It wrede paradys

[p. 381]

Jûnsflecht
Friezen yn Holland Christian Home yn Brampton-Ont., Kanada.

In mylde jûn yn de foarsimmer. De lege sinne set it foarfront fan de flats yn in fleurige gloede. Fan heech ta leech pûlje de balkons út fan de blommen, it liket wol dat de geraniums woartelsjitte yn de foegen fan de readstiennen muorren.

Under, yn de brede borders, binne it tulpen, daaljes, afrikaantsjes en goudsjeblommen. Sels op de jurken fan de twa âlde froulju, dy't earm yn earm harren lêste omloop fan de dei meitsje, tilt it op fan de blommen.

Yn en om it âldereinhûs Holland Christian Home yn Brampton Ontario ferrint de dei. De túnsproeiers rûze en swaaie, de mole op it foarterrein stiet yn de krússtân en it kariljon ha se it swijen oplein. Mar moarnier sille de klokken wer liede, dan klinke wer de ferskes dy't yn 'e skoalbanken songen waarden en noch net fergetten binne.

‘Holland Home’ hat 437 royale, lúks ynrjochte apparteminten mei grutte balkons. Sels op dy balkons hat men noch in bulte privacy. De measte minsken wenje hjir selsstannich, mar der is ek in ferpleechôfdieling mei 120 bêden. De Christian Reformed tsjerke (CRC), dy't ek yn it gebou is, telt goed fjouwerhûndert plakken. Der wurdt alle sneintejûnen in Nederlânstalige tsjinst holden; no en dan in Fryske. Want in grut part fan de bewenners is fan Frysk komôf. It inisjatyf ta de bou fan it miljoeneprojekt waard ek troch Fryske ymmigranten nommen.

Doe't yn 1948 de stream ymmigranten hjir op gong kaam,

[p. 382]

bestiene der ek yn Kanada amper sosjale foarsjenningen. As der in frou yn 't sikehûs befalle moast, koe men earst mar tachtich dollar deltelle, oars kaam de frou it sikehûs net yn of net út. It wiene de Friezen dy't doe fuort in ûnderlinge koöperative fersekering oprjochte ha. It wie ek hjir wer de (grifformearde) C.R.C. dy't bestjoersleden levere en leden wûn. Trouwens, elke ymmigrant koe lid fan it fûns wurde.

Doe't yn 1965 it Kanadese regear mei in ferplichte nasjonale syktewet kaam, foelen dêr de ymmigranten fansels ek ûnder. Op dat stuit siet der mear as in miljoen dollar yn 'e kas. Jild fan en foar de leden. Besletten waard der in ‘rêsthûs’ foar te bouwen. De inisjatyfnimmers kochten fjouwer bunder lân oan en ûntwikkelen pretinsjeuze bouplannen. De miljoen dollar waard noch mear doe't de CRC-tsjerken út 'e wide omkriten en partikulieren ek nochris ta de beurs giene. It regear rekke sa ûnder de yndruk fan de plannen dat de oerheid it ynvestearringsbedrach mear as ferdûbele. ‘Stoere Friezen bouwen Holland-Home’, koppen de regionale Kanadese kranten.

Bestjoerslid Wolter Veenstra fan Brampton, yn 1929 berne op Lytsepost ûnder Stynsgea, fertelt dat al wer ta in nije miljoeneútwreiding besletten is. Mear as njoggentich persint fan de bewenners kin neffens him de wenkosten frij maklik opbringe, in persint of seis, sân moat finansjeel wat holpen wurde. ‘Dy't it krap hawwe, dat binne hjir gauris âldere froulju dy't rillegau widdo waarden. Mar út niisneamde persintaazjes mei wol de konklúzje lutsen wurde dat mear as njoggentich persint fan de minsken finansjeel besjoen as slagge emigranten beskôge wurde kinne.’

