It wrede paradys

[p. 357]

Breakfast For Champions
John Reitsma fan Jerome-Id., Noard-Amearika.

‘It is hjir in rare poppekast,’ seit de boer. Syn prachtich wenhûs op 'e romte by Jerome, yn 'e Amerikaanse steat Idaho, wurdt fan 'e wike as opnamelokaasje brûkt foar de spylfilm Breakfast For Champions. ‘It hiele hûs is fjouwer dagen oan de filmminsken ferhierd. Dat smyt dollars op, mar dêr giet it my fansels net om. 't Is learsum, filmmeitsjen is kreativiteit, toporganisaasje, big business.’

Fjouwer dagen lang heisterje hjir dus filmstjerren mei harren omsittend laach om: in regisseur mei assistinten, kamera-, ljochten gelûdsmannen, kostúmminsken, figuranten, floormanagers. Wêrom krekt hjir filmje? Om't der yn hiel Amearika grif gjin stee te finen wie mei in moaier útsicht.

In blik ta 't foarkeamersfinster út fan John en Susan Reitsma: It dekor fan in surrealistys skilderij fan Salvador Dali. Under in skjinne neimiddeisloft de Snake River dy't him tusken trijehûndert meter hege rotswanden troch wringt; in sulveren slang dy't him fierderop fêstbyt yn it brúnreade geberchte fan de Canyons. De sinne sakket, daalk sille fiere rotsformaasjes de reade bol leechsûge. ‘What a shot!’ kreunt de kameraman.

Yn 'e grutte keuken fan de filla, dêr't it te filmjen moarnsmiel, mei kaviaar foar de kampioenen, klear stiet, wachtet de kameraman mei in keppeltsje technisy op it wûnderlike momint dat de sinne wierlik weiwurdt achter de ûnsljochte kime. Oer de skrille kleuren fan de dei komt in pearsachtich gerdyn te hingjen. Noch even en de dei is fergien.

[p. 358]

De boer rint troch de pearsachtige jûn. Der skimerje kontoeren fan in betonpaad, in iepen melkstâl, einleaze rigen wjerkôgjende swartbûnten. Yn 'e fierte de koplampen fan in foerwein. Breakfast For Champions. ‘It binne net allegearre kampioenen,’ seit Johannes fan Durk Reitsma, ôfkomstich fan Wurdum. ‘Goed seistûzen kij melke wy op dit plak. Trije kear deis. Sa ha wy elke dei achttjintûzen kear in ko by 't jaar.’ Syn laits ropt troch de hoarige jûn. En dan: ‘Dit binne no fan dy sifers dêr't miskien de âlde Fryske boeren dwyl fan wurde, mar dit bedriuw is noch lang net de limit. De skaalfergrutting giet troch. Skielk sizze se fan ‘John Reitsma yn Idaho miende dat er ien fan de grutste boeren fan Amearika wie, mar moatst nò ris komme.’ Der binne hjir al farmers mei mear as tsientûzen melke kij.

Iepen stâlen; hoe giet dat winterdeis? ‘It kin wolris in deimennich in graad of fyftjin frieze. Mei stil waar is dat gjin probleem, mar as der in blizzard oer de prairie strykt, as in stoarm de snie wiskje lit, dan hâldst de kij in deimennich net op 'e molke. Mar dan is it yn Idaho noch altyd better buorkjen as yn Texas. As it dêr net te benaud is, dan wol te wiet of te droech. Dêr komme de sprinkhoannen, wjirmen en oar ûntúch noch oerhinne. Ik begryp wol wêrom't de lêste jierren safolle Fryske boeren nei Texas giene,’ laket er. ‘Dêr kamen as foartrekkers in pear goocheme Fryske sakelju dy't foar in habbekrats de weareld lân kochten en it útsutelen oan Fryske boeren dy't gjin ried wisten mei harren kwotumjild. Moadegefoelich as men is emigrearde de iene nei de oare nei Texas.’

Jerome: In iepenloftbûthús fan Wurdum oan Swichum ta. John Reitsma: ‘Dat achterelkoar oan emigrearen wie yn 't fiere ferline ek al sprake fan. Hoe fergie it de emigranten fan de njoggentjinde ieu hjir yn Idaho? Ik doel op dy skipfollen dy't yn 'e jierren fyftich en tachtich fan de foarige ieu yn 'e States oankamen! Dy stumpers fan froulju. En bern! Earst hongen se in wykmennich koarjend op 't dek om, dan hobbelen se dagen, miskien wol wiken lang rjochting Mid-West. Dêr sieten dan faaks al in pear ferwanten.

