It wrede paradys

[p. 197]

Syktocht nei de skjinne ierde
Jan Haisma fan Balcarce, Argentinië.

Hoe komt de sinne op yn it Súd-Amerikaanse Andesgeberchte? It is as de aaisprong, dy't djip yn de skoat fan Mem Ierde begjint. Earst wurdt der djip yn de kelders fan in kolossale berchmar in mysterieuze bol loslitten. It reusachtige aai triuwt himsels tsjin it wiete omhulsel fan de kime, floept der dan fjoerread en triljend trochhinne, makket him, noch neidrippend, los fan de planeet en stiicht op. Even stiet de hiele Andes yn 'e brân, dan is it dei.

Ik stean op de sântûzen kilometer lange, tûzenen meters hege muorre tusken Sily en Argentinië en hâld de siken yn. Licht yn 'e holle kear ik my om nei it opljochtsjende easten. Se sizze, it is op syn minst twa dagen en nachten riden nei Balcarce yn Argentinië. In reis oer de stêden Mendoza, San Luis, Rio Cuarto en Venado Tuerto nei Buenos Aires.

Earst in smelle wei nei ûnderen dy't letter it easten yn krinkelet. Under my sille de streamen bolderje dy't tagelyk mei my de toppen fan de Andes ferlitten ha. As al dat skoandere wetter de flakke pampa's berikt oan de fiere eastkust, hat dyselde sinne de rivieren al heal opdroege. De sinne jout, de sinne nimt.

Oardel dei letter. Buenos Aires. De ovulaasje herhellet him: in kolossale aaisel stiicht op lit de súdlike Atlantise Oseaan en skynt oer in miljoenestêd fol earme sielen: Buenos Aires. Dat betsjut Goede Lucht. Mar sa goed is dy lucht net; fan de hichten ôf besjoen liket de stêd op in gigantys neismeulend jiskelân. Safier as men sjen kin in smeulende stêd.

[p. 198]

In neare, koartsige nacht mei slepende tango's. En dan, de oare moarns, in bûnzjende kop, en njonken my in swijende studint dy't my it suden yn ride sil. Arturo bringt my nei Balcarce. In ‘route national’ it suden yn. In flak lânskip. As it stedsje Dolores yn 't sicht komt en in brêge ús oer in heal opdroege rivier tilt, wurdt de studint yn de sjauffeur wekker: ‘Pampa is it Yndiaanse wurd foar flakte.’ Wy stopje op in parkearplak, ik fiel en rûk oan de grûn. Sa te sjen en te rûken fruchtbere, lössachtige ierde.

Arturo komt los, spuit al syn kennis oer dit ûnbidich grutte lân. Argentinië, de naasje dêr't er fan hâldt en tagelyk op ôfjout, in lân dat goed fyftich kear grutter is as Nederlân, in gebiet mei sân ferskillende klimaten. As biolooch-yn-spee fertelt er fan de brilbearen, tapirs, poema's. En fan de fiifenfyftich ferskillende soarten Argentynse slangen. Fan it lân mei it geweldige diereryk hâldt er.

Mar der is ek in Argentinië dat er hatet en dêr't er op ôfjout. Arturo syn kritise monolooch boldert as it teiwetter dat loskomt út de Andes. Jawis, hy skreau ynstjoerde brieven nei deiblêden as La Razon en de Crónica, mar de redaksjes hiene net it lef en nim syn miening op. Sels La Nación doarst neat fan syn hân ôf te drukken. Yn in lân mei sa'n demokrasy bliuwt it sa dat it rjocht fan de sterkste jildt.

‘Yn 1871 ha se de grutste útfining fan Argentinië dien: stikeltried! Fòàr dy útfining skeat de boer in elk dy't op syn hiem kaam, kroandea. Sûnder omhalen. Soks mocht wol net, mar it wie it rjocht fan de sterkste en rykste. Nei't de boer stikeltried om syn besit spande, wie syn moard legalisearre.’

Arturo deklameart de literatuer oer de territoariumdrift fan de Argentijnen. ‘Foar de oarloch wie Argentinië hast it rykste lân fan de wrâld, mar dêrnei mislearre alles ûnder de totalitêre rezjyms. Peron wie allinne mar goed yn it trouwen mei sterke froulju.’