In nije dei, in sneontemoarn mei sinneskynwaar. Sa ier yn 'e moarn stiet de mole foar ‘Holland Home’ noch yn 'e krússtân, mar it earste grize echtpear ‘driuwt’ yn harren royaal útfallen Dodge al de poarte út. En dan spilet it kariljon in wyske dat bylden opropt fan dunen dy't yn 'e fierte mei harren blanke top yn de sinnegloed steane te blinkerjen.

Achter al dy blommebalkons hâlde minsken op jierren ta. Manlju en froulju dy't, om hokker reden dan ek, ea in sprong yn it ûnwisse namen. Se hawwe in hûdfol wurk ferset, safolle stiet fêst. Dy âlde frou dêre sei justerjûn: ‘Lit ús it net mear ha oer de trien-

[p. 383]

nen, mar ik sil 't jo sizze, hjir is in oseaan fol triennen skriemd, hjir is lijd as de putheakken.’

‘Jo bearden niis wakker fan ús moaie blommen,’ seit Sytse Douma mei in knypeach, ‘mar befine jo jo tusken dizze fjouwer hege muorren, dan is it allegearre moai fierhinne útbloeid.’ ‘Dû moatst net nei Sidney hearre,’ seit in swierbonkich man dy't no mei syn stok de kant fan Douma op wiist, ‘Anjumers kinne alderheislikst lige.’ De manlju sitte yn de lounge, se wolle jûns net bûten op de green ferkeare. ‘Ik ha lang genôch op 't iepen fjild, op de green ferkeard,’ seit in meagere âldman dy't ein jierren fyftich mei sechstich eker lân begûn yn 'e omkriten fan Woodstock en letter 130 kij molk. En de hearen passe der ek wol foar om net op it stiennen plak in stoel te sykjen, want dat dêre is it domein fan de deminten. Dêr sitte de stumpers dy't sa ferjitlik binne dat se allinne noch harren earste taal in bytsje hakkelje kinne. Om't de twadde taal minder djip sit as men tinkt.

‘As it treft dan sitte hjir moarns tsjin kofjetiid hûndert Friezen tagelyk, dan is it suver slim genôch. De Hollanders ha der ek wolris in bytsje in hekel oan, al dy Friezen.’ Simen Boersema seit it en lûkt de wynbrauwen op. Syn kammeraat straft him op de útspraak ôf: ‘Do Simen, do bist in heale Grinslanner, do witst der neat fan!’ ‘Lêstendeis,’ begjint in oarenien, ‘lêsten wie hjir in jongkeardel út 'e Jouwer by syn omke op besite, en dy omke dat wie ik, en dy jonge seach him hjir de eagen út. “Omke,” sei er, “ik leau yn Brampton wenje mear Stânfriezen as by ús op 'e Jouwer, se prate yn elk gefal gever Frysk”.’

‘En Bilkerts!’ ropt Jetse Andringa fan Ouwesyl it selskip ta. Andringa seit dat er gjin prater is, hy soe graach wolle dat syn buorman Boersema nochris it ferhaal fertelt fan de earste grifformearde boere-arbeider fan 't Bilt dy't yn Ontario - ek as boere-arbeider - ta âlderling keazen waard. De earste boere-arbeider fan Ontario dy't ta âlderling keazen waard.

‘Ja, doe moast it mantsje fansels ek op húsbesite en de húshâldingen foargean yn gebed. En dêr soarge er no krekt sa bot tsjinoan. Lûdop bidde yn it iepenbier. Ploegjendewei oefene er. Earst hold er sa'n oefensesje noch gjin heale lânsgong fol, mar nei in soad trochsetten waard it al in gebed fan in hiele ploechgong.

[p. 384]

Op 't lêst koe de man tsien eker bitelân yn 'e rûnte bidde. Dit like der op. Mar doe't wy him letter fregen hoe't it bidden him yn 'e praktyk ôfgien wie, sei er: “Ik kon noch net fan klút naar klút komme”.’

‘De dei is hjir te koart,’ begjint Albert Mulder fan Ychten (letter Donkerbroek), dy't hast in heale ieu lang mei syn 45 tons Mack-truck hiel Kanada en Amearika op en del dindere. ‘Berty lycht sometimes.’ Mulder steurt him net oan de pesterige ynterrupsjes. ‘Foar in bulte âlde minsken hjirre is de dei te koart omdat se moarns trije oeren oanklaaien ha en jûns trije oeren wurk ha mei útklaaien.’

