekenje.

Koene hie yn Santa Fé yn Argentinië in masinefabrykje en bea my wurk oan. Ik woe dus earst Copacabana ôfstrune, mar Koene wie my wol sa genegen dat er in geweldich getúchskrift foar my úttypte. Yn it Spaans. Getekend: Conrado van Houten. Sa koe 'k wurk krije, en sa trof ik dus ek Jan Manschot, in earsten suvelaventurier. Jan hie yn Súd-Peru in molkfabrykje opset en siet deaferlegen om in tsiismakker.

‘As it ús dêr slagget binne wy spekkeaper,’ sei Jan Manschot. Dat ik fleach nei Mollendo yn Peru en waard dêr earste tsiismakker

[p. 144]

fan Productos Láctos del Sur S.A. Alles wat foar tsiismeitsjen nedich wie kaam út Fryslân: gloorcalcium, salpeter, kleursel, stremsel, sels it sâlt. Dat ik makke wer poerbêste tsiis.

Jan en ik, wy soene dêr yn Súd-Peru wol even de wrâld befruchtsje. Wat in paradys dy tritich kilometer lange en fiif kilometer brede stripe lânbougrûn tusken see en bergen. No ja, it reinde der hast noait, mar wy koene wetter út de rivier de Tambo helje. Dat gyng troch in mitsele kanaal fan twa meter breed nei de alfalfa; nei de fjilden mei luzerne.

Wie it melkerstiid, dan rôp de boer ‘Keal, kom!’ Dêr kaam it keal al by syn mem dy't molken wurde moast. De ko liet de molke net earder sjitte as dat it keal even sûge hie. Waard it jaar suver stiif fan de molke, dan hellen se it keal wer by de mem wei. Sa hiene wy it foarspul hân. No dan gyng der oan elke kant fan de ko ien sitten te melken. De lêste molke wie wer foar it keal! Sjochdêr in mear as tûzen jier âld kompromis tusken mins en dier. Dêr stie 'k mei myn Langsweachster hânmelkersdiploma dêr't ik cum laude foar slagge wie.

In poëtysk byld stiet my foar eagen as ik werom tink oan Peru. De bloedmoaie boeredochters dy't yn de iere moarn troch de moarnsdauwe de kij ferweiden. It wie eins mear kij ferstekke, want se hiene se mei in tou oan 't spit. Dy froulju mei harren steatige gong, ûnskuldige djipbrune eagen, roetswarte flechten ûnder kleurige huodden. En dan dy kearsrjochte boerkes op harren ezels, wat wiene se grutsk op dat iene tweintichmingelse buskefol molke. Se brochten it nei 't fabryk mei oan 't haad twa gelearde mannen yn wite jassen, dy't fan de oare kant fan de wrâld kamen, út it lân dêr't se alles better wisten. Se koene no mar leafst trije soles de mingel barre. De direkteur sei dat er noch folle mear molke fan harren ha woe. Mar wêrom soene se der mear molke út skuorre, se hiene it sa dochs goed?

It kaam hjir op del, wy hiene in pracht fan in fabrykje, mar der kaam te min molke om ekonomys te draaien. Mei ús Productos Láctos del Sur S.A. kaam it op 'e kop ferkeard.

Ik hie knap fertsjinne, dat wol, dat ik gyng mei in stealtsje getúchskriften en in kofferfol perfekte tsyskes op stap. Nei Brasyl, Paraguay, Argentinië. By alle suvelkunde del dy't ik yn Nederlân, Súdlik Afrika, oan board fan de Triëste en yn Súd-Amearika trof-

[p. 145]

fen hie. It draaide út op it strân fan Copacabana.

Der ha no ienris fan dy tiidrekken yn myn bestean west dat ik lìbbe. Sa trof ik dus ek Renato Straziotta, in Italiaan dy't yn Venezuela in grutte suvelfabryk opstarte. Dan sitst oan de bar en hoechst mar te sizzen datst in kwalifisearre Fryske tsiismakker biste. Skuorst dyn nammekaartsje út 'e bûse en bist beneamd. Dat even letter siet ik hjir yn Venezuela, yn De Caja Seca.

Renato wie reusachtich. Betrouber. Mar ik sei wol: ‘In skipper moat wyn ha om te silen en ik moat molke ha om tsiis te meitsjen.’ En Renato soarge foar molke. Wy begûnen mei fiifhûndert mingel deis en net folle letter wie der fiiftûzen mingel deis. Sa kaam Jan Dyksma fan De Knipe del, dy't foar Tebel yn Ljouwert wurke. Wy lieten fia him brûkte apparatuer oerkomme út it Dronrypster fabryk. Ik siet sa fol fan it tsiismeitsjen en it fabryk dat ik fiif jier lang alle 365 dagen trochwurke ha. En mar myn bêst dwaan om it folk ûnder my ferantwurdlikheid en hygiëne by te bringen.

Op in dei tocht ik: Wiebe, do bist troud mei dysels, dit sil oars. Yn Mexico waard it WK fuotbal spile. Acapulco! Wiebe derhinne om de skea yn te heljen. Mar doe't ik werom op 't fabryk fan De Caja Seca kaam, koe 'k de âlde tsiis wol mei de skeppe fan de planken stekke. Trije moanne haw ik dwaande west om de binde de baas te wurden. It wie it jier dat mem ûnder de bus rekke, dat no moast ik ek noch hastich nei Fryslân. Net folle letter krige Renato maachkanker en stoar. Syn widdo hie rillegau ferkearing mei in Dútse manager. Nije bazen, nije wetten; it die bliken dy Dútser wie in nazy fan it allerminste alloai. Do witst wol: it heakkekrús op 'e foardoar. Ek hie 'k nergens ien sint pinsjoen opboud, ik woe net langer de tsiisman njonken dy fint wêze. Ik freelânzje no wat en ha de buorkerij op 't lêst ek noch.

Hast alle dagen ryd ik even nei de pleats, en witst wat myn âld bedriuwslieder dêr lêsten sei: ‘Baas...,’ de frou brûkt de lêste tiid fan dat lekkere rûkersguod en no komt de jonge feint op har ôf.’ Ik sei: ‘Dan moatsto as de bliksem ek fan dat lekkere rûkersguod brûke!’ En wat blykt in wike letter? Ik kom op de pleats en hy ropt al fan fierren fan ‘It hat holpen, baas, ik ha se wer foar mysels'. Dat is Venezuela.’