Yn Mar del Plata is Arturo wer yn in swijer feroare. Ik sykje om it boekje mei myn adres yn Balcarce. Achter de namme Jan Haisma steane allinne twa letters en seis sifers, dat is alles. Watfoar hearskip sil ik oantreflfe? Yn it koarte tillefoanpetear - om yn 'e kunde te kommen - makke er fuort dúdlik dat it minsdom op in ferkearde manier om oplossingen foar de wrâldproblemen socht (‘In beskonken man hat op wei nei hûs de kaai fan syn foardoar fer-

[p. 199]

lern, hy waggelt en roeiket werom en begjint earst te sykjen ûnder it ljocht fan de lantearne. ‘Binne jo der wis fan dat jo de kaai hjir ferlearen’, freget in foarbygonger. ‘Dat net,’ stammert de man, ‘mar hjir ha 'k wat mear ljocht.’ Mei datsoarte simpelheden siket ek it gros fan de wittenskippers om de kaai dêr't de wrâldproblemen mei oplost wurde moatte.’)

Hiel yn 'e fierte, ûnder in skjinne loft, blaudizenich berchlân. In lytse man mei in ferware kop ûnder in grutte hoed wúst de wei nei de túnkerij fan de ‘ingeniero agrónomo’. Oan de ein fan de lange leane mei oan wjerskanten in soad grien, stiet in ljocht hûs mei wolvekap en grutte finsters. It hiem azemt de sfear fan it Tjaarda Oranjewâld fan flak nei de oarloch. Sniewite wask dûnset oan 'e line; sa te sjen in man en in frou op jierren. Fierderop in loads, in pear lytsere skuorren, twa simmerhuzen, in wynmotor dy't krimmeneart op deselde wyn dêr't de wask op dûnset, in grut wetterbassin, blommen, ekers griente, in kolossale beam as monumint. En dan de my temjitte trêdzjende man: in knapachtige tachtichplusser, ticht donkergriis hier, donkergrize eagen ûnder boarstelige wynbrauwen, skrale, linige hannen. Achter him in frou dy't der wêze mei, nochal wat jonger, Dúts aksint. Se seit, se kinne as it moat libje fan selsferboud iten. ‘Autarky’. En alles is sa biologys as wat.

Se set kofje en lit dan romte foar it ferhaal fan Jan fan Haaije en Tryntsje Haisma fan Burgum: it ferhaal fan in rûzich, eigensinnich, somtiden spektakulêr bestean.

Jan Haisma syn libben begjint op 8 april 1917, yn de tiid fan it brea-oproer fan de Russise revolúsje. Op de âlderlike pleats njonken Glinstra-State yn Burgum is it libben dan noch goed. It docht bliken, yn dizze twadde fan de trije soannen Haisma sit wat fan de idealist, romantikus, aventurier en wittenskipper. Yn Jan syn ideale wrâld wint it plattelân it fan de stêd. Noch yn maart 1971 skriuwt er yn It Beaken, tydskrift fan de Fryske Akademy, ‘dat net altiten mear minsken út de lânbou, mar earder wer guon dêryn werom moatte. Net stribje nei 2,5 of 3 persint agrariërs yn it jier 2000, mar earder nei 10 of 12 persint.’

Hy soe him noait feitlik oanslute by al dy bewegingen yn de tweintichste ieu dy't stribben nei mear suverens fan lichem, geast en kultuer. Syn teoryen fan suverheidstinken hawwe altyd - aarts-

[p. 200]

yndividualist as er is - los stien fan dy fan oaren. Gefaarlike sentiminten en geweld wiene neat foar him. Dat er yn 'e oarloch dochs de reis makke nei it Utopia fan de Swarte Ierde fan de Oekraïne, wie earder it lot fan de dreamer-idealist.

Sa't miljoenen Europeanen dreamden fan de ûnmjitlike romte Amearika, sa wiene der ek dy't dreamden fan de kolossale romten yn it easten. Yn âlde skoalboeken waard de Oekraïne beskreaun as de oerfruchtbere Swarte Ierde. Mar earst wie de West-Europeaan huverich foar de wrede tsaren en dêrnei foar de gaos fan de revolúsje.

Dochs like der in gouden kâns te kommen. It wie yn 1941, de Dútsers besetten de Oekraïne en de oarloch soe no wol gau beslikke wêze. Jan Haisma koe mei syn idealen net langer wachtsje en sette ôf. As Oostlandboer ûnder rezjy fan de besetter nei de Oekraïne. It draaide út op in absurd aventoer.

Sels gesachhawwende lânboufoarmannen as ir. S.L. Louwes fan de algemiene stânsorganisaasje en de lettere lânbouminister ir. C. Staf, leine de besetter yn dit gefal yn 't earstoan gjin striebree yn 'e wei. De ûntwikkeling fan de lânbou yn 'e Oekraïne soe ommers it besette Nederlân fan iten foarsjen kinne. Guon stânsorganisaasjes gyngen yn de kwestje fan it te ûntwikkeljende Ostland safier mei de besetter mei, dat it in wûnder hjitte mei dat der net noch mear net-NSB'ers nei de Oekraïne ôfreizge binne. Sa ideaal like doe de Oekraïne blykber as emigraasjelân.