‘Ik sit hjir leaver as bygelyks yn de Flecke op 'e Jouwer,’ seit immen. ‘Yn Fryslân binne de rêsthuzen old fashion.’ ‘O no!, it binne dêr yn de tehuzen allinne mar âlde stumpers dy't harren net mear rêde kinne. It is dêr everywhere itselde.’ ‘Wat oars, ús heit bestelde my begjin jierren tweintich as jonkje by de boer en it hat jierren duorre ear't ik yn 'e gaten hie dat fêst wurk fêste earmoed betsjutte. Doe binne wy gien, mar ik wie al 39 jier doe't ik de frou safier hie. Juny 1947, de alderearste emigranteboat nei Montreal. Neitiid bin 'k altyd swalkjende bleaun, hie fan alles by de ein, en noait haw ik spyt hân dat wy gien binne.’

‘Ik ha der wòl spyt fan!’ Hank Kloosterman dy't koartlyn syn njoggentichste jierdei fierde, stampt mei syn stok op 'e flier en freget oandacht. ‘Wa doart dat hjir lûdop te sizzen? Ik ha der wòl spyt fan, wy wiene te âld doe't wy op de Grote Beer sieten. Ik wit wol, emigrearen wie yn 'e moade. Watfoar in libben hie men doe trouwens ek: alle dagen op 't fytske fan Gerkeskleaster nei de eksportslachterij fan Foppe Feenstra yn Dokkum. Doe't wy trouden, emigrearden wy nei Dokkum, dat wie foar 't minske al in heule stap, mar dêr wie it libben ek alle dagen itselde. Myn earste frou libbe noch, se sei: “It is my ek wol wat, altyd yn it deade guod omfykje,” en doe haw ik dus de papieren ynoarder makke. Ik hie in buorman dy't yn 'e oarloch net doogde, dy hat my noch warskôge. “Yn Kanada,” rôp er, “dêr wurde de kommunisten baas.” “Dêr weve wy Kanadezen dan wol mei ôf,” sei 'k. Ik bin noait Kanadeser west as doe't ik noch fuort moast. Doe't ik ein jierren sechstich foar 't earst werom wie, wiene yn Hollân de tiden gâns oanlutsen, wy waarden

[p. 385]

der kjel fan, sa goed hiene se it dêr doe al. Ik wie hjir by in farmer mei 25.000 hinnen belâne, en dy bisten moasten ek dea dien wurde, krekt as yn Dokkum.’

‘De iene is de oare net,’ ferbrekt Yde Straatsma fan Rinsumageast in koarte stilte. ‘It wie flak nei de oarloch en myn suster begûn der oer, se woe nei de States. Wy wiene thús as bern mei ús tolven - in heul leger jonges - en dy suster hat blykber de hiele brot oanstutsen. Fan de tolve bern binne der tsien emigreard; heit en mem kamen yn 1957 mei de lêste fjouwer. Doe wie de âldman al hast sechstich jier, mar hy hat der noait spyt fan krigen. “Dêr't de bern binne, dêr is myn thús”, sei er.’

‘Jimme heit, Andrys Straatsma, dy bleau altyd deselde. Hy koe der sa kâld mei oankomme. Op in saterdeimoarn stie er te haachknippen - dat wie leau 'k noch yn Norval - en om him hinne sweefde it fan de pakesizzers. Doe frege in buorfrou “how many children” er hie. “Twolf,” sei Andrys. “O my God,” rôp it minske, “twelve children! And how many grandchildren do you have, mr. Straatsma.” Andrys knipte en prúmke ûnfersteurber fierder en sei: “A peace of fiftythree.” Doe woe dat minske ek noch witte oft er de bern allegearre by de namme koe. “No!” sei er, “but mem knows all of them”.’