Hjir fierderop, yn Sun Valley, wie ek sa'n kloftke emigranten oankommen. Op in maityd. Se neamden harren delsetting New

[p. 359]

Amsterdam, mar hiene it mar better Droechhuzen neame kinnen, want it is dêr sa toar as de heide. No en dan lês ik yn 'e rou-advertinsjes noch âlde Hollânse en Fryske nammen. Harren oerpake en - beppe hawwe ienris Sun Valley as harren paradys en dêrnei as einichste lot oanfurdige. Mar oanfurdiging, dat wol der by ússoarte minsken Anno No net mear yn. Doe't ik emigrearde, woe 'k my net yn myn lot skikke, swalke fan heech yn Kanada oant djip yn Kalifornië, strúnde om yn Texas, fertsjinne klauwen fol jild, fergokte tusken de bedriuwen troch ek wolris wat yn Las Vegas, waard stadichoan kalmer, trof Susan, in Ierse frou mei in sterke wil, belâne hjir yn Idaho en krige stadichoan yn 'e gaten dat neat, mar dan ek neat, fêstleit. Neat is foar altyd.’

Johannes Reitsma sil it sa te sjen noch wol even úthâlde yn Jerome-Idaho. ‘In frou fan Ierse komôf. Har oerpake en -beppe kamen hjir fanwegen de Ierse jirpelkrisis. Mei de Ieren is it as mei Friezen, se fiele harren wat apart, en wat se yn 'e kop ha, moat trochgean sa't sy it yn 'e kop ha. Sadwaande hoech ik der by ús bern ek net op oan te stean my as boer op te folgjen. Se moatte en sille harren eigen paad gean. Ik kocht harren moaie Fryske hynders, mar se sjogge dy prachtige bisten miskien al net mear as wat Frysks en dus wat unyks.’

Hy wie njoggentjin en woe út Wurdum wei. ‘Watte? Ik wie in jonge fan amper sân jier en koe dus lêze, ik seach it wurd “Amearika” stean. En “Kalifornië”. “Dêr wol ik skielk hinne, mem!” sei 'k. Ik dreamde fan “fier fuort”. As heiten en memmen der dan letter tsjinyn geane, draait it ek noch op spanningen en teloarstellingen út. Dy “drive” om op aventoer te gean wie by my net te kearen. As ik tritich jier letter yn Fryslân berne wie, soe 'k op 'e nij emigreare, want ik ha fernommen dat de Fryske boer ek foar syn eigen lân in fergunning nedich hat om te aaisykjen. Sokke regels wurde mar mei ien doel makke: de úttocht fan boeren te befoarderjen.’

John Reitsma is yn 'e wille en keapje der noch in pear tûzen melkekij by. Tsientûzen bisten melke, dat laket him wol ta. Santjin dollar foar hûndert pûn molke, sa heech hat hjir de molkpriis noch noait west. En mei de foerpriis liket it der ek op. ‘Hoe kom ik foar in skaplike priis oan in soartige ko, dat is de kwestje. Ik bin sljocht op hannel. Lit oaren mar fokke, ik doch leaver de hannel, reizgje

[p. 360]

leaver de weareld ôf om geskikte, net te djoere rierren. Nei Minnesota, Sioux City yn Iowa, Wisconsin. Dan rin ik de feefeiling op en bats deryn om alve oere. Net rinne te sliepen, helder wêze, net te wyld, net te stadich, net om de alderbêste ko sykje, nee gewoan in soartige ko foar net tefolle sinten snippe. It kin wêze dat ik oan in trailer mei fjirtich bisten genôch ha, mar soms kin ik wol fiif bakfollen op ien en deselde dei brûke.

Der binne hjir boeren fan Frysk komôf dy't dwerstroch in ko hinne sjen kinne. Dy sitte sa fol fan kij, dat se de oerbeppe fan harren earste stamboekko noch boppe 't hollenein fan 't bêd hingjen ha. Mar dêrmei binne se noch net spekkeaper op 'e feefeiling. Jo moatte binnen twa tellen út 'e rie wêze.