Jan Haisma brocht doe al ûnder wurden dat der sûne en skjinne grûn nedich wie om in sûne frucht op te leverjen, en dy sûne frucht soe fansels ek sûnere minsken fuortbringe. ‘Allinne lânen túnboumetoaden dy't de plant harmoanysk en rêstich waaksje litte, binne op 'en duer ferantwurde. Feroarje de biologise grûnslaggen net.’

Hy sette net iens safolle oars ôf as al dy kolonialen nei East-Indië. Yn Nederlân kaam no in soad enerzjy frij dy't oars oan Indië bestege waard. In fiere en beswierlike boatreis hoegde men nei de Oekraïne net te meitsjen, jo koene sa yn Oldenzaal op 'e trein nei Kiev stappe.

Yn syn ferhaal slacht er de episoade Oekraïne it leafst oer. Jan Haisma, in man, in mystearje. Wy belânje mei him yn 'e jierren

[p. 201]

sechstich. It wie de tiid dat de apostels fan de rasjonalisaasje en skaalfergrutting yn de lânbou neat yn 'e wei lein waard, mar Haisma warskôge harren foar ‘miljeufersmoarging troch de lânbou’.

It totale Griene Front lake de loftfytser út. Dat waard net oars doe't er warskôge foar agrarise bulk- en oerproduksje. Se waarden nidich doe't er him ek noch tsjin gemise bestridingsmiddels kearde. Hoe koe dizze Wageningse yngenieur, ek noch wol fan boerekomôf, sa syn eigen nêst beskite? Doe't agrarys Nederlân ein jierren santich dan tsjin syn eigen grinzen oan batste, hoegden se him al net mear gelyk te jaan; hy siet al lang en breed yn Argentinië. Hjir besocht er stal te jaan oan it suverheidstinken, yn syn eigen lyts paradys Balcarce. Biologys wurke er fierder oan it feredeljen fan ierdappels en oare fruchten.

Safolle jierren letter slacht by de 81-jierrige de wurgens wat ta. ‘It is raar, mar de lêste tiid wurdt sels myn Spaans minder.’ Sa te hearren begjint de langst om werom nei Fryslân te gean de oerhân te krijen. Mar hoe kin er weromgean as nimmen komt mei in skaplik bod op syn kwekerij yn Balcarce? Wêr soe er yn it wolfeartsparadys Nederlân fan libje moatte? Jan Haisma is in bytsje de gefangene wurden fan syn eigen idealen.

Ynienen begjint er kompakt en mei gong te fertellen: ‘It wie krisis, yn Burgum stoppe de tram noch by 't Read Hert, ik kaam út Drachten mei 't HBS-diploma, 'k woe nei Indië, tropise lânbou yn Wageningen studearje, lykas omke Mient de koloniaal. Mar de minne jierren hiene heit en mem al hast yn 'e ûnderklean set, ik doarst net iens te freegjen fierder te learen. Wylst draaide it mei my en Klaske fan Romke Liezinga fan Burgum út op hastich trouwen. Ik haw it oer 1937, de ekonomy siet noch op slot. Ynienen sjoch ik heit en mem foar my.’ It ferhaal stûket even. Dan: ‘It 35-jierrich bestean fan 't koöperative bûterfabryk wie yn harren libben in hichtepunt, it wie blykber allinne noch de muoite wurdich en sjoch werom.’

Nei de HBS earst mar in jier jildfertsjinje. By syn omke Hinne Schaap, dy wie direkteur op 'e Kondins yn Ljouwert. Doe nei Wageningen. ‘Doe't ik juny 1943 ôfstudearre, wie yn Londen al besletten dat allinne de diploma's fan nei 1 maart 1943 net mear jilden. Ik siet der neist.’

[p. 202]

Hy wie 26 jier, seach it grutte gefaar fan in oprukkend kommunisme, woe pionierje, hearde de markante boerefoaroanman Geart Ruiter fan De Knipe redenearjen. ‘Ruiter hie altyd op in goede namme lein, mar wie no as lid fan de NSB direkteur-generaal fan lânbou. “Wat tinkt jo fan 't Russise gefaar, Ruiter?” woe 'k witte.

“It wurdt in ramp foar Europa!” sei er.’