Der rint in âlde frou achter in loopkarke foarby, se seit: ‘Manlju, tomorrow ite wy Apricot Honey And Chicken Legs! It itensbryfke foar tomorrow hinget der al.’ Guon hearen slagge gjin acht op de frou, in inkeling sjocht har nei, ien wiist mei de stok har kant op en seit: ‘Ast as allinnesteande man noch hecht en helder biste en do hast noch in licence om de karre te driuwen, dan kinst hjir wol oanslach krije.’ ‘Do net, do wurdst fan tel ta tel yn 'e gaten holden.’ ‘Ik ha nergens spyt fan,’ seit Frank Bruining fan Droegeham goedmienend, ‘ek gjin spyt dat wy de stap nommen ha.’ ‘Hoe faak bin ik net mei myn truck dwerstroch Kanada en de USA riden,’ giet Mulder fierder. ‘Ik ha heul wat fan de wrâld sjoen, bin wol fiif kear de wrâld yn it rûn riden.’

‘De measten fan ús hjirre hawwe in knap pinsjoen,’ relativearret Hank Kloosterman syn eardere ferklearringen fan spyt. ‘Dat soe 'k ek sizze!’ seit Yde Straatsma. ‘Iderien hat wolris wat ûnwennichachtich west, Murkje hat jûns ek wolris foar 't finster stien dat

[p. 386]

ik tocht, der sit wer gjin helm yn 't minske, mar men moat de kop der ek foar hâlde.’

‘Men moat fier rinne om sa'n moai rêsthûs te finen as ditte.’

‘Hjir sitte ek minsken dy't it hiel goed dwaan kinne. Dikke miljonêrs sitte hjir, Anne de Boer fan Snits sit hjir rjocht boppe, dy hat my in meubelsaak opboud jonge, dêr is gjin rie ta.’

‘Der binne ek, dy wolle hjir yn Ontario dea net lizze, dy wolle yn Fryslân te hôf brocht wurde. In Strikwerda fan Wûnzer kanten, dy wie yn Fryslân op in stuit stienearm, mar hy gie wol op de stokâlde dei mei de frou werom. Om yn Wûns begroeven te wurden.’

‘Wûns!’ Pieter Kuiper fan Harns, dy't altyd yn de cleaning siet - ploechbaas op in waskerij - seit: ‘Daar su ik doad niet lêge wille!’

‘Jo hearre hjir in soad ôfwaaid praat.’

‘Komme jo mar ris mei nei boppen,’ seit Straatsma, ‘nei ús appartment, dan sjogge jo hoe geweldich fan de heechste flierren ôf it útsicht is.’

‘Nei boppen!’ fynt ek Hank Kloosterman, dy't al in skoftke risselwaasje makke it selskip te ferlitten om't er sein hie wat er te sizzen hie. ‘Nei boppen, want as de sinne ûnder is, is 't oeral op 'e wrâld gelyk.’

Yde Straatsma stapt yn 'e lift en stiicht op nei Murkje de frou. Wy fine har op it blommebalkon. Yn it westen is de skyline fan Toronto waar te nimmen, hiel yn 'e fierte lykje de blanke gebouwen fan Toronto's fleanfjild it lêste deiljocht oan te lûken. Dêr't de geraniums wat minder rynsk út de blombakken krôlje, stiet de stoel fan Yde op 't balkon. Hy kin net lang stean, hat in fersliten heup.

‘Dêr sit er steefêst alle middeis om fjouwer oere,’ seit Murkje. ‘Dan wachtet er oant syn grutte fûgel der wer oan komt. Der stige en dale oan ien tried wei troch fleanmasinen, mar foar Yde bestiet allinne mar de jûnsflecht fan de KLM. Hy komt dêr let yn de middei oan.’

‘Is de wyn noardeast, dan fljocht er leger,’ seit Murkje Straatsma. ‘Dan kin er der net by sitten bliuwe, dan komt er oerein út de stoel.’

[p. 387]

‘Dat komt, dan fljocht ús maat sa leech, dan kin 'k him suver mei de stok wol rikke.’