Op myn oare pleats haw ik in Mexikaan sitten, dy jonge kin sà melke, hat sà'n ynset en oersjoch, dat ik haw him partner op 'e pleats makke. ‘Ik leau, mr. Reitsma, dat kin ik ek.’ Klear! Hy is der ta yn steat en melk mei syn mannen fjouwertûzen kij yn sân oeren. De Devriesboys - dy komme fan Hearrenfeanster kanten - sieten op in stuit op in ferkeard plak te buorkjen. Dan rekket op 't lêst de wille wat fuort. Hurde wurkers, ik sei, ‘kom mar mei jim seishûndert melke kij by my yn, dan melke jim moai troch en soargje ik foar it totale management.’ No giet it wer dat it slydjaget. Net dat ik sa'n held bin, it kin hjir yn 'e States ek in slach de oare kant op gean. Ik bedoel dat dy mannen aanst de hiele brot wer fan my oernimme, omdat it my dan net mear slagget en harren wol.’

Ferline wike wie John Reitsma ‘wer even oan 'e oare kant,’ yn Fryslân. Under Sint-Nyk fûn er in knappe golfbaan. ‘En dêr trof ik in jonge fan Skettens, ien fan myn jierren, ik sei, wat business hasto. Hy hie meunsternimmer by de molkkontrôle west, sei er, mar no wie er ûnderminister of sa op Ekonomise Saken wurden. In Gerrit Ybema; ik sei, ‘hoe komt it mei de rinte, Gerryt.’ ‘As ik dat wist,’ sei er, ‘die 'k krekt itselde as watsto dochst, John.’ Sa rûnen wy nei de achtste hole, en dêr belle op myn mobil ien fan de mannen út Idaho op. ‘Wel, der komt daalk ek in faks fan my!’ sei 'k. Dyselde deis krige ik in dollarliening tsjin hiele lege rinte. De rinte leech, de molkpriis heech, de foerpriis leech, wêr wachtest dan noch op. Ik wit wol dat it oer in healjier oars wize kin.

Somtiden rint alles mei, dan wer brekt it dy raar by de han-

[p. 361]

nen omt ôf. In wykmennich lyn gie ik mei myn hynder, de draver Just Take It Easy, nei Texas. In grutte koers yn Dallas. It tilt der dan op fan Fryske boeren oeral wei. Allegearre mannen dy't sa te hearren midden yn in grut aventoer sitte. Want sa is ienris it libben fan de emigrant. Dy atmosfear; as waard der in Amerikaanse ferzje fan de Gouden Swipe fan Abe Brouwer opfierd.

‘As dy brike bok fan dy daalk yn 'e prizen falt, komme wy net mear thús!’ rôp ien fan de mannen. Wel, Just Take It Easy snipte fjouwerentweintichtûzen dollar. Dat it naaide der út as âld smoar.’

Hoe kin in jonge fan sân jier sa yn 'e ban reitsje fan allinne al it wurd ‘Amearika’? ‘Dat sit yn dyn djipste wêzen. Heit wie gauris siik, de man koe yn wêzen gjin kant út. Hy hold fan in moaie ko, dat wy wûnen mei ús feebeslach op 'e fokfeekeuring fan Wytgaard-Reduzum de wikselpriis. In sulveren kroadsje fan de Frico. It wie tagelyk de lêste ôfdielingskeuring dêre, dat wy mochten de kroade hâlde. Myn broer fûn it geweldich, mar my gie it as waard my in útdaging ûntnommen. It wie 1967, ik wie njoggentjin, fleach nei Kanada.’

Nei in jier kaam er noch even yn Fryslân werom. ‘Us kopromppleats oan 'e strjitwei wie ôfbaarnd, it heakke mei de fersekering yn Wâldsein, se woene ha, der moast wer in karakteristike pleats delset wurde. Op dat stuit wie 'k - hoe sil 'k it omskriuwe - wie 'k al bedoarn. Ik wie al tefolle oan de Grutte Frije Romte wend. Werom yn Kanada bin 'k mei myn âlde Plymouth 1961 nei Chino-Kalifornië riden. Koweskeare en kowewaskje. Stikwurk. In dollar en in kwartsje de ko, hûndert kij op in dei. En dan even nei Las Vegas om der yn om te batsen. Frijgesel. Altyd tusken it kowehier en it frouljushier ferkeare. En sa trof ik dus Jack Vanbeek en al dy oare mannen, en belâne yn 'e keallehannel. Oant dan ta miende ik dat alle minsken earlik wiene op in hiele, hìèle lytse útsûndering nei. Mar nei acht jier keallehannel wist ik dat it krekt oarsom leit.’

It is let as wy fan de betonnen jisters fan Idaho weromrinne nei de filla fan John en syn Ierse frou Susan. Yn 'e keuken steane noch altyd de skalen mei kaviaar. Moarn betiid sille se de lêste opnamen meitsje foar Breakfast For Champions.