Hoe wie yn de eagen fan guon it reade gefaar noch te kearen? In Nederlânse koloanje yn East-Dútslân en de Oekraïne opsette! Der waarden yn it ‘Dútse’ lânboublêd De Landstand plannen publisearre om twa miljoen Nederlanders op frijwillige basis nei East-Dútslân en de Oekraïne oer te pleatsen. It meast ambisjeuze emigraasjeplan fan de ieu wie berne: ien grutte, oanslutende Nederlânse koloanje. Lytse boeren yn Tytsjerksteradiel as Mient de Vries setten, dreamend fan metersdikke humuslagen yn de graanskuorre fan Europa, rillegau ôf as Oostlandboer. Op nei de Swarte Ierde. As hjir gjin pro-Dúts sentimint meispile, dan wienen it wol de hjir en dêr noch altyd oanwêzige anty-Ingelse emoasjes. Doe't om 1900 hinne yn de Twadde Boere-oarloch de Ingelsen frou en bern fan de Boeren yn konsintraasjekampen opburgen, sette dat yn 't stamlân by guon dy't de romantise kant it neist wiene kwea bloed.

‘Jo begjinne wèr oer it Eastlân. Wolno, bist jong troud, hast al twa lytse bern, mar stapst wòl op dyn 26ste yn Oldenzaal op 'e trein. 'k Wie de jongste agrariër fan 't hiele spul, belâne op in grutte pleats oan de Dnjepr. Mar it Reade Leger kaam werom, herovere de Oekraïne, it wie alderferskriklikst, dy oarloch. Yn 't fuortgean, thús yn Burgum, hie 'k sein dat ik net skriuwe soe. Se soene wol sjen as ik weromkaam of net. It hat foar de achterbliuwers swier west. Ik skreau yndie net, en dêrom wol 'k der eins ek net oer prate.’ Syn stim ferriedt emoasjes. Hy wol, makket er dúdlik, net it misferstân fersterkje dat er nei Argentinië gyng om't krekt dêr safolle feroardiele nazy's in útwei sochten. Hy mei dan as ferkeard yn 'e oarloch bestimpele west ha, mei dat slach wol er net oer ien kaam skeard wurde.

Net allinne op 't haadkantoar fan de Nederlandse Oostland

[p. 203]

Compagnie (NOC) wie 't nei 1943 in soadsje, ek yn de Oekraïne sels wie 't in ûnorganisearre binde. Korrupsje, min iten, gaos. Fan de hûnderten Oostlandboeren binne der tsientallen troch de partizanen ôfmakke, oaren kamen om tusken de elkoar befjochtsjende Dútse en Russise divyzjes. Doe't de Russen de Oekraïne weromhiene, wie der fan de Lebensraum net folle mear oer.

Oprukkende en weromlûkende legers, útelkoar fallen rezjiminten, yndividuelen op 'e flecht. ‘Dy deis waard ik 28 jier. Ik woe oerlibje, woe bisten by my ha; mei twa hynders en twa kamelen bin 'k nei skoften swalkjen de Donau oerstutsen, dat sil tusken Wenen en Bratislava west ha. 'k Moast op wei nei hûs de noardkant fan de Donau mar hâlde.’

Jan Haisma wol der net langer oer prate. Hy hat noch hiel wat omdoarme. Earst yn de maityd fan 1946 stoppe wer de tram foar 't Read Hert. Der folge in mysterieuze ûntlading: in meagere jongkeardel stapte út. It gûnze troch Burgum: ‘Jan fan Haaije en Tryn is wer thús, en hy hat in pear meagere hynders en twa kamelen meinaam!’

In dream wie ferballe, mar der soe in nije dream foar yn 't plak komme: biologysk buorkje, wêr dan ek. ‘Want yndie allinne sûne, libbene grûn kin sûne, sterke planten opleverje. En allinne sûne, geve planten kinne folweardich iten fuortbringe foar minske en dier. Alles moat harmoanysk en rêstich waaksje kinne.’

Hy studearre opnij ôf yn Wageningen en rûn tsjin in nije leafde oan. Syn earste frou soe letter harren beide emigrearde jonges achternei reizgje nei Australië en stoar dêr yn 't begjin fan de jierren njoggentich.

De jûn falt oer Balcarce. Jan Haisma rekket op 'e tekst oer syn passy fan it planteferedeljen. Hoefolle trochsetten is der wol net foar nedich in nije ierdappel op 'e rasselist te krijen! Yn Nederlân en Frankryk krige er earst noch de lieding oer in keppel telers en selekteurs. Doe't in feredelingsbedriuw him om ûndúdlike reden bûten de direksje hâlde woe, wie dat neffens him fanwegen syn ferline oan de Dnjepr. Ja, hjir en dêr sit noch in sear plak. Hy hoegde dêrom ek net salang nei te tinken oer it foarstel fan professor Ross út Hamburch om as Nederlâns agrarys spesjalist lieding te jaan oan in feredelingsprojekt yn Argentinië. Yn novimber 1977 festige er

[p. 204]

him hjir foargoed. Foargoed? ‘No ja, ik soe wol graach werom nei Tytsjerksteradiel wolle. De âlde grûn lûkt.’